|
1. Ekologik omillar haqida malumot Abiotik,biotik,antropegen faktorlar
|
Sana | 15.04.2023 | Hajmi | 16.21 Kb. | | #51570 |
Bog'liq 1. Ekologik omillar haqida malumot Abiotik,biotik,antropegen fak Мустақил иш мавзулари-2, «Симсиз ало а» фанидан маъруза Симсиз ало а тизимлари, AbdirashidovABirinchitartibliODTlarnibirqadamlisonliusullaryord, O’zbekiston milliy universiteti
Reja:
1. Ekologik omillar haqida malumot
2.Abiotik,biotik,antropegen faktorlar
3.Akselatsiya hodisasi va uning oqibatlari.
KIRISH.
Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga oʻziga xos taʼsir etuvchi maʼlum sharoitlari va elementlari majmui. Ekologik omillar 2 katta guruh — abiotik omillar va biotik omillarga boʻlinadi. Ekologiyada „cheklovchi omillar“ tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin. Tirik organizmlarga taʼsir etuvchi muhitning har qanday boʻlaklari ekologik omillar deyiladi.
Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud boʻlib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan elementlar yoki omillardan yorugʻlik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga boʻladi. Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik, orografik, biotik, antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib oʻrganishni taklif qiladi.
Ekologik omillar 3 ta asosiy guruhga boʻlinadi:
1. Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yoki oʻlik tabiatning yigʻindisi. Bularga harorat, yorugʻlik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi.
2. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-biriga va yashash muhitiga taʼsiri) kiradi. Biotik omillar fitogen va zoogen omillarga boʻlinadi. Fitogen omillar deganda yuksak va tuban oʻsimliklarning organizmga taʼsiri eʼtiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa organizmga barcha hayvonlarning taʼsiri nazarda tutiladi.
3. Antropogen omillar — bu inson faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan omillar, yaʼni odamlarning oʻsimlik va hayvon turlari yoki ular guruhlarining tuzilishiga koʻrsatgan taʼsiridir. Tirik organizmlarga juda koʻp omillar taʼsir koʻrsatadi.
Ana shu omillarning ayrim organizmlarga koʻrsatgan taʼsiri natijasi esa xilma-xildir. Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi — optimal daraja deyiladi. Har qanday ekologik omillarning eng yuqori darajasi maksimum va eng quyi darajasi minimum boʻladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki bu ekologik omilning oʻz maksimumi, minimumi va optimumi boʻladi. Chunonchi, uy pashshasi 7° dan 0° gacha yashashi mumkin. Ular uchun yashashning optimum darajasi 36—40° ni tashkil etadi. Shuniham taʼkidlash zarurki, ekologik omillar organizmlarga kompleks taʼsir etgandagina ular yuqori natija beradi
Yerda hayot paydo bolgandan buyon tirik organizmlar tashqi muhitdagi har xil ozgarishlar tasiriga duch keladi. Bizning ona planetamizda mavjud bolgan hayvonlar, osimliklar hamda hayot kechirayotgan boshqa organizmlar yoki jonzotlar sonining serobligi va geografik tarqalishiga bevosita yoki bavosita tasir korsatuvchi har qanday tashqi omillar ekologik omillar deb ataladi. Malumki, yer yuzida uchraydigan turli organizmlarning hammasi oz-ozidan yashamaydi, ularning kopayishi, rivojlanishi va tarqalishi atrof-muhit omillari tasirida boradi. Tirik organizmlar orab turgan, ularga turli xil yonalishda tasir qiladigan jonli va jonsiz tabiat kuchlari, komponentlari oddiy bir tabiiy manzara emas, balki bir-biri bilan boglangan tabiiy ekologik omillar bolib, ularga organizmlar moslashadi.
Asosiy qism ..
Tirik organizmlar malum muhitda va uning omillari tasiri ostida yashaydi, rivojlanadi, kopayadi, ekologik omillar bilan muloqotda boladi, ozgaradi, doimiy harakatda bolib nasl qoldiradi. Tirik organizmlarga korsatadigan tasiri boyicha ekologik omillar juda xilma-xildir. Muhitning barcha omili shartli ravishda uchta katta guruhga ajratiladi. Bular: abiotik, biotik va antropogen omillardir.
1. Abiotik omillar bu notirik tabiat omillaridir, organizmlarga tasir qiladigan anorganik muhitning kompleks omillaridir. Bu kimyoviy (atmosfera, suv, tuproq va loyiqa), fizik yoki iqlim (harorat, bosim, yoruglik, namlik, yongin, shamol) omillariga bolishi mumkin.
2. Biotik omillar muhitga uchraydigan tirik organizmlarning hayot faoliyatida bir-birlariga qiladigan tasiri va ular ortasidagi munosabatlardan iborat bolib, ular tirik organizmga, uni orab turgan boshqa tirik jonzotlarga har xil tasir qiladi. Biotik omillar tirik organizmlarning bir-biriga ozaro tasiri majmui. Bu tasir turlicha bolishi mumkin. Masalan: 1) tirik organizmlar bir-birlari uchun oziqa manbai (osimliklar turli hayvonlarga oziqa); 2) bir tirik organizm tanasi boshqa organizmga (xojayin-parazit) yashash muhiti; 3) bir organizm ikkinchi organizmning kopayishiga, tarqalishiga sabab boladi.
Antropogen omillar bu inson faoliyatining shunday shakliki, ular atrof-muhitga tasir etib, tirik organizmlarning yashash sharoitini ozgartiradi yoki hayvon va osimliklarning ayrim turlariga bevosita tasir qiladi. Eng muhim antropogen omillardan biri muhitning ifloslanishi hisoblanadi. Boshqacha aytganda antropogen omil inson va uning xojalik faoliyatining tirik organizmlarga va butun tabiatga turli xil tasirlari majmuini tashkil etadi.
Ekologik omillarning organizmga tasir etish harakteri xilma-xil bolsa-da, lekin ularning barchasi uchun bir necha umumiy qonuniyatlar mavuddir.
Ekologik omillar organizmga juda kuchli (maksimum), juda kuchsiz (minimum), ijobiy (optimum) tasir etishi mumkin. Omillarning qulay (ijobiy) tasiri optimum deb ataladi. Undan uzoqlashilgan sari omillar noqulay tasir etadi. Masalan, malum haroratlar (160-38 0S) osimlikning osish - rivojlanishi uchun qulay, undan yuqorisi noqulay hisoblanadi. Minimum va maksimum chegaralari keskinlik nuqtasi deb qaraladi. Keskinlik nuqtalaridan ortiq kuch tasiri organizmning nobud bolishiga olib keladi.
Muhitning biror omilga keng doirada moslashgan turlari evri old qoshimchasini qoshish yoki tor doirada moslashgan turlari steno qoshimchasini qoshish bilan nomlanadi. Masalan, evriterm, stenoterm (haroratga nisbatan), evrigal, stenogal (shorlanishga nisbatan), evribat, stenobat (bosimga nisbatan) va h.k. Organizmning omilga nisbatan keskinlik nuqtalari orasidagi chidamlilik chegarasi uning ekologik valentligi deyiladi. Turli ekologik omillarga nisbatan ekologik valentliklar yigindisi turning ekologik spektri deyiladi. Masalan, osimlikning shorlik, qurgoqchilik va yuqori haroratga moslashuvi uning ekologik spektrini tashkil etadi.
Har bir omil organizmning har xil funksiyalariga turlicha tasir etadi. Bir hayot faoliyati uchun optimum tasir ikkinchi bir jarayon uchun maksimum bolib hisoblanishi mumkin. Masalan, 40-45 0S harorat sovuq qonli hayvonlarda modda almashinuv jarayonini tezlashtiradi, ammo bunda ularning faolligi susayadi. Bu holda ular uxlaydi.
Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik chegarasi, optimum, minumum zonalari togri kelmaydi. Biror bir omilga nisbatan chidamlik darajasi uning boshqa omillarga chidamliligini ifodalamaydi. Ayrim turlarning ekologik spektrlari ham bir-biriga togri kelmaydi. Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda tasir etadi va bir omilning tasiri boshqa omilning miqdoriga bogliq boladi. Bu omillarning ozaro tasir qonuniyati deyiladi. Organizmning malum sharoitda yashashi quyi darajadagi omil bilan belgilanadi. Masalan, cholda organizmning keng tarqalishiga suv va yuqori harorat cheklovchi omil bolib hisoblanadi.
Abiotik omillar. Abiotik (yunoncha a inkor, bios - hayot) omillar notirik tabiat elementlari: iqlim (harorat, namlik, yoruglik, havo), tuproq, relef. Abiotik omillardan eng muhimi iqlim hisoblanadi. Iqlim qator omillardan yuzaga keladi.
