5
1-BOB. DASTURIY TA’MINOTNI KONSTRUKSIYALASHGA KIRISH
§ 1.1. Dasturiy ta’minotni konstruksiyalash tushunchasi
“Dasturiy ta’minot qurilmasi va evolyusiyasi” fanini o’qitishdan maqsad –
talabalarga dasturiy ta’minotni konstruksiyalash bo’yicha bilimlarning nazariy
asoslarini, dasturiy ta’minotni konstruksiyalashning tushunchalarini, dasturiy
ta’minotni konstruksiyalash usullarini, dasturiy ta’minotni konstruksiyalash va
rivojlantirish tamoyillarini o’rgatish hamda ularni amaliyotda tadbiq etish
ko’nikmasini hosil qilishdan iborat.
“Dasturiy ta’minot qurilmasi va evolyusiyasi” fanining vazifasi – nazariy
bilimlar, amaliy ko’nikmalar, dasturiy ta’minotni konstruksiyalash va rivojlantirish
jarayonlariga uslubiy yondoshuv hamda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish,
dasturiy ta’minotni konstruksiyalashdagi metodlar va ularning mazmun-mohiyatini,
dasturiy ta’minotni konstruksiyalashning o’rni va ahamiyatini ochib berish.
Dasturiy taʼminot (rus. Программное обеспачение, ingl. Software) — bu
Kompyuterda maʼlum bir turdagi vazifani bajarish uchun ishlab chiqilgan vositadir.
Aynan shu dasturiy taʼminotgina kompyuter — „quruq temir“ degan atamani yoʻqqa
chiqargan. Dasturiy vositalar kompyuter tomonidan qoʻllaniladigan barcha dasturlar
toʻplamidir. Dasturiy taʼminot 3 guruhga boʻlinadi:
1.
Tizimli dasturiy ta’minot (unga turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi
dasturlar kiradi);
2.
Amaliy (unga foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida
maʼlumotlarga ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturlar kiradi);
3.
Uskunaviy dasturlar.
Dasturiy taʼminotni konstruktsiyalash atamasi kodlashtirish, tekshirish,
modulli sinov, integratsiya tekshiruvi va nosozliklarni tuzatish kabi jarayonlardan
iborat dasturiy tizimni batafsil ishlab chiqishni tavsiflaydi. Ushbu bilim sohasi
boshqa sohalar bilan bog’liq. Eng kuchli bog’liqlik dasturiy ta’minotni
konstruksiyalash (Software Design) va dasturiy ta’minotni sinash (Software
Testing) sohalari bilan mavjud. Buning sababi, dasturiy ta’minotni konstruktsiyalash
6
jarayonining o’zi konstruksiyalash va sinov faoliyatining muhim jihatlariga
tegishlidir. Bundan tashqari, konstruktsiyalash konstruksiyalash va sinov
natijalariga asoslanadi. Loyihalash, konstruksiyalash va sinov o’rtasidagi
chegaralarni aniqlash juda qiyin, chunki ularning barchasi hayot tsikli
jarayonlarining yagona kompleksiga bog’langan.
Loyihalash jarayoni bu quyi darajadagi konstruksiyalash va kodlashni o’z
ichiga olgan dasturiy ta’minotni ishlab chiqish jarayonidir. Quyi darajadagi
konstruktsiyalash - bu dasturiy ta’minot arxitekturasini yanada batafsil ishlab
chiqish:
ob’ektga
yo’naltirilgan
dasturlashda
sinflarni
konstruksiyalash,
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ma’lumotlar bazasi tuzilishini yaratish
(ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi), Web dasturlari va tarkibiy qismlarini
tashkil qilish va boshqalar.
Kodlash - bu dastur kodini yozish tartibi. Bu yuqori va quyi darajadagi
konstruksiya
arxitekturasi
asosida
dasturni
ishlab
chiqishdir.
Ba’zi
konstruksiyalarda, agar maqsadga muvofiq bo’lsa, konstruktsiyalash bosqichi
konstruksiyalash jarayoni bilan birlashtiriladi. Konstruktsiyalash jarayoni va ishlab
chiqish jarayonlari ishlab chiqilayotgan dasturlarning turli toifalari uchun farq
qiladi, eng keng tarqalganlari orasida quyidagi ishlab chiqish turlari mavjud.
Ma’lumotlar bazasini yaratish. Ma’lumotlar bazalari dasturlarning alohida
toifasi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish ko’p hollarda ma’lumotlar
bazasida saqlanadigan ma’lumotni boshqaradigan dastur turlaridan birini ishlab
chiqish bilan bevosita bog’liqdir. Ma’lumotlar bazasini dasturlash bilan ko’pincha
alohida dasturchilar guruhi shug’ullanadilar.
Strukturali dasturlash asosida dasturlarni ishlab chiqish. Strukturali dasturlash
ma’lum bir dastur sinfi uchun bir qator dasturlash tillarida qo’llaniladi: qurilma
drayverlari, operatsion tizimlar va boshqalar.
Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlashga asoslangan dasturlarni ishlab chiqish.
Ob’ektga yo’naltirilgan tillar ko’p sonli dasturlarda qo’llaniladi. Ushbu dasturlarni
ishlab chiqishda asosiy vazifalardan biri bu sinf ierarxiyasini konstruksiyalashdir.
Sinflarni konstruksiyalashda xatolar dasturni takomillashtirishga imkon bermaydi,
7
bu ishlab chiqish vaqtining kechikishiga, narxning oshishiga va boshqa salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Web-ilovalarni ishlab chiqish. Web-ilovalar o’zlarining rivojlanish
xususiyatlariga ega bo’lgan dasturiy mahsulotlarning yana bir katta toifasiga
tegishli, masalan, web-brauzerlar (appletlar) uchun dasturlarni ishlab chiqish ushbu
toifadagi dasturlar orasida juda keng tarqalgan.
Tegishli dasturiy fanlardan ushbu bilim sohasining eng yaqin va tabiiy aloqasi
informatika fani bilan bog’liq. Odatda, ularda algoritmlarni qurish va ulardan
foydalanish
masalalari
ko’rib
chiqiladi.
Va
nihoyat,
konstruktsiyalash
konstruksiyani boshqarish faoliyatiga ham tegishlidir.
Dasturiy
ta’minotni
konstruksiyalash
vositalariga
dasturlash
va
konstruktsiyalash tillari, shuningdek dasturlash usullari va instrumental tizimlar
(kompilyatorlar, MBBT, hisobot generatorlari, versiyalarni boshqarish tizimlari,
konfiguratsiya, test va boshqalar) kiradi.
Dasturiy ta’minotni konstruktsiyalash (“Software Construction”) bilim sohasi
quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:
− murakkablikni kamaytirish ( Reduction in Complexity),
− uslubdan og’ishning oldini olish (Anticipation of Diversity),
− sinovlarni tuzilmalashtirish (Structuring for Validation),
− tashqi standartlardan foydalanish (Use of External Standards).
Murakkablikni kamaytirish - bu konstruktsiyalashdagi murakkablikni
minimallashtirish va alohida qismlarga bo’lish. Murakkablikni minimallashtirish,
ijrochilarning murakkab tuzilmalarni va uzoq vaqt davomida katta hajmdagi
ma’lumotlarni qayta ishlash qobiliyatining cheklanganligi bilan belgilanadi.
Murakkablikni minimallashtirishga, xususan, konstruktsiyalash jarayonida
modullar va boshqa sodda elementlardan foydalanish, shuningdek, standartlarning
tavsiyalari yordamida erishiladi. Dasturiy ta’minot konstruktsiyalashning
murakkabligini kamaytirish uchun oddiy va oson o’qiladigan kodni yaratish orqali
erishiladi.
8
1.1-rasm. Dasturiy ta’minotni konstruksiyalash muhiti
2
.
Bunda kodning samaradorligini oshirish, kodning sinov qulayligini
ta’minlash, kodning ishlashi va belgilangan mezonlarga javob berishiga e’tibor
beriladi. Bu konstruksiyaning funktsionalligi, xususiyatlari va cheklovlariga ta’sir
2
Романов А.А. Конструирование программного обеспечения: учебное пособие. – Ульяновск:
УлГТУ, 2016.
Dasturiy ta’minotni
konstruktsiyalash
Konstruktsiyalash
ni boshqarish
Murakkablikni
kamaytirish
O’zgarishlarni
kutish
Konstruktsiya-
lashda
tekshirish
imkoniyati
Konstruktsiyalashda
standartlardan foydalanish
Konstruktsiyalash
asoslari
Konstruktsiya-
lash modellari
Konstruktsiya-
lashni
rejalashtirish
Konstruktsiya-
lashda
o’lchovlar
Amaliy
mulohazalar
Qayta
foydalanish
Sifat
Konstruktsiya-
lash tillari
Testlash
Konstruktsiya-
lashda
rejalashtirish
Dastur kodini
yozish
Integratsiya
9
qiladi. Murakkablikni kamaytirish zarurati konstruktsiyalashning barcha jihatlariga
ta’sir qiladi va ayniqsa dasturiy komponentlarning konstruktsiyalash natijalarini
tekshirish va sinovdan o’tkazish uchun juda muhimdir.
Murakkablikni lokalizatsiya qilish - bu ob’ektga yo’naltirilgan yondashuvdan
foydalangan holda konstruktsiyalashning usuli bo’lib, bu ob’ektlarning interfeysini
cheklaydi, ularning o’zaro ta’sirini soddalashtiradi, shuningdek ob’ektlarning
to’g’riligini va ular o’rtasidagi munosabatlarni tekshirishni soddalashtiradi.
Lokallashtirish kodda aniqlangan xatolarga o’zgartirishlarni osonlashtiradi.
| 