1. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish yo’llari




Download 133.5 Kb.
Sana08.12.2022
Hajmi133.5 Kb.
#33690
Bog'liq
1. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish yo’llari
50610801 Telekommunikatsiya texnologiyalaritelekommunikatsiya,t (1), МАЪЛУМОТНОМА, @uqituvchiga hujjat O\'IBDO\' ish reja, Mexanika fani sillabus, 1, Ped yuklama jurnal, 01-1361 javobi, PERFECT DAY, 1-topshiriq, Matematika-5-sinf-I-chorak-2010, Referat mavzu O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni mi 94-g


MUNDARIJA

- Kirish


1. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish yo’llari.

2. O’quvchilarda fizik tushuncha va malakalarni shakllantirish usullari.


3. To’garaklar va boshqa sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilarning ijodiy qobiliyatini o’stirish.



-Xulosa
-Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
KIRISH
Kichik maktab yoshi - bu bolaning psixologik rivojlanishining barcha hal qiluvchi davri, barcha aqliy funktsiyalarning jadal rivojlanishi, faoliyatning murakkab turlarini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarning poydevorini yaratish, motivlar va ehtiyojlar tuzilishini shakllantirish, axloqiy me'yorlar, o'zini o'zi qadrlash, xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish elementlari. Ijod - bu shaxsning fe'l-atvori, qiziqishlari, qobiliyatlari bilan bog'liq bo'lgan murakkab aqliy jarayon. Xayol uning diqqat markazida. Ijodda shaxs tomonidan qabul qilingan yangi mahsulot ob'ektiv ravishda yangi (ijtimoiy ahamiyatga ega kashfiyot) va sub'ektiv ravishda yangi (o'zi uchun kashfiyot) bo'lishi mumkin. Ijodiy jarayonning rivojlanishi, o'z navbatida, tasavvurni boyitadi, bolaning bilimlari, tajribasi va qiziqishlarini kengaytiradi. Ijodiy faoliyat bolalarning hissiyotlarini rivojlantiradi, xotira, fikrlash kabi yuqori aqliy funktsiyalarni yanada maqbul va intensiv rivojlanishiga yordam beradi. idrok, e'tibor. Ikkinchisi, o'z navbatida, bolaning o'qish muvaffaqiyatini belgilaydi. Ijodiy faoliyat bolaning shaxsini rivojlantiradi, axloqiy va axloqiy me'yorlarni o'zlashtirishga yordam beradi. Ijodkorlik asarini yaratishda bola ularda hayotiy qadriyatlarni, uning shaxsiy xususiyatlarini tushunishini aks ettiradi. Boshlang'ich maktab o'quvchilari san'at qilishni yaxshi ko'radilar. Ular jo'shqinlik bilan qo'shiq kuylashadi va raqsga tushishadi, haykaltaroshlik va rasm chizishadi, ertaklar yozadilar va xalq hunarmandchiligi bilan shug'ullanadilar. Ijodkorlik bolaning hayotini yanada boy, to'laroq, quvnoq qiladi. Bolalar shaxsiy komplekslaridan qat'i nazar, ijodkorlik bilan shug'ullanishlari mumkin. Voyaga etgan kishi, ko'pincha o'zining ijodiy qobiliyatlarini tanqidiy baholaydi, ularni namoyish etishdan tortinadi. Har bir bolaning o'ziga xos xususiyati bor, uni etarlicha erta tanib olish mumkin. Maktabda har bir predmet o‘qituvchisi dars jarayonida o‘quvchining o‘zlashtirish qobiliyatini e'tiborga olishi lozim. Bu esa o‘quvchining psixologik xususiyatlarini yaxshi bilishni talab etadi. Bu kurs ishi mavzu doirasida o‘qituvchi ish faoliyatida o‘quvchilarning qanday psixologik xususiyatlariga etibor berishi zarurligi unlarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va o’stirish ahamiyati haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
O‘quvchilarni o‘quv mashg‘ulotlariga munosabatlarida namoyon bo‘ladigan individual ruhiy xususiyatlari — diqqati, yaxshi yoki noxush kayfiyatlari, irodaviy faolligi, hamda qiziqishi va havaslari fizikani o‘rganish jarayonida amal qiladigan muhim omillardandir.
Ma'lumki, diqqat — aqliy faoliyatda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Diqqatning ahamiyatini ta'kidlab, K.D. Ushinskiy «Diqqat — ruhimizga o‘tib turadigan hamma narsaning eshigidir», — deb ta'lim beradi. Demak, bilimlarni puxta egallash jumladan fizikani o‘zlashtirishning zarur shartlaridan biri o‘quvchilar diqqatining fizik jarayonlarni puxta bilib, o‘zlashtirib olishga yo‘naltirilishi, unda kuchli va barqaror to‘planishidir.
Diqqatning o‘rganilayotgan materialdan chalg'ib ketishi, parishonlik, zarur obyektga to'planmasligi yoki to‘planishining qiyinligi ta’limning sifatiga, jumladan o‘zlashtirish tezligiga ham salbiy ta'sir qilishi mumkin.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar kechiradigan xilma-xil ta'sirchanlik holatlar, yaxshi yoki noxush kayfiyatlar, his va tuyg‘ular katta rol o‘ynaydi. Bu hissiyotlar diqqatning kuchli va barqarorligiga ham ta'sir qiladi.
Ma'lumki, biron maqsadga erishmoq uchun, ruhiy zo‘r berish, irodaviy faollik ko‘rsatish, kuch sarflash lozim bo‘ladi. Ta'lim jarayonida aqliy faoliyatning faolligi, asosan iroda kuchi yordami bilan ta’min etiladi. Ta'lim jarayonida sarflanadigan kuch va harakatdan kuzatilgan maqsadning aniqligi, unga erishish vositalarining ravshanligi, o‘quvchilarda faollik tug‘diradi, o‘quv materialini to‘la va chuqur idrok qilish ham anglab olishga intilishni kuchaytiradi. Bilim va malakalar hosil qilishda diqqat, hissiyot va irodaning ijobiy yo‘li o'quvchilardagi qiziqishga ham bog‘liqdir. Chunki, «qiziqish kishining o‘z hayotida eng ahamiyatli eng qimmatbaho deb bilgan narsalarga yo‘nalganligidir.
Qiziqish kishining qiziqqan narsasiga doimiy intilishida, uni o‘ziga yaqinlashtirishida, o‘rganib olishga intilishida namoyon bo‘ladi»'.
O‘qituvchining pedagogik faoliyati bilan bog‘liq bo‘l
gan omillar haqida ham to‘xtalib o‘tmoq kerak. O‘qituvchining fanni, uni o‘qitish uslubini qanchalik egallaganligi, darsni tashkil qilish va o‘tkazish mahorati, umuman o‘qituvchining fan o‘qituvchisiga xos individual sifatlari o‘quvchilarda bilimlarning shakllanishida amal qiladigan omillar jumlasidandir.
Bilim va malakalar hosil qilishda, jumladan fizikani o‘zlashtirishda ham, o‘qituvchining bilimdonligi, o‘qitish uslublari bilan qurollanganligi, pedagogik mahorat juda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, ta'limning har qanday sharoitida, har vaqt ham amal qilaveradigan universal uslublar yo‘q va bunday uslubning bo’lishi ham mumkin emas. O‘qitish uslubi avvalo hosil qilinadigan bilim, jumladan o‘rganiladigan materialning mazmuni va harakteriga mos kelishi kerak.Sezgi, idrok bilishning birinchi bosqichi bo‘lib, aqliy faoliyatning yuksak shakli — abstrakt tafakkur sezgi, idrok obrazlariga asoslanadi. Demak, ta’limning samaradorligini oshirish uchun bolalarning sezgi-idrokdan hosil bo‘lgan tajribalaridan, tasavvurlaridan foydalanish, fan asoslarini egallashda, jumladan fizik bilimlarni egallashda ham, unga tayanish zarurdir. Chunki, inson sezgi idrokining asosiy mohiyati ongning tashqi borliq bilan bevosita bog‘lanishini ta'min etishdir, insonning yuksak ehtiyojlarini, jumladan dunyoni bilish ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilishdir.
Demak, har qanday bilish jarayoni va hodisalaming mohiyatini anglab olish faqat sezgi orqali, idrok va tasavvurlar orqali sodir bo‘ladi.
Sezgi va idrok tasvvur obrazlarining shakllanishiga olib keladi, tasavvurlar esa, o‘z navbatida inson aqliy faoliyatining yuksak bosqichi abstrakt tafakkurning hissiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, sezgi idrok va tasavvurlar har qanday bilishning negizi, bilishga asos bo‘lgan manba bo‘lsa ham, u murakkab bilish jarayonining faqat birinchi bosqichi bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham ta’lim jarayonida avval hissiy bazani yaratish ta’limning tobora murakkablashib, chuqur- lashib boruvchi bosqichlarida unga tayanib ish ko‘rish, hissiy bilish bilan to‘g‘ri (ratsional) bilish faoliyatlarining to‘g‘ri nisbatda bo‘lishiga rioya qilish zarur bo‘ladi. Bu o‘quvchilarda bilimlarning shakllanishi uchun ham zaruriy shartdir. Har bir o’qtuvchi o’quvchilar bilan ishlash jarayonida ularni ijodiy qobiliyatini to’g’ri baholay borishi kerak. O’quvchilar bilan ishlash jarayonida ularni qiziqishini birinchi o’rinda kuzatiob shu bio’yicha muhim yo’nalish bera olishi zarur. Dars jarayonida har xil metodlar bilan bunday samarani yanada oshira olishimiz mumkin. O’quvchilarni o’zlashtirishi o’qtuvchining ularni qiziqtira olishidadir va bunday holatlarda o’qtuvchidan yuqori darajada intiluvchanlik va talabchanlik zaruriy holat hisoblanadi. Fizika o‘qitish jarayonining ikkinchi o‘ziga xos ruhiy xu- susiyati quyidagilardan iborat: fizika o‘qitishda ko‘proq mo- dellardan va turli ko‘rinishdagi belgilardan (formula, elektr zanjiri elementlarining belgilari, ...) foydalaniladi va o‘quvchilardan belgili tasvirlardan real obyektlarga va aksin- cha, teskari-real obyektlarni idrok qilishdan ideal tuzishga va ularning belgili tasvirlariga o‘tishni amalga oshirish talab eti- ladi.
Fizika o‘qitish jarayonining o‘ziga xos uchinchi xususiya- ti tajribalar ko‘rsatishdan foydalanish, o‘quvchilarning ku- zatishlarini tashkil qilish, ularning amaliy ishlarni mustaqil bajarish bilan bog‘liq yuqori hissiyotliligidir.
Yoshiga qarab ruhiy xususiyatlarga mos ravishda sinflar bo‘yicha o‘qitish quyidagicha ko‘rib chiqiladi.
6—7-sinflarda bolalarning abstrakt fikrlash darajasi past ekanini e’tiborga olish lozim. Ularda ko‘rsatma obrazli fikr- lash ustunlikka ega, shuning uchun fizik hodisalarni tajriba va ko‘rgazmalar asosida o‘qitish maqsadga muvofiqdir.
Shu bilan birga o‘quvchilarni hodisalarning umumiy belgi- larini ajratib olish mahoratlarini shakllantirish bo‘yicha ish olib borish kerak. Ularni asta-sekin 6-sinfdayoq deduksiya uslubi bilan xulosa chiqarishga o‘rgatish lozim.
Yuqori sinflarda, akademik litsey va kollejlarda yuqori darajada abstraktligi bilan ajralib turadigan «Moddiy nuq- ta», «tezlik», «kuch» singari kinematika, dinamika tushun chalarini o'quvchilarda shakllantirish jarayoni ancha oson bo‘ladi.
Nazariy fikrlashni rivojlashtirishga deduksiya uslubi bilan xulosa chiqarishga bo‘lgan diqqat kuchaytiriladi. Bu yerda modda tuzilishining molekulyar-kinetik nazariyasi, clektron iiaziiri- ya elementlari o'rganiladi, ular asosida turli agregat holat- lardagi moddalarning fizik xossalari tushuntiraladi va turli muhitlarda sodir bo‘ladigan elektron hodisalar o'rganiladi. Yaxshi nazariya faqat hodisalarni tushunish vositasi bo‘lib qolmasdan, shu bilan birga ularni keyinchalik xotirada qayta tiklash vositasi hamdir.
Hosil bo‘lgan ko‘nikmalar yetarlicha yuqori bosqichgacha rivojlantiriladi, natijada o‘quvchilarning bilish qobiliyatlari o‘sadi. Shu tufayli borgan sari hajmi ortib borayotgan ilmiy axborotni o'zlashtirishga va qayta tiklashga o‘quvchilar tayy- orlangan bo'ladi. Ular fizikada olgan bilimlarini boshqa pred- metga ko‘chira oladigan bo‘ladilar.
IJODIY QOBILIYATLARNI
O’STIRISH

O‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish ma- salasi ularning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning tarkibiy qismidir. Fizika o‘quv predmeti sifatida o‘quv- chilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda keng imkoni- yatlarga egadir. V.G. Razumovskiy fizikada ilmiy ijodning fizik elementlarini sikl ko'rinishida tasavvur qilish mumkinligini ko‘rsatadi. Sikl asosan quyidagichadir: faktlarni umumlash- tirish — abstrakt model qurish (gipotezani ta’riflash)— nazariy xulosalar chiqarish — xulosalarni tajribada sinab ko'rish.


Yangi materialni o‘rganishda siklning turli bo‘g‘inlaridan foydalanishda turlicha uslublar qo‘llanilishi mumkin.
Siklik prinsipning qo‘llanilishini gazlarning xossalarini o‘rganish misolida ko‘rib chiqaylik.
Boshlang‘ich tushunchalar: gaz o‘zi turgan idishni to‘la egallaydi, u siqiladi, kengayadi va diffuziyalanadi (diffuzi- yani tajribada ko‘rsatamiz).
Model gipoteza: eksperimental faktlargaasosan gaz doim tartibsiz harakatda bo'lgan mayda elastiksharchalardan, mole- kulalardan tashkil topgan, deb tasavvur qilishimiz mumkin. Gazning bu modeli gaz bosimining mavjudligini tushunti- rish va uni gaz parametrlari orqali hisoblashga imkon beradi. Agar gaz V hajmli idishda bo‘lsa, undagi molekulalar soni — Afni, bitta molekulaning massasi m ni va uning o‘rtacha tezligi 5 ni bilgan holda gazning idish devorlariga beradigan bosimini hisoblash mumkin:

O‘QUVCHILARNING FIZIKANI BILISHGA


BO‘LGAN QIZIQISHLARINI RIVOJLANTIRISH

Qiziqish — o‘qish, yangilikni bilish uchun eng muhim omillardan biridir. Uning ta'sirida faollik ortadi, xotira ta- komillashadi, tasavvur va qabul etish kuchayadi, diqqat, fikrni to‘plash o'sadi.


Fizikani o‘rganishga o'qituvchi qiziqishni tarbiyalash va rivojlantirishga imkon beradigan sharoitlarni bilishi kerak. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchilar o'rganishga qiziqishni rivo- jlantirish maqsadida turli uslublarni qo‘llaydilar. Yaxshi tayy- orlangan namoyish tajribalaridan foydalanish va mustaqil eksperiment o'tkazish, uy tajribalari va kuzatishlarni tashkil etish, darsda olingan nazariy bilimlarning amalda qo‘l- lanilishini ko‘rsatadigan masalalar yechish o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi.

Masalan, o‘quvchilarni quyidagicha masalalar qiziqtira- di:


Faqat suvli menzurka yordamida yog‘och sharchaning massasini qanday aniqlash mumkin?

Faqat toshlari bilan tarozi va suvli idish bilan jism hajmini qanday aniqlash mumkin?

O‘quvchilarga quyidagicha loyihalash elementlari bo‘lgan masalalarni taklif etish mumkin.

1-rasmda idishdagi suv sathi ruxsat etilgan maksi- mal balandlikka erishganda elektr dvigatelni avtoma- tik uzadigan suv nasosli qurilmaning suzuvchi rele sxemasi ko‘rsatilgan. Idish- dagi suvning sathi minimal pastga tushganda rele dvi- gatelni avtomatik ulashi uchun, uning sxemasiga qanday o‘zgarishlar kiritish kerak bo‘ladi?


O‘quvchilarning ilmiy bilimlami bilishga qiziqishlarini va tadqiqotchilik qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy omil- lari sifatida quyidagilami ko‘rsatishi mumkin.

o‘quv materialini ilmiy va qat'iy sistemada bayon qi- lish;


darsda muammoli vaziyat hosil qilish va qo‘yilgan muammoni hal etishga o'quvchilarni jalb qilish;
darsda o‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilib borish;
o‘quvchilar tomonidan ijodiy harakterdagi top- shiriqlarning bajarib borilishi;
o'quvchilar o‘zlari qiziqqan masalalarni ilmiy-om- mabop adabiyotlardan o‘rganganlarini sinfdoshlariga aytib berishlari uchun sharoit yaratish;
o‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan savollarga adabiyot- larni o‘qish, kino va telefilmlarni ko'rish va mustaqil ravish- da tabiat va texnika hodisalarini kuzatish orqali javob topish- lari.

Fanga chuqur va mustahkam qiziqish uyg'otish uchun o'quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini va diqqatni faollash- tiruvchi, ilmiy-texnika revolyutsiyasi sharoitida bilimning ahamiyatini tushunishga yordam beruvchi usullarni qo’llaydi. O‘quvchilarning fanga qiziqishlarini tarbiyalash ko'pgina texnik masalalarni hal qilishlariga yordam beradi.


faoliyati, uning shaxsiy sifati va o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini tashkil qila oli- shidir.

O‘QUVCHILARDA TUSHUNCHA VA MALAKALRNI SHAKLLANTIRISH

O‘quvchilarga ilmiy bilimlar berish bilan birga ularni amaliy xarakterdagi mahorat va malaka bilan ham qurollantirib borish lozim. U yoki bu amalni bajarish mahoratini shakl- lantirish uchun avval o‘qituvchining o‘zi o'sha amalni tahlil qilishi va u qanday elementlardan tashkil topishini aniq tasav- vur qilmog‘i lozim. Amalni bajarish elementlarini aniqla- gandan keyin uni bajarish ketma-ketligini tuzib, keyin sodda amallarni bajarish malakasini hosil qilishga oid mashqlar bajariladi. Bu qilinadigan ishlarda asosan maxsus tanlangan murakkab topshiriqlar (amallar) bajariladi.
Ilmiy bilimlarning tuzilma elementlarini aniqlab, ulardan har birining o‘zlashtirilishiga bo‘lgan umumiy talablar o'rganilib, ular reja asosida plakat yoki kartochkaga ydzib qo‘yiladi. O‘quvchilar ana shu rejaga ko‘ra amallami bajarib boradilar. M.: hodisani o‘rganish rejasi taxminan quyidagicha:

Hodisani boshqa shunga o‘xshash hodisalardan ajra- tish mumkin bo‘lgan tashqi belgilarni aniqlash.

Hodisaning sodir bo‘lish sharoitini aniqlash.

Laboratoriya sharoitida hodisani kuzatish (agar uni baja- rish mumkin bo‘lsa).

Hodisani boshqa hodisalar bilan bog'lanishini o'rganish.

Hozirgi zamon ilmiy nazariyalar asosida hodisaning tabiatini va uning sodirbo‘lish mexanizmini tushuntirish.

Hodisaning miqdoriy tavsifini, uni ifodalovchi fizik kattaliklarni, hamda ular orasidagi bog'lanishlarni aniq- lash.

Hodisaning amaliyotda qo‘llanishlari bilan tanishish.

Hodisani uy sharoitida va tabiatda kuzatish (agar bunga imkon bo‘lsa) va kuzatish olib borilgan sharoitini tasvirlash.

Hodisaning zararli tomonlari va uning oldini olish yo‘llari bilan tanishish.

Bu reja hamma hodisalarni o'rganish uchun umumiydir.
Fizik tajribalami bajarishda umumlashgan faoliyat quyida- gicha:

Tajribaning maqsadini aniqlash.

Tajriba asosida yechilishi mumkin bo‘lgan muammoni ta'riflash.

Tajribani bajarish uchun zarur bo'lgan sharoitni aniq- lash.

Bu sharoitni qanday vositalar yordamida vujudga kel- tirish mumkinligini va unga qanday asboblar, materiallar zarurligini o‘ylab topish.

Ish stolida tajribani o‘tkazish uchun zarur bo'lgan hamma asboblar borligini tekshirish. Uy sharoitida tajriba o'tkazish uchun zarur bo‘lgan asboblarni mustaqil ravishda topish.

Tajriba qurilmasini yig'ish.

Tajribani bajarish tartibini o'ylab topish, qanday o'lchashlarni bajarish kerakligi va uning ketma-ketligini aniqlash.

Kuzatilgan hodisaning va o‘lchashlar natijasini yozi- shning eng ratsional usulini aniqlash.

O‘lchashlar olib borish va olingan natijalarni tanlan- gan usulda yozib borish.

O'lchash natijalarini matematik hisoblash va xulosani ta’riflash.
Mahoratning umumiy mezonlari quyidagilardir:
Amallarni bajarish ketma-ketligining ratsionalligi.

Bajariladigan amallarning to‘Iiqligi.

Amalni to‘la tushunib yetish.

Mahoratning umumlashganligi.

O‘quv predmetlari sikli uchun umumiy bo‘lgan bilish va amaliy mahoratni shakllantirishda predmetlararo bog'lanish muhim rol o'ynaydi.
ILMIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISH

Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning ham nazariy, ham amaliy fikrlashlarini tarbiyalab va rivojlantirib borish zarur.


Ilmiy fikr yuritishda quyidagilar harakterlidir:

Tadqiqot ishining maqsadini aniq ta'riflash.

O‘zida yangi g‘oyalarga ega bo‘lgan awal bajarilgan nazariy va eksperimental tadqiqot ishiga suyangan holda gipotezaishlab chiqish.

Tadqiqot uslubini ishlab chiqish.

Asosiy tadqiqot bosqichlarini aniqlash.

Ishlab chiqilgan uslub va rejaga asosan shaxsiy kuza- tish.

Olingan natijalarning tahlili.

Xulosani ta’riflash.

0‘quvchilarning ilmiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin.
O‘quv jarayonida o‘quvchilardan tadqiqot ishining hamma bosqichlarini mustaqil bajarishni talab qilib bo‘lmaydi. Lekin fan tarixida tadqiqot ishlari qanday amalga oshirilgani bilan o‘quvchilarni tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir. M.: yorug'likning tabiatiga bo‘lgan qarashlar orasidagi qa- rama-qarshiliklar, to‘lqin va korpuskulyarxossalamingbirligiga qanday yetib kelinganini o‘quvchilarga tushunarli qilib hikoya qilish lozim. Bu ilmiy fikrlashni rivojlantirishning birinchi yo‘lidir.

Ilmiy fikrlashni rivojlantirishning ikkinchi yo‘Ii o‘quv- chilarni o‘quv muammolarini hal qilishgajalb etishdir: gipote- zani ta’riflash, muammoni hal qilish yo‘llarini qidirish, uni hal qilish rejasini tuzish va tadqiqotni hal qilish uslubini ishlab chiqish.

Uchinchi yo‘l — kuzatilgan hodisalarni va jismlarning xossalarini tushuntirishga ideal modellar bilan ishlashga, hodisalar orasidagi bog‘lanishlarni aniqlashga o‘quvchilarni jalb qilishdan iborat.

To‘rtinchi yo‘l — o‘quvchilarda induksiya va deduksiya asosida yakuniy xulosa chiqarish mahoratini orttirib borishdan iboratdir.


FIZIK TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH

Fizik bilimlar — tushunchalar, qonunlar, gipotezalar va nazariyalar sistemasidan iborat. Qonunlar, nazariyalar tu- shunchalar orasidagi bog‘lanishlarni ifodalaydi. Tushuncha- lar atrof borliqni o‘rganish vositasi sifatida xizmat qiladi. O‘qituvchining ko‘p qirrali faoliyatidan biri — o'quvchilarda fizik tushunchalarni shakllantirish katta o'rin egallaydi. Bu eng murakkab ishlardan biri bo‘lib, u falsafa, mantiq, psi- xologiya va pedagogikadan chuqurbilimga ega bo‘lishni talab qiladi.
Tushuncha — fikrlashninig asosiy shaklidir. Har qanday fikr tushunchalarda ifodalanadi. Fikrlashning boshqa barcha shakllari — hukm va xulosalar tushunchalardan tarkib topa- di. Tushuncha bir vaqtning o‘zida fikrning ham poydevori, ham cho‘qqisidir, hukm va xulosaning boshlang‘ich materi- ali va oxirgi natijasidir.
Tushuncha so‘z bilan chambarchas bog‘langan: u so‘z bilan ifodalanadi va unda mustahkamlanadi. So‘z tushuncha- ning moddiy tashuvchisidir.
Tushuncha fikrlashning asosiy va oliy shakli bo‘lib, u moddiy dunyoning hodisa va narsalarini umumlashtirish va abstraksiyalash orqali ajratilgan asosiy belgilarini, ularning xossalari va munosabatlarini ongda aks etishini ta'minlaydi.
Tushuncha odamning ongida qanday shakllanadi? Fikr- lovchi qanday qilib tushunchaga ega bo‘ladi? Bu jarayon- ning mexanizmi, uning yo‘nalishlari va asosiy bosqichlari qanday? Bular o‘qituvchi uchun birinchi darajali savollar hisoblanadi.
Tushuncha kishi ongida birdaniga hosil bo‘lmaydi; indivi- dual ongda tushunchaning vujudga kelishi, rivojlanishi uzoq, cheksiz jarayondir; dunyoni bilishning chegarasi bo‘lmagani kabi, uning ham chegarasi yo‘q.
Tushunchalarni shakllantirishda asosiy manba — moddiy dunyodir. Aniq bir jism haqidagi tasavvur ko‘pgina belgilar- ni o‘z ichiga oladi. Uni boshqa jism tasavvuri bilan solishtir- ganda ba’zi bir belgilar ikkinchi jism tasawurida ham takror- lanadi. Ana shu hamma jismlar uchun umumiy bo‘lgan belgi- lar asosiy belgilar bo‘lib, ular tushunchalarda mustahkam- lanadi. Solishtirish, o‘xshashliklarini va farqini qidirib topish, xususiylarni tashlab yuborish va umumiylarni ajratish, umum- lashtirish va abstraktlash tushunchalarni shakllantirish jara- yonining eng sodda va shu bilan birga asosiy fikrlash operatsi- yalarini (amallarini) tashkil qiladi. Tasavvurlardan tushun- chaga o‘tish jarayoni sifat jihatidan ajoyib sakrash bo‘lib, u fikrning tug‘ilishidir.
Jismlar haqidagi tasawurlarni solishtirish va taqqoslash orqali jismlarning ajratib olingan eng umumiy xarakterli belgi- lari so‘z orqali mustahkamlanadi. Natijada tushunchalar hosil bo‘ladi.
Tushunchani kiritishning uchta asosiy yo‘li bo‘lishi mum- kin.

Hali bola ongida aniq shakllanmagan, lekin uning juda ko‘p shaxsiy tasawurlariga suyangan holda yangi tushuncha- lar kiritiladi. Masalan, 6-sinfda “Mexanik harakat” tushun- chasi kiritiladi. Har bir bolaning ongida ko'plab harakatlar haqidagi tasavvurlar mujassamlashgan (poyezd, samolyot, mashina, qushlar,... harakati). O‘qituvchining vazifasi bu tasav- vurlarni o‘quvchi ongida yangilashdan iborat. Bu quyidagicha amalga oshiriladi: awal o‘quvchilardan har xil jismlarning harakatiga misollar keltirishni so‘raymiz. Ular ko‘plab misol- lar keltiradilar. Keyin bu harakatlarni tahlil qilishga o‘tamiz. O‘quvchilarday bu harakatlar bir biridan nimasi bilan farq qilishini, qanday umumiylik va o‘xshashlik borligini so'raymiz. Qo‘shimcha savollar yordamidajismlarning harakatidagi farq- lar aniqlanadi: tezliklarning turlicha ekani, yo‘l uzunliklari, harakat vaqti, yo‘nalishi kabilarning har xilligi aniqlanadi. Faqat bitta umumiy omil (belgi) qoladi: ko‘chishi, o‘rnining o‘zgarishi, jismning fazodagi holati. Shu yo‘l bilan o‘quvchilar mexanik harakat mazmunini tushunib oladilar. Bu tushuncha- ni egallashning boshlang‘ich pog‘onasidir.

O‘quvchi tasavvurga ega bo‘lmagan yangi tushuncha- ni kiritishda o‘qituvchi tajribalarni ko'rsatishdan boshlay- di va unga asoslangan holda tushunchani shakllantirishga kirishadi.

O‘quvchilar ba'zi bir hodisa yoki tushuncha haqida noto‘g‘ri tasawurlarga ega bo‘lishlari mumkin (juda kam uchraydi). Bunday tushunchalarni to‘g‘ri shakllantirish o‘qituvchi uchun anchagina murakkab ishdir. Uni tajriba va ko‘plab kuzatishlarning natijalaridan dalillar keltirib amalga oshiriladi (masalan, chaqmoq, momaqaldiroq haqidagi o‘quvchilarning tasawurlari).



Ko‘rib o‘tilgan uchta yo‘l tushunchani shakllantirishning birinchi bosqichi hisoblanib, u o‘quvchilarning tasawurla- riga asoslangan holda kiritiladi. Shu bilan tushunchani shakl- lantirish tugamaydi, uning ikkinchi bosqichiga o‘tiladi, ya’ni bunday tushuncha chuqurlashtiriladi va rivojlantiriladi, ta’riflanadi, boshqa tushunchalar bilan bog'lanishlari ko‘rib o‘tiladi.
Endi tushunchani hosil qilish va rivojlantirishda muhoka- ma qilish yo‘li qanday bo‘lishini ko‘rib chiqaylik.
Mexanik harakatni o‘rganayotganda o‘quvchilar turli mi- sollarni aytish bilan birga biri (masalan, samolyot) ikkin- chisidan (qushdan) tezroq uchishini, yo‘nalishlari turlicha bo‘lishi mumkinligini va bosib o‘tgan yo‘llari ham har xil bo'lishi haqida fikrlar beradilar. Bu muhokama orqali ha- rakat fizik hodisa ekani va uning asosiy belgilari bo‘lmish tezlik, yo‘nalishi, bosib o‘tilgan yo‘l haqida ma'lumotlar ' olinadi.
Biror hodisa yoki jism haqida mulohaza yuritish (muhokama qilish) bu haqdagi tushunchaning tug‘ilishidir, ya’ni muhoka- mani tushuncha hosil bo‘layotgan jarayon deb qarashimiz mumkin. Bir necha tushunchalardan yana muhokama qilish orqali yangi tushunchalar kelib chiqadi.
Xulosa bu muhokamalar sistemasidan iborat bo‘lib, muhokamalar xulosa chiqarish orqali tushunchaga aylanadi. Demak, muhokama tushuncha rasmidagi bir yangi chiziq bo‘lsa, xulosa keraksiz chiziqlarni chiqarib tashlab, kerakli- larini kuchaytiruvchi o‘ziga xos biro‘chirg‘ich rolini o‘ynaydi. Shunday o‘xshatish qilish mumkin: muhokama — amal ba- jarish, xulosa qilish — mahorat, tushuncha — fikrlash mala- kasi.
Insonning amaliy faoliyati (uning asosiy qismi malaka) ham, fikrlash faoliyati (uning asosiy qismi tushuncha) ham eng awai miyaning ishidir, aniqrog‘i, oliy nerv faoliyatidir. Demak, muhokama — xulosa, tushuncha — fikrlash hola- ti, uning harakat paytidir. Ular fikrlash shakllarini tashkil qiladi, mazmunning rivojlanib borishi bilan biri ikkinchisini almashtirib boradi. Hodisani muhokama qilish orqali xulosa chiqariladi, xulosa esa tushunchada mujassamlashadi.
Tushunchani shakllantirishda o‘quvchilarning bu haqda- gi tasavvurlaridan keng foydalanishning ahamiyati kattadir. Ularning o‘rganilayotgan predmet, hodisa haqidagi tasav- vurlarini yoki ularda aniq tasavvur hosil qilib, uni muhoka- ma qilishlarini, savollar qo‘yish orqali kuchaytirib, tezlash- tirib boramiz, to‘g‘ri xulosa qilishlariga yordam beramiz. O‘quvchilarning bu mustaqil muhokama va xulosa qilishlari tushunchalami shakllantirishdagi muhim bosqichdir. Bu bos- qichni chetlab o‘tib bo‘lmaydi.
0‘quvchi tushuncha haqida shaxsiy fikr yuritib, qancha ko‘p muhokama qilsa, uning ongida tushunchaning maz- muni shuncha boy va to‘la bo'ladi.
0‘quvchi ongida tushunchani shakllantirishda o‘qituvchi uchun eng murakkab narsa bu tushunchani ta'riflashga o‘tishdagi muhokama va xulosa chiqarish yo‘nalishi va yo‘lini oldindan ko‘rish va uni rejalashtirishdir. Bu tushunchani shakl- lantirishning navbatdagi bosqichidir.
Moddiy dunyoning turli-tuman predmet va hodisalarini o‘rganish jarayonida inson ularning mohiyatiga kira borib, tushunchalar hosil qilib, ishni uni ta'riflashdan boshlamay- di. U ko‘plab kuzatishlarni, umumlashtirishni, qo'shish va tasavvurlarni abstraksiyalash orqali, muhokama va xulosalar- ning uzun qatori orqali tushunchaning ta'rifiga keladi.
O‘qitish jarayonida ham o'quvchilarni asosiy tushuncha- larga shunday olib kelish kerakki, ta'rifning tuzilishi, bir tomondan ko‘rilgan fikrlash amallari (hodisa va predmet ha- qidagi tasavvurlarni umumlashtirish, muhokama va xulosa- lar) bilan tayyorlangan bo‘lishi, boshqa tomondan esa ho- disa va predmetni to‘laroq va har tomonlama o‘rganishga, u haqdagi tushunchani boyitishga yo‘l ochib berishi lozim.
Shuni ham aytish kerakki, tushunchaning turli tomon- larini ifodalovchi bir necha ta’rifini ham berish mumkin. Masalan, kuchni tezlanish beruvchi sabab sifatida va defor- matsiyalovchi sabab sifatida ta’riflash mumkin. Har ikkala ta’rif ham to‘g‘ridir, chunki ikkalasi ham kuchning xususi- yatlarini ifodalaydi (dinamik va statik ro‘yobga chiqishini).
Ba’zi bir tushunchalarning to‘g‘ri va noto‘g‘ri ta'riflari bo‘lib, ularni o‘qituvchi qo‘rqmasdan aytishi va bunday qa- rashlar orasida tortishuvlar bo‘lgani, shu asosda fanning rivoj- lanish tarixi ko‘rsatib boriladi.
Fanlaming rivojlanish tarixini o'rganish o‘quvchilarga biz- ning bilimimiz nisbiyligi va ularning hodisa va predmetlarning mohiyatini (tabiatini) to‘laroq va aniq ochib borishdagi ha- rakatining absolyutligini tushinishlariga imkon beradi. Masa- lan, o‘qituvchi atomni ”bo‘linmas“ ligidan boshlab yadro modeliga va undan kvant mexanikasi qonuniyatlariga olib kelish orqali bir tomondan “atom” tushunchasini shakllantirsa, ikkinchi tomondan o‘quvchilar oldida inson fikrining qudrati- ni va uning ilgarilanma harakat qonunlarini namoyon qiladi. O‘quvchilarning noto‘g‘ri tasavvurlarini ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh noto‘g‘ri tasavvurlar shun- dayki, unda o'quvchi faktlarni kuzatish orqali noto‘g‘ri umumlashtirishlar qiladi. Masalan, suv doim 100°C da qay- naydi degan xulosaga keladi. Ikkinchi guruh noto‘g‘ri tasav- vurlar shundayki, unda o‘quvchilar ba’zi faktlarni mustaqil ravishda tushunib yetmaydilar. Masalan, ular o'zgarmas kuch ta'sirida jism tekis harakat qiladi deb ishqalanish kuchini e'tibordan chetda qoldiradilar. Noto‘g‘ri tasavvurlarni tu- shuntirish uchun ularni ilmiy tasavvurlar bilan solishtirib muammoli vaziyat hosil qilish va ilmiy tasavvurlarning to‘g‘ri ekanini ko‘rsatish eng yaxshi samarali uslubdir. Masalan, tashqi bosimni pasaytirsak, suyuqlikning qaynash harora- tining pasayishini tajribada osongina ko‘rsata olamiz.
Tushunchalar harakatchandir. Fanning rivojlanishi va bilimlarning chuqurlashishi natijasida ba’zi tushunchalar aniqlashadi, yuqoriroq abstrakt darajaga ko‘tariladi (ma- salan, massa, yadro strukturasi,...), ba'zi tushunchalar esa yo‘qoladi (teplorod, magnit massasi,...), lekin uiarga bog‘liq bo‘lgan atamalar qoladi (issiqlik sig‘imi, magnit qutblari,...). Bu o‘qituvchidan atamalarni va fizik kattalik- larning birliklari nomini tushuntirishda maxsus e'tiborni talab qiladi.

1. To’g’ri tashkil etilgan dars o’z samarasini beradi, albatta. Ammo har bir bosqichda qo’llaniladigan metodlarni chuqurroq o’rganmay turib, dars samaradorligini oshirib bo’lmaydi.


Ta’lim standartlari va me’yorlari va an’anaviy ravishda ta’lim natijalarini baholash uchun foydalaniladi. O’quvchining natijalari standartga qanchalik yaqin bo’lsa, uning o’quv faoliyati shunchalik yuqori baholanadi. O’quvchi tomonidan haqiqiy egallangan va yaratilgan bilimlar hajmi to’la darajada nazorat qilinmaydi, chunki o’quvchilarning standart doirasidan tashqaridagi shaxsiy bilim yoki boshqa natijalari an’anaviy maktab nazaridan chetda qolib keladi.
Ijodkorlikda o’quv natijalarini baholashga yondashuv o’zgacha. Tashqi berilgan natijalarga erishilganlik darajasi emas, balki ko’pincha undan chetga chiqishlar tekshiriladi. Ijodkorlikni baholashda o’quvchilar ta’limiy natijalarining asosiy parametri- standartlarning minimum talablariga mos kelishi emas balki o’quvchining shaxsan ta’limiy o’sish darajasidir.
An’anaviy ta’limda o’quvchi ta’lim mazmunini saralashda amalda ishtirok etmaydi. Ijodkorlik faoliyatida esa ta’limda o’quvchi ta’limiy samarasi ta’limning yangi mazmunini saralashda ishtirok etadi; bilimning hajmi,malakasi, faoliyat turlari hamda o’quvchining foydalaniladigan usullari cheklanmagan bo’ladi.
O’quvchilarga beriladigan ta’lim standarti ko’pincha o’quvchi shaxsiga, uning haqiqiy ta’limiy faoliyatiga bog’liq bo’lmagan materiallarni ham vujudga keltiradiki, bu tayyor insholar, referatlar va boshqa yozma manbalarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ta’lim mahsulining bunday turini ta’limning maktab tizimi taqozo qiladi. Kompyuter texnologiyasi bu jarayonn i yanada qulay va variativ qilib qo’ymoqda. Tayyor kontrol ishlar, referatlar hamda shu kabi internet tarmog’iga joylashtirilgan materiallarning muttasil ko’payib borayotgan to’plamlari o’quvchilarga tayyorgarlik ko’rmay hamda zarur ishlarni bajarmay turib imtihonlar topshirishlarini osonlashtirmoqda.
Ta’lim standartlarini tuzishda ijodiy yondashuv kurs yoki mavzuning o’rganish natijasi sifatida tayyor fan mazmunini bermaydi, biroq o’quvchidan yangi mazmunni, ya’ni uning shaxsan ta’limiy o’sishini talab qiladi.
Darslarda aqliy yukning ko'payishi sizni o'quvchilar o'rganilayotgan mavzuga bo'lgan qiziqishini, dars davomida ularning faolligini qanday saqlab qolish haqida o'ylashga majbur qiladi. Tadqiqot ko'nikmalarini rivojlantirish va axborot jamiyatining shaxsini tayyorlash maqsadida men so'nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan faol foydalanmoqdaman. Agar o'quv jarayoni AKTdan foydalanish asosida qurilgan bo'lsa, bu quyidagilarga imkon beradi: o'quvchilar faoliyatini izlanish, bilimlarni kashf etish, mustaqillikni rivojlantirish asosida tashkil etish, bu esa fanlarni o'qitish sifatini oshirishga olib keladi. So'nggi o'n yillikda ta'lim bo'yicha tahlilchilar "sifat" so'zini boshqa so'zlarga qaraganda ko'proq takrorladilar. Ta'lim muassasalarida ta'limning asosiy qadriyatlari va ideallarini: haqiqatni bemalol qidirish va bilimlarni beg'araz ravishda tarqatish uchun sifat monitoringi zarur.
Bilimlarni tizimlashtirishning bir necha turlari mavjud. Eng asosiysi tasniflash - bu tizimlashtirishning bir turi bo'lib, unda ob'ektlar birlashishi ma'lum bir muhim xususiyatlar asosida sodir bo'ladi, bu bizga ob'ektlarni tizimga (umumiy belgilar) va ularning o'ziga xos farqlariga (turlarning xususiyatlariga) birlashtiradigan asosiy, umumiyni ajratib olishga imkon beradi. Tasniflash jarayonida o'rganish ob'ektlari tegishli hodisalarga, umumiy qonuniyatlarga, jarayonlarga asoslangan bo'lishi kerak bo'lgan guruhlarga, bloklarga, modullarga taqsimlanadi.
XXI asr bo‘sag‘asida kompyuterlashtirish yuqori cho‘q- qilarni egallagan bir vaqtda, fanlarni kompyuter dasturlari orqali o‘qitishni davr talab qilmoqda. O‘quv jarayoniga kompyuterlashtirish katta jadallik bilan kirib kelmoqda. Kompyuter dasturlari orqali fizik tajribalarni, effektlarni va hodisalarni namoyish qilish mumkin. Kompyuterdan bilim berishda, olgan bilimlarni nazorat qilishda, fizikadan ma- salalar yechishda va laboratoriyada keng foydalanish mum- kin. An’anaviy laboratoriya sharoitida yuqori aniqlikda natija beruvchi qurilmalar bo‘lmaganligi uchun, fizik tajriba va ef- fektlar og‘zaki tushuntiriladi, ularni namoyish qilish im- koniyati deyarli yo‘q. Faqat zamonaviy kompyuterlar orqa- ligina bunday jarayonlarni kuzatish mumkin. Turli xil fizik qonuniyatlarni o‘rgatuvchi, parametrlar o‘rtasidagi bog‘- lanishni o‘rnatuvchi, grafiklarni chizuvchi, fizik jarayon- larning tabiatda ro‘y berishiga yaqin tarzda amalga oshiruvchi kompyuter dasturlari keyingi vaqtda ko‘plab tuzilmoqda. Bunday dasturlardan fizika fanini o‘qitishda ham foydalanib kelinmoqda.
Umumiy fizika kursi materiali hajm jihatidan katta. Bu materialning bo‘limlari bo‘yicha o‘qitishda kompyuterdan foydalanish afzalroq bo‘lgan materialni tanlab olish lozim. Masalan: fizikaning «atom va yadro fizikasi* bo‘limining o‘zidagina o‘lchovi angstrem tartibida bo‘lgan atom va ele- mentar zarralar o‘rtasidagi jarayonlarni, tajribalarni an’a- naviy laboratoriya sharoitida kuzatib bo‘lmaydi. Chunki odamning ko‘rish qobiliyati 10-8 sm o‘lchovdagi nozik maj- muani ko‘rishga qodir emas. Vaholanki, bu jarayonlarni kompyuterda multiplikatsiya tarzida kuzatish mumkin.
Keyingi vaqtda o‘qitishni yanada takomillashtirish uchun «elektron darslik»lar yaratish yo‘lga qo'yilmoqda. Bundan o‘qituvchilar yaxshi foydalanishlari mumkin. Bu talaba uchun ham, o‘qituvchi uchun ham juda qulay bo‘lib, xohlagan mavzuni kompyuter orqali o‘rganib, kerakli savollarga javob- lar ham olish mumkin. Bu «elektron darslik» larning eng qulay tomoni olisdan turib boshqarishga imkon beradi. Fizika darslarida o'quvchilar ongida dunyoni bilish mum- kinligi va bilish jarayonining dialektik harakteri; dunyoning moddiy birligi materiya va harakatning ajralmas ekanligi; tabi- atdagi hodisalar bir-biriga bog‘langanligi; moddiy dunyo hos- salarining bitmas-tuganmasligi, bilish jarayonining chegara- siz ekanligi tushuntirib boriladi. Bu esa ularning dunyoqa- rashlarini to‘g‘ri shakllantirish demakdir.
0‘quvchilar moddalaming atom va molekulalardan tuzil- ganligini o'rganish bilan biiga materiyaning ikkinchi ko‘rinishi — maydon haqidagi tushuncha bilan ham tanishadilar.
Butun fizika kursi davomida materiya o‘zaro bog‘langan ikki ko‘rinishda, ya'ni modda va maydon ko‘rinishida namoyon bo'lishini ko‘rsatib borish lozim. Dunyoning moddiy birligi haqidagi tasavvurlarni o‘quvchilar ongida to‘g‘ri shakllanti- rishda modda va maydonning umumiy xossalarini ko‘rib chi- qish muhim ahamiyatga egadir.

Massa, energiya, impuls, spin tushunchalari ham, «modda» ham «maydon» zarralarini xarakterlaydi.

Korpuskulyar-to‘lqin dualizmi modda zarralariga ham, maydon zarralariga ham taalluqlidir. Korpuskulyar va to‘lqin xossalarning birligi hamma elementar zarralarning muhim xarakteristikasidir.

Modda zarralari maydon zarralariga aylanishi kabi may- don zarralari ham modda zarralariga aylanadi.

Har ikkala ko‘rinishdagi zarralar barqaror bo‘lishlari ham, qisqa vaqt yashaydigan bo‘lishlari ham mumkin.

O‘quvchilar diqqatini modda zarralari maydon yorda- mida turli strukturali sistemalar (atom, molekula, makro- qism...) hosil qilishiga qaratilmog‘i lozim. Modda struktura- sini maydonsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Zarralar o‘zaro maydon orqali ta'sirlashadi.


O‘qituvchi fizika darslarida turli harakatlarni sekin-asta o‘rgatib borishi orqali o‘quvchilami harakat materiyaning ajralmas xossasi ekanligini tushunishlariga olib keladi.
Maktabda awal o‘quvchilar mexanik harakat bilan, keyin molekular harakat va elektronlar harakati bilan tanishadilar. Elektromagnit induksiya hodisasini o‘rganish vaqtida mexa- nik harakat (o‘tkazgichning magnit maydondagi harakati) bilan elektronlar harakati orasidagi bog‘lanishga va elektro- magnit maydonning hosil bo‘lishiga o‘quvchilar diqqatini jalb qilmoq lozim.
Harakatning yo‘qolmasligi energiyaning saqlanish va aylanish qonunida o‘z ifodasini topadi. Energiya haqidagi boshlang‘ich tushunchalar 6-sinfda beriladi. Elektr hodi- salarini o'rganish jarayonida o'quvchilar uchun yangi bo‘lgan harakatning va unga mos energiyaning aylanishi to‘g‘risidagi tushunchalar ko‘rib chiqiladi. Bu yerda hara- katning (energiyaning) yangi ko‘rinishlarga o‘tishiga ahamiyat berish lozim.
Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning sodir bo'lish sabablari va rivoj- lanish qonuniyatlari tushuntirib boriladi. M.: deformatsiya- ning sababi jismlarning o‘zaro ta'siridir. Elektr zaryadining harakati (sabab) magnit maydonini hosil qiladi (oqibat).
Hodisalar orasidagi bog‘lanishlar haqida o‘quvchilar aniq tasavvur hosil qilishlari uchun ularning diqqati hodisalar orasidagi muhim bog‘lanishlarni qidirib topishga qaratilmog'i lozim. Bunda faqat fizik hodisalargina emas, balki boshqa (bi- ologik, kimyoviy...) hodisalar bilan ham bog'lanishlarni ko‘rsatish imkoniyati ortib boradi. M.: elektr maydonining (sabab) o'simlikning rivojlanishini yaxshilashi (oqibat).
Tabiatda miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib kelishini o‘quvchilar ongida shakllantirib borish katta ahami- yatga ega. Bu moddaning bir agregat holatdan ikkinchisiga o‘tishini tushuntirishda ko‘rsatib o‘tiladi. U jism ichki energiyasining o‘zgarishi va molekulalaming o‘zaro ta'siriga asosan tushuntiriladi.
Fizika kursini o‘rganib borish davomida qarama-qarshi- liklar kurashi, birligi qonuni ham o‘quvchilar ongida shakl- lanib boradi. M.: yorug‘lik va moddaning korpuskulyar to'lqin tabiati va uning birligini tushuntirish.
llmiy dunyoqarashni shakllantirishda fizika qonunlarining obyektiv xarakterini ochib borish, tabiat hodisalarini bilish mumkinligini ko‘rsatib borish katta ahamiyatga ega. Chunki fan qonunlari tabiat qonunlarining akslanishidir. Shuning uchun har bir qonunni o'tishda uni tajribada ko‘rsatish va qo‘llanilishi bilan tanishtirib borish lozim. Ba’zi hollarda qonunlar tajribaga asosan ta'riflanadi. (M: Arximed kuchi, Om qonuni va h.k.). Ba’zi hollarda xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlash uchun tajribadan foydalaniladi.
Butun fizika kursi davomida o‘quvchilar dunyoni bilish mumkinligiga ishonch hosil qilib borishlari lozim. Fan va texnikaning rivojlanishi natijasida tabiatning hali o‘rga- nilmagan va hayolga ham kelmaydigan sirlarining ochib bori- lishini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. M.: atom tuzilishini va koinotni o‘rganishni.
Fizika kursini izchil o‘rganish orqali o‘quvchilar dunyo- ni bilish mumkinligiga, dunyoning hozirgi zamon fizik man- zarasiga ishonch hosil qilib boradilar. Ular dialektik usuini amaliyotga qo‘llash malakasiga ham ega bo‘lib boradilar, chun- ki fizika fani rivojlanishining o‘zi dialektik yo‘ldir.
Ijodiy qobiliyat - bu insonning turli xil ijodiy faoliyatni bajarish muvaffaqiyatini belgilaydigan fazilatlarining individual xususiyatlari.
Ijodkorlik ko'plab fazilatlarning birlashishi. Inson ijodining tarkibiy qismlari haqidagi savol hozirgi kunga qadar ochiq bo'lib qolmoqda; hozirgi vaqtda ushbu muammoga oid bir nechta farazlar mavjud. 0‘qitish jarayonida mantiqiy fikrlash uslublari kcng qo‘llaniladi. Mantiqiy fikrlash uslublari induksiya va deduksi- ya, abstraksiya va umumlashtirish; tahlil va sintcz, analogiya (o‘xshatish), modellashtirishdan iboratdir.
«lnduktiv xulosa chiqarish — shunday xulosa chiqarishki, uning natijasida ma’lum bir sinfning ayrim predmellari biliin- lari asosida sinfning hamma predmetlarining bilimi to‘g‘risida umumiy xulosalar hosil bo‘ladi».
Tushuntirishning induktiv usulini qo‘llashda o‘qituvchi tajriba natijalarini ko‘rsatish va tahlil qilish asosida o‘quv- chilarni yangi bilimlar olishga olib keladi. Masalan, richag- ning muvozanat shartini tushuntirishda o'qituvchi «kuch yel- kasi» tushunchasini kiritadi, shundan keyin esa richagga turli kuchlar qo‘yish bilan yuk ta'sirini muvozanatlash mumkin bo‘lgan tajribani ko'rsatadi (bunda katta kuch kichik yelka- ga, kichik kuch katta yelkaga ega bo‘ladi). Tajriba natijalarini yozib olib (kuchlar va ularning yelkalarini), o‘qituvchi tajriba ma’lumotlarini tahlil qilish asosida richagning muvozanat shartini (induktiv) keltirib chiqaradi. Kuch va yelkalarni o‘zgartirish natijasida yana muvozanat holatini hosil qilib, yuqoridagi natijalarning to‘g‘riligini ko‘rsatib o‘tamiz. Nazariy izlanishlarda mantiqiy xulosa qilishning asosiy turi deduksiya hisoblanadi. «Deduksiya fikrlashning shunday shakliki, bunda yangi fikr sof mantiqiy yo‘l bilan (ya'ni mantiq qoidasi bo‘yicha) fikr hukmlarning ayrim ma’lumotlaridan kelib chiqadi» 

Ijodkorlik muammosini taniqli rus tadqiqotchisi A.N. Piyoz taniqli olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musiqachilarning tarjimai hollari asosida quyidagi ijodiy qobiliyatlarni ajratib turadi: Xayol insonning zaruriy qobiliyatidir va boshlang'ich maktab yoshida tasavvur qilish qobiliyati rivojlanish nuqtai nazaridan alohida g'amxo'rlikka muhtoj, chunki bu yoshda u ayniqsa intensiv rivojlanadi. Kelajakda ushbu funktsiya faolligining tez pasayishi kuzatiladi. Insonning xayol qilish qobiliyatining pasayishi bilan birga, shaxs kambag'al bo'lib qoladi, ijodiy fikrlash imkoniyatlari pasayadi, san'at va fanga qiziqish yo'qoladi. Masalan; sinfga o‘qituvchi kirganda hammasi ham o‘sha rejalashtirilganday bo‘lmasligi ham mumkin. O‘quvchining fikriga ko‘ra o‘qituvchida yangi g‘oya paydo bo‘lishi mumkin. Misol uchun; namunaviy dars yoki an’anaviy darsni kuzatishga kirgan matematika fani o‘qituvchilari fikr bildirib “Sizlar yaxshi masala echdingiz” deb aytishadi bunda o‘quvchi faxrlanib shu fanga va o‘qituvchisiga nisbatan mehri oshadi lekin, manashu fikriga qo‘shimcha qilib sen bu usulda ishlading bu masalani yana boshqa usullari bor deb ko‘rsatsa o‘quvchi fanga qiziqib ijodiy topilmalarni qidirishga harakat qiladi. Ma’lumki har bir mashq ayniqsa masalalar faol fikrlashni, aniq echimlar izlashni, natijalarni masalaning shartida berilganlar bilan taqqoslash, tekshirish talab qilinsa samara beradi. O‘quvchining xotirasini va minimal bilimini oshirishda masalalar echish katta ahamiyatga ega. Ta’lim-tarbiya hamisha takomillashib o‘zgarib boradigan jarayondir. Dars mavzusini tuzishda har-bir aniq sinf hususiyatidan kelib chiqib o‘quvchilar individual ishlarini samarali tashkil qilishdir. O‘qituvchining o‘tadigan mavzusida aks ettirilgan shu holda samarali bo‘ladiki, qachonki bir tomondan o‘quvchining faoliyatini tashkil qiladi, uni mavzuda belgilangan bilim, malaka, ko‘nikma hosil qilishga yo‘naliriladi ikkinchi tomondan o‘quvchining fikrini, ijodini yoritib berishga to‘sqinlik qila olmaydi.


1. O’quvchilarni obrazli fikrlashga undashi;
2. Aniq muammoni burro ifodalashi;
3. Fikrning doimo tugallangan jumla bilan hamda muhim joylariga urg’u berib ajratgan holda ifoda etishi;
4 .Xushmuomalali va ziyrak bo’lishi;
5 .Qo’yidagi so’z birikmalaridan foydalanishi: «faraz qiling”, “tasavvur eting”, “ijodiy parvoz eting ...” va shu kabilar.
6. Ko’rish kontakti (bog’lanishi)ni saqlashga harakat qilishi-tinglovchilarga qarashga harakat qilish (har bir qatnashchiga 3 sekunddan);
7. Har bir javob va taklifni doimo rag’batlanirishi maqsadga muvofiq.
Ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda ijodiy qobiliyatni shakllantirishga, ilmiy-ijodiy izlanishlarga yo’llaydigan, bilishga oid ilmiy faoliyatni tashkil etish shakl va metodlaridan foydalanish o’z samarasini berdi. Bu borada ijodiy faoliyatni rivojlantirish darslariga dialog-darslar munozara, bahs, suhbatlar, fantaziya, izlanish darslari, muammolar qo’yish va ularni yechish darslari; ishtirokchilik darslari, modellashtirish, badiiy texnik ijodkorlik, ijod qilish, kichik kashfiyotlar yaratish innovatsion metodlardan foydalanish kabilar eng samarali bo’ldi. ta’lim jarayonida dars shakllarining o’yin usullari sifatida o’qitishning ma’lum bir paytida o’tkaziladi.

3.FIZIKADAN SINFDAN TASHQARI ISHLARDA O’QUVCHILARNI IJODIY QOBILIYATINI O’STIRISH

Sinfdan tashqari ishlar maktabning o‘quv-tarbiyaviy faoliyatining ajralmas va muhim qismidir. Uning maqsadi fan, texnika, madaniyat sohasida o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iborat. Sinfdan tashqari ishlar o'quvchilarda fizikani o‘rganishga qiziqish uyg'otadi, fan va texnikaning yangi yutuqlari bilan tanishtirib boradi, tashabbuskorlikni, mustaqillikni, jamoa- doshlik va o‘rtoqlik hissini, qo‘yilgan maqsadga erishishdagi qat’iylikni tarbiyalaydi.
Sinfdan tashqari ishlar ikki guruhga bo‘linadi: 1) yaxshi o‘zlashtirmaydigan o‘quvchilarga konsultatsiya va qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tish, ekskursiyalar tashkil etish; 2) fizika, fizika-texnika to‘garaklari, fizika kechalari, konferensiyalar, olimpiada va tanlovlar, maktabda fizika haftaligi, devoriy gazetalar chiqarish, ko‘rgazmalar tashkil qilish, fizik asbob- lar tayyorlash va hokazolar. Guruh mashg‘ulotlari to‘garaklardir. Ommaviy mashg'ulotlar — fizika kechalari, tanlovlar, fizika haftaligi...

To ‘garak — fizika va texnikadan muntazam ravishda o‘tkaziladigan sinfdan tashqari ishlaming asosiy shaklidir. Uni fizika va texnikaga qiziquvchilar uchun tashkil qilinib, mav- zusini o‘quvchilarning moyilligiga qarab uzoq muddatga mo‘ljallagan holda tanlanadi. To‘garak a'zolari 10 —15 tagacha bo‘ladi. Agar xohlovchilar soni ko‘p bo‘lsa, ular guruhlarga bo‘linadi; bir oyda ikki marta to‘garak a'zolari bilan, ikki marta guruhdagi o‘quvchilar bilan mashg‘ulot o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mashg‘ulot vaqti 6—7-sinflarda — 1 soat, yuqori sinflarda 1,5—2 soat, amaliy ishlar 1—3 soat bo‘ladi.


Birinchi yig‘ilishda tashkiliy ishlar ko‘rilib, to‘garak oq- soqoli saylanadi, asboblarni tarqatib, yig‘ishtirib oluvchi shaxs va redkollegiya tayinlanadi.
6—7-sinf o‘quvchilarini fizika-texnika to‘garagida asosan radiotexnika, elektrotexnika va boshqa texnika asoslari bilan tanishtirish mo‘ljal qilinadi. Buning uchun avval murakkab bo'lmagan asboblar yig‘ib, keyin o'rganiladi. Bunday yo‘l 6-7- sinflar uchun qo‘llanadi.
O’quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirish yo`llari
O’qish darslarida o’quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirishga mo’ljallangan turli ijodiy topshiriqlardan foydalanish asosida o’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikr yuritishga zamin hozirlash mumkin. Quyida shunday topshiriqlarni tashkil qilish shakllaridan namunalar keltiramiz:

1. O’quvchilarni ijodiy faollikka chorlash

O’quvchilarni ijodiy faoliyatga tayyorlaydigan o’kituvchi eng avvalambor o’quvchilarda taqdim qilinayotgan o’quv materialiga qizxiqtirish uyg’otish zarur.

2. Keltiriladigan obrazlar, solishtirishlardan unumli foydalanish va ular me’yoriga amal qilish


Muammoli ta’lim orqali o`quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish
O’qitishda muammoli ta’limdan foydalanish ham, ijodiy faoliyatni shakllantirishda samarali hisoblanadi. O’quvchilarning biror-bir haqiqatni mustaqil izlashi va kashf etishi bilan bog’liq bo’lgan ta’lim metodlaridan evristik yoki tadqiqotchilik metodlari bilan birga o’quvchilarni ijodiy fikr “laboratoriyasi”ga olib kiradigan jarayon ham asosiy ahamiyatga egadir. Muammoli ta’lim shu jihatdan bir qancha afzalliklarga ega:

U o’quvchilarni mantiqiy, ilmiy, didaktik, ijodiy fikrlashga o’rgatadi.

U o’quv materialini ishonarli qiladi, bu bilan bilimlarning e’tiqodga aylanishiga ko’maklashadi.

U odatda, ancha ta’sirchan bo’lib, chuqur intellektual his-tuyg’ular, shu jumladan ko’tarinki ruh, hissini o’z imkoniyatlari va kuchiga ishonch tuyg’usini vujudga keltiradi, shuning uchun u o’quvchilarni qiziqtiradi, o’quvchilarda ilmiy bilishga jiddiy qiziqishni tarkib toptiradi.

Haqiqat qonuniyatining mustaqil “kashf etilishi” olingan bilimlarni unutmasligi aniqlab chiqilgan, mustaqil hosil qilingan bilimlar unutilgan taqdirda ham ularni tezda qayta tiklash mumkin.

Muammoli ta’limning asosiy maqsadi- Kadrlar tayyorlash milliy dasturining sifat bosqichi talablari asosida bilim oluvchilarning mustaqilligi va faolligini oshirish, tafakkurini rivojlantirish, o’zlashtirish natijasida bilimlarni amaliyotga tadbiq etilishini kuchaytirishdan iborat.


Demak, muayyan mavzuni muammo shaklida olib chiqish yo’li bilan egallanadigan bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisi muammoli ta’lim deyiladi.
Muammoli ta’lim quyidagilarda ko’rinadi:

Muammo


Muammoli savol

Muammoli vazifa

Muammoli topshiriq

Muammoli vaziyat.