Yoruglik. Iqlim, eng avvalo, Quyosh nuriga bogliq. Quyosh nuri osimliklarning fiziologik funksiyasi, tuzilishi, osish va rivojlanishi tezligiga turli darajada (meyoriy, kuchli, kuchsiz) tasir korsatadi. Quyosh nurining biologik tasiri jadalligi, spektral tarkibi, fasliy va kunlik davriyligi bilan belgilanadi. Bunga bogliq holda tirik organizmlardagi moslashuvchanlik xususiyati fasliy va mintaqaviy harakterga ega boladi.
Kozga korinmaydigan ultrabinafsha nurlar barcha jonzotlar, butun hayoti uchun xavflidir. Bunday nurlanishning asosiy qismini atmosferaning yuqori qismida joylashgan ozon qatlami tutib qoladi. Shuning uchun ham, tirik organizmlar faqat ozon qatlami oraligida mavjuddir. Korinmas nurlar osimlik va hayvonlarga juda zarurdir. Eng muhimi, yoruglik tufayli osimliklarda fotosintez jarayoni sodir boladi. Yoruglik hayvonlar va inson uchun ham muhim omil hisoblanadi. Chunki u faollik darajasini belgilab beradi.
Infraqizil nurlar issiqlik energiya manbai. Ammo uni inson va hayvonlar kora olmaydi. Ularni organizm toqimalari juda yaxshi yutadi. Bu esa ularning qizishiga sabab boladi. Infraqizil nurlar sovuqqon hayvonlar uchun, ayniqsa muhimdir. Ular bu nurlardan oz tanalarini isitish uchun foydalanadilar.
Quyosh energiyasi yoruglik tartibini yaratadi. U geografik kenglik va relefga bogliq ravishda ozgaradi. Yerning aylanishi bilan bogliq holda yoruglik tartibi aniq kunlik va mavsumiy davriylikka ega. Kecha va kunduzning malum davomiyligining davriy ozgarishi natijasida organizmning yoritishning sutkalik tartibiga reaksiyasi fotodavriylik deyiladi. Fotodavriylik biologik saotlar mexanizmi bilan bogliq. Organizmlar funksiyalarini siklik ozgartirishga qodir. Biologik soatlar xuddi ana shu jarayonda namoyon boladi. Biologik soatlar atrof-muhitdagi ozgarishlarga xos holda fiziologik muammoni belgilab beradi. Osimliklardagi sutka (kun)lik fotodavriylik fotosintez jarayonlarini nazorat qiladi. Hayvonlarda esa kunduzgi va tungi hayot tarziga moslashish yuzaga kelgan.
Harorat hayotiy jarayonlarni cheklovi muhim omillardan biri. Organizmda barcha hayotiy jarayonlar tananing malum haroratida, asosan +10
+40 0S oraligida kechadi. Faqat ayrim organizmlargagina juda yuqori haroratli hayotga moslasha olgan. Umuman, Yer kurasida oranizmlarning kopayishi, tarqalishi va boshqa hayotiy jarayonlarni belgilashda harorat asosiy omillardan biridir.
Hayvon va osimliklar hayotida ham harorat katta ahamiyatga egadir. Ozining doimiy tana haroratiga ega bolgan hayvonlar gomoyoterm issiq qonli hayvonlar deyiladi. Ular ozlarining tana haroratini saqlagan holda issiq-sovuqqa moslasha oladi va atrof-muhit haroratiga juda kam darajada bogliq boladi.
Osimliklar ikki ekologik guruhga, yani issiqlik (harorat) tasirida yaxshi osib rivojlanadigan termofil va past harorat tasirida yashovchi psixrofil osimliklarga ajratiladi.
Namlik. Yerda barcha organizmlar mavjud bolishining zaruriy sharti suvning borligidir. U hujayralar hayotiy faoliyatining barcha jarayonlarida nihoyatda muhim rol oynaydi. Zero, suvsiz hayot bolmaydi. Namlik tushunchasi yomgir, suv, tuman, qor, qirov, muz bilan bogliq holda tushuntiriladi.
Suv balansini taminlash organizmning asosiy fiziologik funksiyasi hisoblanadi. Suv boshqa omillarga nisbatan koproq cheklovchi (limitlovchi) omil hisoblanadi. Yer yuzida namlik bir xilda taqsimlanmagan. Quruqlikdagi koplab osimlik va hayvonlar namsevar hisoblanadi. Suvning yetishmasligi kopincha organizmlar tarqalishini cheklovchi sabab boladi. Suvning mavjudligi asosan osimlik uchun ekologik omillardan biridir. Ekologik omillar osimliklarning osishi va rivojlanishini belgilaydi.
Namlik omili hayvonlar uchun ham ahamiyatlidir. Chol sharoitida yashovchi hayvonlarning kopchiligi uzoq vaqt suvsiz kun kechira oladi.
Dariy quruqlik paytida osimlik va hayvonlarning hayotiy faolligi pasayadi, namlik yetishmovchiligidan fiziologik hayoti susayadi. Jazirama vaqtida osimliklar barg tashlaydi, rivojlanmaydi. Ayrim hayvonlar yozda uyquga ketadi, bazilari anabioz holatiga kiradi.
Tuproq. Yerning govak, unumdor yuza qatlami tuproq deyiladi. Tuproq koplab mikroorganizm va hayvonlar uchun yashash muhiti hisoblanadi, shuningdek, unda osimliklarning ildizlari va zamburuglarning giflari ildiz otadi. Tuproqda yashovchilar uchun uning tuzilishi, kimyoviy tarkibi, namlik, oziq moddalarning mavjudligi birinchi darajali omillar hisoblanadi.
Tuproqda turli osimliklardan tashqari bakteriyalar, zamburuglar, sodda hayvonlar va boshqalar keng tarqalgan.
Havo. Atmosferadagi gazlar aralashmasi havo qatlamini tashkil etgan. Havo qatlamining balandligiga qarab, uning tarkibi va zichligi ozgarib boradi. Havo, hayvon va organizmlar uchun nafaqat yashash muhiti, balki ekologik omil sifatida ham ahamiyatlidir.
Havo - atmosferani tashkil etgan muhitning muhim omili. Uning kimyoviy tarkibi Yerning evolyutsiyasi jarayoni kechishida takshil topgan. Havo tarkibida 78,08 % azot, 20,95 % kislorod, 0,93 % argon, 0,03 % uglerod ikki oksidi, 0,2 % boshqa gazlar aralashmalari, 2,6 % suv buglari mavjud. Tirik organizmlar uchun yashash muhitining asosiy elementi kislorod, yerda kislorod yaratuvchi yagona manba - yashil osimliklardir. Kislorodni osimlik fotosintez jarayonida ajratadi. Kislorodsiz yonish yoq, metallni eritib, koplab kimyoviy birikmalarni sanoat yoli bilan olib ham bolmaydi.
Ammo atmosferaning sanoat chiqindilari, transport vositalaridan chiqqan zaharli gazlar bilan ifloslanishi havoda uglerod dioksidi, serovodorod, oltingugurt oksidi, azot oksidi, uglerod oksidi miqdorining kopayishiga olib keladi. Bu esa atrof-muhit holatigagina emas, balki kishilar salomatligiga ham salbiy tasir korsatadi.
Relef bu tashqi korinishi, kattaligi, yuzaga kelishi, yoshi va rivojlanish tarixi boyicha har xil yer sirtini shakllantirish majmuidir. Relef iqlimning shakllanishiga tasir qiladi, daryolar oqimi yonalishi va harakteri unga bogliq. Osimlik va hayvonot olami tarqalishi xususiyatlari u bilan chambarchas boglangan. Relef inson hayot tarziga va uning xojalik faoliyatiga ham tasir korsatadi.
Biotik omillar. Organizmlarning biotik ozaro munosabatlari yoki biotik omillar deyilganda osimliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning bir-birilariga ozaro tasiri tushuniladi. Tabiatda hech qanday tirik jonzot oz qobigiga oralib, ayri holda yashay olmaydi. Uni tabiatning koplab tirik vakillari orab olgan boladi. Ularning barchasi bir-biri bilan ozaro tasirlashadi. Organizmlarning ozaro tasirlashishi, shuningdek, ularning hayot sharoitlariga korsatgan tasiri muhitning biotik omillari majmuini tashkil etadi. Ekologik ozaro tasirlar, odatda, nihoyatda murakkab harakterga ega bolib, koplab omillarga bogliq va turli sharoitlarda har xil kechadi. Shuning uchun ekologik ozaro tasirlarning oqibatlarini oldindan bilib bolmaydi.
Antropogen omillar inson hayot faoliyatining organik dunyoga tasiri. Jamiyatning rivojlanishi bilan insonning tabiatga tasir qilishning yangi-yangi xillari kelib chiqib, atrof-muhitda salbiy ekologik ozgarishlar seziladi.
