• Nazorat savollar
  • 2 Bob. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va noto’lovlar muammosi. 1§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi.
  • 2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси




    Download 0.64 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet8/92
    Sana27.02.2023
    Hajmi0.64 Mb.
    #43723
    1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   92
    Bog'liq
    19.y.Banklarda-hisob-va-tolov-tizimi-o.qol .-K.N.Navrozova-T.-2005y.
    Axborot, “Порлоқ” ва “Равнақ” ғўза навлари ўзида ноёб хусусиятларни жамлаган, Kompressor
    Tayanch iboralar
    Bank tizimi 
    To’lov 
    Tizim 
    Xavfsiz 
    Hisob-Kitob 
    To’lov tizimi 
    To’lov tizimi elementlari
    Mexanizm
    To’lov kafolati 
    To’lov summasi
    To’lov vositasi
    Pul oboroti 
    To’lov obroti 


    17
    Tizim ishtirokchisi 
    Tizimdan foydalanish 
    Markaziy bank 
    Tijorat banki 
    Nazorat savollar 
    1. To’lov tizimi deganda nimani tushunasiz? 
    2. To’lov tizimi kanday elementlardan tashkil topgan? 
    3. Qanday to’lov vositalarini bilasiz ? 
    4. To’lov oboroti deganda nimani tushunasiz?
    5. To’lov tizimining ishtirokchilari va foydalanuvchilari kimlar?
    6. O’zbekiston Respublikasi to’lov tizimini shakllanishining boskichlarini gapirib 
    bering?
    7. Markaziy bankning to’lov tizimidagi o’rni qanday? 


    18
    2 Bob. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va noto’lovlar muammosi. 
     
    1§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi. 
    Iqtisodiyotda yuzaga keladigan pulli munosabatlarda pul shakllaridan 
    foydalanish xususiyatlari va to’lov usullariga ko’ra pul aylanishi naqd pulsiz 
    aylanishga va naqd pulli aylanishga bo’linadi. Chakana savdo va aholigi pullik 
    xizmat ko’rsatish asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli 
    aylanishga kommunal xizmatlar uchun to’lovlar, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va 
    shunga tenglashtirilgan to’lovlarni to’lash, sug’urta tashkilotlariga badallar to’lash, 
    uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd 
    pul ko’rinishida qaytarish bilan bog’liq to’lovlarning to’lanishi kiradi. 
    Iqtisodiyotda bo’ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqdsiz pul aylanishi 
    tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz xisob-kitob shakllari asosida olib 
    boriladi. Naqd pulsiz hisob kitoblarning keng ishlatilishiga ko’p tarmoqli bank 
    tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o’rganish va 
    uni tartibga solish nuqtai-nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining 
    ko’payishi va turli mulkchilik munosabatlarining kengayib borishi asos bo’ladi. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, turli mulkchilik shaklidagi korxona va 
    tashkilotlarning tovar ayriboshlash, xizmat ko’rsatish va tovarsiz operatsiyalar 
    bo’yicha bir-biriga bo’lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul 
    mablag’larini bir hisobvarag’dan ikkinchi hisobvarag’ga o’tkazish orqali amalga 
    oshirilishi tushuniladi. 
    Iqtisodiyotda naqd pulsiz xisob-kitoblar ma’lum tizim asosida olib boriladi. 
    Naqd pulsiz xisob-kitoblar tizimi o’z ichiga hisob-kitoblarni tashkil qilish 
    tamoyillari, shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish 
    oldida qo’yilgan talablarni oladi. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining elementlarining har birini alohida 
    ko’rib chiqamiz. 
    1930-1932 yillarda o’tkazilgan kredit reformasi davrida kiritilgan va sobiq 
    ittifoq davrida mavjud bo’lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi 
    iqtisodiyotni 
    boshqarishning ma’muriy- 
    buyruqbozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi birinchi 
    navbatda ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejalarini bajarish nuqtai nazaridan 
    mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga xizmat qilar edi. Naqd pulsiz hisob-
    kitoblarni tashkil qilish tamoyillari korxonalarning shartnoma majburiyatlarini 
    bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlar va 
    javobgarligi chegaralangan, qat’iy qilib belgilangan edi. 
    Bu tamoyillar quyidagicha belgilangan: 
    1. Bank naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qiladi va ularning bajarilishi 
    ustidan nazorat qiladi; 
    2. To’lov vaqti qat’iy belgilangan

    ya’ni barcha to’lovlar tovar jo’natilgandan 
    yoki xizmat bajarilgandan so’ngina o’tkaziladi, avans to’lovlari, tijorat kreditiga 
    ruxsat etilmas edi; 
    3. To’lovchining roziligi - to’lov o’tkazilishining asosi sifatida tan olinadi; 


