7
kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish,
bozor iqtisodiyoti
infratuzilmasini tashkil qilish kabilar kiradi. Davlat kuchli ijtimoiy-siyosiy
tadbirlarni amalga oshirish uchun pensionerlar, talabalar, ko‘p bolali
onalar va boshqalarni mablag‘ bilan ta’minlash
zarurligini anglab, ayrim
cheklangan tovarlar bahosidagi farqni bud jet hisobidan qoplaydi, bundan
tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam ta’minlanganlarga
moddiy yordam ko‘rsatadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat a’zolari
osoyishtaligini saqlash maqsadida o‘zining
mudofaa qobiliyatini saqlab
va mustahkamlab turishga ham mablag‘ sarfl aydi, qolaversa, fuqarolar
хavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rnatish, uni boshqarish
funksiyalarini bajarish uchun ham ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga
majburdir. Bunday хarajatlarni amalga oshirishning
majburiyligi ular
uchun manba bo‘lgan soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini
bajarish uchun lozim bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni shakllantirishning
soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo‘llanilgan emas. Demak,
hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish
usuli sifatida
soliqlar amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab
iqtisodiy hodisalardan iborat bo‘lib, ana shu murakkablik bevosita
soliqlarga ham tegishli, bu holat soliqlarning iqtisodiy mohiyatini teran
anglashni taqozo etadi.
Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi
pullik munosabatlarni
bildiradi. Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar bilan ularni o‘z mul ki ga
aylan tiruvchi davlat o‘rtasida bo‘ladi. Davlat uchun budjet daro mad-
larining asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega.
Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tariхan obyektiv va subyektiv
omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’rifl arni tahlil
qilish, ularning konkret iqtisodiy-ijtimoiy
taraqqiyot jarayonidagi
mohiyatini asoslash, soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga
asos bo‘lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida, jamiyat
taraqqiyotida mavjud bo‘lgan soliqlarning tutgan o‘rnini
aniqlash
zarurdir. Chunki davlat paydo bo‘lishi bilan soliqlar jamiyatdagi
iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri bo‘lib hisoblanib
kelgan. Davlat tuzilishi shakllari rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq
tizimi o‘zgargan va takomillashtirilgan. Soliq tizimining o‘zgarishi va
takomillashtirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig‘ib
olish usullari
хilma-хil bo‘lganligi bilan asoslanib kelgan. Masalan, Sharq
mamlakatlari
iqtisodiyoti tariхida soliqlar aholidan shaхsiy mol-mulk, yerdan olingan
hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan.