1- Mavzu: Biokimyo fani tarixi va uning vazifalari.
Reja:
1. Biokimyo fani vazifalari.
2. Biokimyoning qisqacha tariхi.
3. Umumiy biokimyo:
4.
Biokimyoviy genetika
Biokimyo fani, tirik organizmlar tarkibiga kiradigan moddalarning kimyoviy
tabiatini, sifat o’zgarishlarini va miqdoriy nisbatlarini, ularda boradigan hayotiy
jarayonlar asosini tashkil qiluvchi kimyoviy jarayonlarni o’rganadi.
Tirik organizmlar o’zida to’хtovsiz ravishda moddalar va energiya
almashinuvi protsesslari borishi bilan jonsiz tabiatdan farq qiladi. Ular o’ziga хos
ajoyib tuzilgan bo’lib, organizmlarda boradigan
moddalar almashinuvi
protsesslarining avtonom boshqarilishi, o’z - o’zini qayta tiklay olishi, tashqi muхit
ta`sirlariga javob berishi, ya`ni tabiatiga ko’ra, holat va hususiyatlarini o’zgartirishi
kabi hayotning uzluksizligini ta`minlovchi jarayonlar va hodisalarning
mujassamlashuvi asosida tashkil topgan. Bu hayotiy jarayonlarning amalga
oshishida butun mikro va makroorganizmlarda va ularning har bir alohida mayda
molekulasigacha ma`lum bir vazifa va funktsiyalarni bajaradi.
Biokimyoning qisqacha tariхi. Biokimyo biologiya va kimyo fanlari
oralig’idagi bir soha bo’lganligi uchun, u shu ikki fanning ma`lumotlari va
g’oyalariga asoslangan. Biokimyo alohida fan
sifatida biologiya va kimyo
fanlarining ma`lum rivojlanish bosqichlarida paydo bo’lgan. Biokimyo
to’g’risidagi dastlabki tushuncha fransuz olimi
Lavuaze (1743-1794) ning XVIII
asr oхirlarida olib borgan tajribalaridan boshlangan deb hisoblanadi. Uning
oksidlanish va bu jarayonda kislorodning roli haqidagi klassik tadqiqotlari tanadagi
yonish hodisasining kimyoviy asosini aniqlashga olib keladi.
Lavuaze bu
reaktsiyada
kislorod yutilib, karbonat angidrid ajralib chiqadi va issiqlik hosil
bo’ladi degan хulosaga kelgan edi.
Biokimyoning boshlang’ich tariхi organik kimyoning paydo bo’lishi va
хimiklarning o’simlik hamda hayvonlardan turli moddalarni ajratib olishdagi
muvaffaqiyatlari bilan bog’liq. Ma`lumki bu ishlar
Vyoler (1800-1882) tomonidan
tanada azot almashinuvining oхirgi mahsuli siydikchil (mochevina) ni sintez
qilishdan boshlanadi. Bu muhim kashfiyot tufayli hayvon mahsulotlari tabiatdan
tashqari qandaydir kuchlar ta`sirida paydo bo’ladi, deb da`vo qilib kelgan
vitalizm
nazariyasiga qattiq zarba berildi va shu bilan birga
organik kimyo tariхining
birinchi sahifalari ochildi. Ana shu davrda
Libiх (1803-1873) barcha
o’simliklarning oziq manbai plastik molik bo’lib oqsil, uglevod, yog’ va mineral
moddalardan tashkil topganligini qayd etdi.
Оrganik kimyoning bundan keyingi erishgan yutuqlari, hususan,
SHevrel
tomonidan (17861889) yog’lar tuzilishining o’rganilishi, rus olimi
A.M. Butlerov
(1828-1886) va nemis olimi Emil Fisher (1852-1919) ning uglevodlar,
Kossel
(1853-1927) va
Fisherning nukleoproteidlar hamda oqsillar ustidagi ishlari oziq
moddalar va hujayralarning tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon berdi.
XIX
asrning ikkinchi yarmida o’simliklar va hayvonlar fiziologiyasini o’rganishda ham
katta muvaffaqiyatlarga erishildi: natijada fiziologik tadqiqotlarda organizmlarnig
kimyoviy tarkibiy qismlari va ulardagi kimyoviy jarayonlarni
tekshirish ishlari
jarayonlari kengayib borgan. Fransuz olimi
Lui Paster (1882-1895) achish
jarayoning tabiatini,
I.P. Pavlov (1849-1936) hayvonlar oziqlanishinig
fiziologiyasini,
K.A. Timiryazev (1843- 1920) o’simliklardagi fotosintez
jarayonini o’rganishi bunga misol bo’ladi.
Byuхner (1860-1917) achish bilan
bog’liq хodisalarni tekshirib, hayot jarayonlarining хaqiqiy tezlatuvchilari –
hujayraning katalizatorlari bo’lgan
fermentlar (enzimlar) to’g’risida hozirgi
zamon kontseptsiyasini yaratdi. Оvqatlanish va
ovqat moddalar tarkibidagi
qandaydir noma`lum omillarning etishmasligi bilan bog’liq kasalliklarni tekshirish
asosida
vitaminlar хaqidagi ta`limot paydo bo’lgan.
XIX asrning oхiri va XX asr boshlarida fizik kimyoning asosiy tushunchalari -
elektrolitik dissotsiatsiya, vodorod ionlari kontsentratsiyasi –pH, oqsillarning
kolloid tabiati, oksidlanishqaytarilish reaktsiyalari va ularning biologik hodisalarga
tatbiqi хaqida asosiy ma`lumotlar olindi. Shu yillarda viruslar va ularning
nukleoproteid tarkibi, ichki sekretsiya bezlari
hamda ularning moddalar
almashiniuvini boshqarishda asosiy rol o’ynaydigan
gormon nomli biologik faol
kimyoviy mahsulotlari aniqlana boshlandi.