Muammoning o’zi yunoncha “problem” so’zidan olingan bo’lib, vazifa, topshiriq degan ma’nolarni anglatadi.
Muammoli vaziyat-sub’ektning psixologik holatini ifodalab, muammo bilan duch kelganda, aqliy qiyinchilikni paydo bo’lishi zudlik bilan hal qilishiga halaqit beradigan yangi bilim va harakat usullarini izlash, ularni topib hosil bo’lgan qiyinchiliklarni bartaraf etishni ta’minlaydi. Ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda ta’limning bilishga oid qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan motivatsion-qiziqarli tomonlariga ham ko’proq e’tibor berilishi lozim. O’quvchilar bilan olib boriladigan ishlarning xarakterli xususiyati ular psixikasining zaif tomonlariga sustlik bilan moslashish emas, balki o’quvchilar maksimal darajada faollashishi uchun ularni aqliy rivojlanishiga faol ta’sir ko’rsatish tamoyili bo’lmog’i kerak. Tarbiyachi va o’qituvchilar ayrim bolalar qobiliyati o’rtacha ekanligi yoki qobiliyatsizligi va hatto mukammal emasligi haqida paydo bo’lgan tasavvurni sezdirmasliklari lozim. Bunday o’quvchilar o’zlari tobora tezlashib va murakkablashib borayotgan ta’lim jarayoniga asta-sekinlik bilan moslashib boradilar.
Ta’limda darsni to’g’ri va samarali tashkil etilishi albatta, o’quvchilar bilim olishiga ta’sir etadi. Ijodiy faoliyatni rivojlantirishda muhim masalalardan yana biri o’qituvchining darsning texnologik jihatdan to’g’ri loyihalashga borib taqaladi. Interfaol metodlarni qaysi bosqichda qanday qo’llash darsni loyihalash vaqtidan boshlanadi. Loyihalash quyidagi bosqichlarda amalga oshadi.
I – diqqatni jamlash bosqichi
II- tinglash bosqichi
III- fikrlash bosqichi
Bu bosqichlar interfaol metodlarni to’g’ri, o’z o’rnida qo’llash hamda dars camaradorligini oshirishga yordam beradi.
Diqqatni jamlash bosqichi: bunda o’qituvchi bolalarning yangi mavzuga oid dastlabki tushunchalarni aniqlaydi.
Maqsadi:

dastlabki tushunchalar aniq, erkin namoyon qilish;

o’z fikrini ifodalay olish;

darsga bo’lgan qiziqishlarini oshirish kabilardan iborat;

Anglash bosqichi: bunda o’qituvchi o’quvchilardan olgan dastlabki tushunchalariga qo’shimcha ta’limotlarni jamlab yangi bilim bilan boyitadi. ya’ni o’quvchining bilgan va bilmagan ma’lumoti to’ldiriladi.
Aniqlash bosqichining maqsadi:
-dastlabki tushunchalardan kelib chiqib, o’quvchi anglash yangi bilimlar bilan to’ldirish:
- o’quvchilar qiziqishini orttirish;
- tahlil qilishga- taqqoslashga o’rgatish;
-yangi darsni bayon etish.
Fikrlash bosqichi: bu bosqich darsni mustahkamlash qismiga to’g’ri keladi. Unda o’quvchilar dastlabki tushuncha va ma’lumotlarni tahlil qilib fikrladilar, bilimlarini mustahkamlaydilar. O’quvchilar o’tilgan dars, mavzu haqida munosabatlarini bildiradilar.
To’g’ri tashkil etilgan dars o’z samarasini beradi, albatta. Ammo har bir bosqichda qo’llaniladigan metodlarni chuqurroq o’rganmay turib, dars samaradorligini oshirib bo’lmaydi.
Ta’lim standartlari va me’yorlari va an’anaviy ravishda ta’lim natijalarini baholash uchun foydalaniladi. O’quvchining natijalari standartga qanchalik yaqin bo’lsa, uning o’quv faoliyati shunchalik yuqori baholanadi. O’quvchi tomonidan haqiqiy egallangan va yaratilgan bilimlar hajmi to’la darajada nazorat qilinmaydi, chunki o’quvchilarning standart doirasidan tashqaridagi shaxsiy bilim yoki boshqa natijalari an’anaviy maktab nazaridan chetda qolib keladi.
Ijodkorlikda o’quv natijalarini baholashga yondashuv o’zgacha. Tashqi berilgan natijalarga erishilganlik darajasi emas, balki ko’pincha undan chetga chiqishlar tekshiriladi. Ijodkorlikni baholashda o’quvchilar ta’limiy natijalarining asosiy parametri- standartlarning minimum talablariga mos kelishi emas balki o’quvchining shaxsan ta’limiy o’sish darajasidir.
An’anaviy ta’limda o’quvchi ta’lim mazmunini saralashda amalda ishtirok etmaydi. Ijodkorlik faoliyatida esa ta’limda o’quvchi ta’limiy samarasi ta’limning yangi mazmunini saralashda ishtirok etadi; bilimning hajmi,malakasi, faoliyat turlari hamda o’quvchining foydalaniladigan usullari cheklanmagan bo’ladi.
O’quvchilarga beriladigan ta’lim standarti ko’pincha o’quvchi shaxsiga, uning haqiqiy ta’limiy faoliyatiga bog’liq bo’lmagan materiallarni ham vujudga keltiradiki, bu tayyor insholar, referatlar va boshqa yozma manbalarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ta’lim mahsulining bunday turini ta’limning maktab tizimi taqozo qiladi. Kompyuter texnologiyasi bu jarayoni yanada qulay va variativ qilib qo’ymoqda. Tayyor kontrol ishlar, referatlar hamda shu kabi internet tarmog’iga joylashtirilgan materiallarning muttasil ko’payib borayotgan to’plamlari o’quvchilarga tayyorgarlik ko’rmay hamda zarur ishlarni bajarmay turib imtihonlar topshirishlarini osonlashtirmoqda.
Ta’lim standartlarini tuzishda ijodiy yondashuv kurs yoki mavzuning o’rganish natijasi sifatida tayyor fan mazmunini bermaydi, biroq o’quvchidan yangi mazmunni, ya’ni uning shaxsan ta’limiy o’sishini talab qiladi.

XULOSA
Ta’lim jarayonida olib borilayotgan barcha izlanishlar kelajak avlodni yetuk kadr bo’lib yetishishlari uchun hizmat qiladi. Bugungi kunda o’qtuvchilardan yoshlarga bilim berishda bilim ko’nikma malakani o’zi kamlik qilishi va o’qtuvchilardan bundanda ko’proq tirishqoqliok va mas’uliyat bilan ish olib borishlari talab qilinib kelinmoqda. Men shu izlanishlarim davomida o’quvchilarni ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda ularni ruhiy kechinmalari yani psixologik jihatdan yondoshish muhim ekankigini isbotlashga harakat qildim. Yoshlarni qiziqishlarini bilishimiz eng asosiy ustuvor yo’nalishimiz bo’lmog’i lozim. Yurtimizda yosh avlodga berilayotgan keng ko’lamli imkoniyatlardan foydalangan holda biz bo’lajak o’qtuvchilar o’z o’quvchilarimizning ijodiy qobiliyatlarini birinchi o’ringa qo’ygan holda ish olib bormog’imiz lozim. Yoshlar yurt tayanchi deb yurtboshimiz bejizga aytmaydilar. Demak biz yoshlar har tomonlama bizdan yosh avlod va hattoki kattalarga ham o’rnak bo’la olmog’imiz lozim. Qobiliyat va istedodlarni aniqlash inson uchun doimiy ravishda hayot tomonidan belgilanadi. Insoniyatning turli davrlarida odamlarning tabiati qobiliyati va qobiliyat haqidagi g’oyalarga qarab har xil munosabatda bo’lishgan. Hozirgi vaqtda ilmiy va tehnik taraqqiyot davrida zamonaviy bolalar o’zlarining xotiralarida juda ko’p narsalarni saqlashlari kerak. Bundan tashqari ota onalar o’z farzandlarining har tomonlama rivojlanganligini ko’rishni hohlashadi va bir vaqtning o’zida bir nechta aylana yoki bo’limlarda yozib olishga harakat qilishadi. Ba’zan ularning yosh beqaror psixikasi bunday yuklarga dosh berolmaydi. Ba’zan bu hissiy tushkunlik bolalarni psixologik siqilishiga sababchi bo’ladi. Men o’z ishimda psixologiyada ham boshqa sohalarda ham qobiliyat va istedod kabi hodisalarning tizilishini o’rganishga bag’ishlangan adabiyotlardan foydalandim. Menimcha qobiliyatlar-bu ma’lum bir faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun sub’ektiv shartlar bo’lgan individual xususiyatlar hisoblanadi. Fizika sohasida o’zlashtirishlarim jamlammasi sifatida shuni ayta olamanki o’quvchilarning qiziqishini oshira olmasak bu fanni chuqur o’rgata olmaymiz. Bu esa o’z navbatida fanning yurtimizda etibori susayishiga sabachi bo’ladi. Insonni qiynaydigan bir savol bor men kim bo’lmoqchiman degan savoldir. Bu savolga javob ham asli o’zimizda yani hammasi qobiliyatimizga borib taqaladi.



FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
Karimov I.A “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”- Toshkent.: O`zbekiston, 2011, 440 bet.
Karimov I.A. “Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish-ustivor maqsadimiz”. O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvar kuni bo`lib o`tgan qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. Adolat gazetasi – Toshkent.: 2010 yil, 29 yanvar. №4 (761) 1-3 bet
“Barkamol avlod yili” davlat dasturi. O`zbekiston Respublikasi prezidentining Qarori. Adolat gazetasi – Toshkent.: 2010 yil , 29 yanvar. №4 (761), 1-2 bet
Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch – Toshkent.: 2008.
Karimov I.A. “Yuksak malakali mutaxasislar - taraqiyot omili ”- Toshkent.: O`zbekiston, 1995-24 bet
Karimov I. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq” nashriyot - matbaa konserni. 1997.
O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risidagi qonun” // Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet.
O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida” gi qonun // Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 31-61 bet.
Download 133.5 Kb.




Download 133.5 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



1. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o’stirish yo’llari

Download 133.5 Kb.