Hozirgi vaqtda antropogen omillar tabiatdagi eng kuchli omil hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga bevosita va bilvosita tasir etib, ularni yashash sharoitini ozgartirib, qirilib ketishiga sabab bolmoqda. Insonning faoliyati tufayli yer yuzida koplab osimlik va hayvon turlari yoqolib ketdi. Million-million yillar davomida shakllanib, tarkib topgan dunyo manzarasini inson bir necha yillar davomida beqiyos darajada ozgartirib yubordi. Odamzod hamma vaqt atrof-muhitdan asosan resurslar manbai tarzida foydalanib kelgan. Hatto uzoq zamonlar davomida uning faoliyati tabiatga sezilarli darajada tasir korsata olmagan. Faqat otgan asrning oxirlariga kelib, xojalik faoliyati tasirida biosferaning ozgarishiga olimlar jiddiy etibor bera boshladilar. XX asrning birinchi yarmiga kelib, bu ozgarishlar jadallashib ketdi va hozirgi vaqtda butun insoniyat sivilizatsiyaga oz tasirini korsatmoqda. Inson oz hayot shart-sharoitlarini yaxshilashga intilib, moddiy boyliklar ishlab chiqarish suratini doimo oshirib boradi. Biroq uning oqibatlari haqida hamisha oylab koravermaydi. Bunday yondoshuv va munosabatlar natijasida tabiatdan olingan koplab resurslar unga chiqindilar tarzida qaytariladi. Bu chiqindilarning kopchiligi zaharli yoki qayta ishlab foydalanishga yaroqsiz boladi. Bu esa, oz navbatida, biosferaga ham, insonning oziga ham katta xavf-xatarlar tugdiradi. Bir soz bilan aytganda, kelgusida biosferaning mavjud bolish-bolmasligi, insoniyatning yashab qolish-qolmasligi Yer yuzida ekologik vaziyatga kop jihatdan bogliq boladi. Ekologik omillar tirik organizmlarga alohida alohida va bir-birlaridan ajralgan holda emas, balki ular murakkab kompleks tarzida bir vaqtda tasir qiladilar. Organizm kompleks omillarsiz yashay olmaydi. Organizmlar har bir ekologik omilni turlicha sezadilar va qabul qiladilar. Har bir tur vakili uchun oziga xos sharoit kerak. Chollarda osadigan osimliklar va u yerda yashaydigan hayvonlar yuqori harorat va quruq sharoitga moslashgan, tundra, Arktika va yuqori tog mintaqalarida osimilk va hayvonlar namlikning fiziologik kamligiga, past haroratga chidamli boladilar. Shor suv havzalarida uchraydigan organizmlar esa, mineral moddalar konsentratsiyasining yuqoriligini turlicha qabul qiladi. Tirik organizmning ekologik omillarga moslashishi va ularni turlicha qabul qilishi ularning evolyutsion rivojlanish jarayonida vujudga kelgan
XULOSA.
Ma’lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta’sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai nazardan ular uchun umumiy bo‘lgan qonuniyatlar xam mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma’lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Xar bir omilning organizmga ta’sir etish kuchi xamda quyi va yuqori ta’sir etish chegaralari bo‘ladi. Omilning kuchli ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi yoki optimum deb ataladn. Ekologik omil organizmga xaddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta’sir etishi mumkin. SHunday qilib, xar qanday ekologik omilning optimum, minimum va maksimum ta’siri bo‘lar ekan. Minimum va maksimum chegaralari kritik nuqta deb ataladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organizm nobud bo‘ladi (2-rasm) . Omilning kuchli ta’sir etishi, ya’ni optimum qonunning or-ganizmlarga ta’sirini tushunib olish uchun g‘o‘za o‘simligini xavo xaroratiga bo‘lgan munosabati va uning optimum, minimum va maksimum nuqtalari xaqida tuxtab o‘tamiz. Ma’lumki, chigitning unib chiqishi uchun temperatura 14-16°S bo‘lishi zarur. Baxorda xarorat past kelsa, chigitning unib chikishi kechikadi. Bizning sharoitda g‘o‘za nixollari paydo bo‘lgan vaqtda xavo bilan tuproq temperaturasi sekin-asta ko‘tariladi va odatda, normal darajada bo‘ladi. Temperatura 38°S dan yuqori bo‘lganda, ayniqsa, nam kam bo‘lsa, o‘simlik qizib ketadi. Temperatura 1-2°S bo‘lsa, g‘o‘za nixollarini sovuq uradi. Kuzdagi 3-4°S sovuq xam g‘o‘zani nobud qiladi. SHunday qilib, g‘o‘za o‘simligining vegetatsiya davomida minimum nuqtadan xaroratni 1-4°S pasayishi uni nobud bo‘lishiga olib keladi. 14-16°S dan 38°S gacha oraliqdagi temperatura o‘simlik o‘sishi uchun qulay, undan yuqorisi esa, noqulay xisoblanadi. G‘o‘za o‘simligi uchun maksimum nuqta 46-47°S deb qarash mumkin. Muxitning biror omiliga keng doirada moslashgan ekologik turlarga evri-old qo‘shimchasini qushib, tor doirada moslashganlarga steno-old qo‘shimchasini qo‘shib nomlanadi. Temperaturaga nisbatan evriterm, stenoterm, namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid, sho‘rlanishga nisbatan evrigal, stenogal. Ekologik omillarniig ta’sir etish kuchi bilan organizmda bo‘ladigan o‘zgarishlarning o‘zaro ta’siri bosimga nisbatan evribat, stenobat ekologik guruxlar ajratiladi. Tashqi muxitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig‘indisi turning-ekologiya spektrini tashkil etadi. Masalan, cho‘lda o‘suvchi sho‘raklar tuproqning sho‘rligiga, kurg‘okchilik va yuqori tsmperaturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish shuraklarning ekologik spektrini tashkil etadi. Boshqa turlar tuproq sho‘rlanishiga chidamsiz ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim turlarning ekologik spektri bir-biriga tug‘ri kelmaydi. Xatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati xam o‘xshash bo‘lgan turlar ozmi-ko‘pmi miqdorda o‘zining ekologik imkoniyatiga ega bo‘ladi. Izen va teresken o‘simliklari kurg‘okchil va issiq sharoitga moslashgan turlar xisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan kurg‘okchilikka xam, yuqori xaroratga xam biroz kuchliroq moslashishi bilan ajralib turadi. Ekologik omillar organizmning turli funksiyalariga xam turlicha ta’sir etadi. Sovuq qonli xayvonlar uchun xavo temperaturasiiing 40-45°S bo‘lishi modda almashinuvi jarayonini tezlashtiradi, ammo ularning faolligi, ya’ni xarakatlanishi susayadi. Bunda xayvonlar tinim xolatiga o‘tadi. Ayrim individlarning tashqi muxit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuqtalari, optimal zonasi xam tug‘ri kelmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan bog‘lik, bo‘lishi mumkin. Don maxsulotlari va unda yashovchi mita kapalagining g‘umbagn uchun kritik temperatura - 7°S ni tashkil etsa, katta yoshdagilari uchun 22°S, tuxumlari uchun esa - 27°S. -10°S, temperatura g‘umbakni nobud qiladi, ammo ularning davri va tuxumlariga ta’sir etmaydi. Muxitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta’sir etadi. Ushbu omillarning ta’siri boshqa omillarning mikdoriga bog‘liq bo‘ladi. Buni omillarning uzaro ta’sir etish qonuniyati deyiladi. Organizmning normal xayoti uchun ma’lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo‘lib, ulardan biri etarli miqdorda bo‘lmasa, uni cheklovchi omil deb ataladi. CHeklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini belgilab beradi.
Turlarning shimolga tomon siljishiga temperatura omilining etishmasligi ta’sir etsa, kurgokchil rayonlarda esa namlik yoki yukori temperaturaning ta’siri cheklovchi xisoblanadi. CHsklovchi omillar fakatgina abiotik omillar bulib kolmay, balki biotik omillar xdm bulishi mumkin. Gulli usimliklar turlarini biror joyga iklimlashtirishda ularni changlatuvchn xdsharotlar cheklovchi omil buladi. CHsklovchi omillarnn anikdash amaliy jixatdan muxim axamiyatga ega. Organizmning yaxshi o‘sishi, rivojlanishi abiotik omillarning optimal (zona) sharoiti ta’sirida bo‘lsa, ularning yomon xolati .... (nobud bo‘lishi) minimal sharoitda, ya’ni abiotik omillarning salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi
Foydalanilgan adabioytlar.
1.Rajamurodov Z.T., Bozorov B.M., Rajabov A.I., D.G‘. Hayitov. Yosh fiziologiyasi va gigienasi.
2. SamTI “Normal va patologik fiziologiya”
3.Inson va uning salamotligi.
Internet resurslari
Ziyo uz.
Faylllar orginal uz.
Arxiv uz
|
| |