    19
    4. Qaysi sohada, qaysi hollarda naqd pulsiz xisob-kitob shakllarini 
    ishlatilishi oldindan belgilab qo’yilgan, bank u yoki bu hisob-kitob shakllarini 
    tanlashga aralashar edi. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari to’lovchining to’lovga 
    va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga olmas edi. 
    Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili mulkchilik 
    shaklidan qatiy nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z mablag’larini bankdagi 
    hisob varaqlarida saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o’tkazishlari 
    lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank 
    orqali o’tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bilan qo’shib 
    olib borilishi kerak. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamoyili shundan 
    iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag’larini ko’chirish

    ularning 
    topshirig’i yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag’lar chegarasida 
    bajariladi. 
    O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining ishlab chiqilishi va joriy 
    etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari 
    bo’yicha operatsiyalar o’tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan 
    mablag’larni o’tkazish, hisobvaraq egasining topshirig’i asosida bajariladi, 
    mijozlarning buyrug’isiz hisobvaraqlardagi pul mablag’lari faqat sud qaroriga 
    binoan, qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz o’rtasidagi shartnomaga 
    asosan ko’chirilishi mumkin. 
    O’zbekiston Respublikasi fuqorolik kodeksiga asosan mijozlarning 
    hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag’lari etarli bo’lgan 
    hollarda pul ko’chirilishi bo’yicha mijozning topshirig’i va boshqa hujjatlarning 
    kelib tushishi tartibida hujjatlar to’lanishi lozim. Mijoz hisobvarag’ida barcha 
    talablarni to’lashga mablag’lar etarli bo’lmagan taqdirda hujjatlarning to’lanishi 
    O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1999 yil 22 yanvardagi «xo’jalik 
    sub’ektlarining bankdagi» hisobvaraqlaridan pul mablag’larni ko’chirish 
    to’g’risidagi 104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo’riqnomaga asosan olib 
    boriladi. Agar mijoz bilan bank o’rtasidagi kredit shartnomasi tuzilgan bo’lsa 
    to’lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
    Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan 
    iboratki, mablag’lar to’lovchining hisobvarag’idan o’chirilgandan so’ng 
    oluchining hisobvarag’iga o’tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari 
    bo’yicha pul o’tkazish bundan mustasno.
    Hisob-kitoblar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi o’zaro 
    e’tirozlar belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko’rib chiqilishi hisob-kitoblarni 
    tashkil qilishning to’rtinchi tamoyilidir. Banklar o’z vaqtida to’lanmagan xujjatlar 
    bo’yicha penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To’lovchi yuklab 
    jo’natilgan mahsulotlar uchun o’z vaqtida to’lanmagan summaga hisoblangan 
    penyani to’lovchi va mahsulot etkazib beruvchi o’rtasidagi tuzilgan xo’jalik 
    shartnomasida ko’zda tutilgan tartibda to’laydi. Agar bank bilan mijoz o’rtasidagi 
    penya hisoblash va undirish ko’zda tutilgan bo’lsa, bu holda bank o’z vaqtida 
    to’lanmagan hujjatlar bo’yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona 


    20
    foydasiga undirib berishi mumkin. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili xisob-kitob 
    shakllarini tanlash bilan bog’liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi hamda 
    tovar pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo’jalik yurutuvchi sub’ektlarning 
    faoliyati naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo’jalik idoralari tomonidan 
    hisob-kitob shakllarini erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular xo’jalik 
    shartnomasida mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy 
    munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarining 
    o’zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga
    hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarni tashkil qilishda iqtisodiy 
    mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to’lovning muddatliligidir. 
    Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
    to’lovning qanday muddatda kelib tushishi to’g’risidagi axborotga ega bo’lgan 
    holda o’z mablag’larining aylanishini ratsional tashkil qilish
    g
    qarz mablag’lariga 
    bo’lgan zaruratni hisoblab ko’rishi
    g
    shu bilan birga o’z balansining likvidligini 
    boshqarib borishi mumkin bo’ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar 
    kelishuviga ko’ra to’lovlar muddatli, muddatdan oldin hamda muddatli 
    kechiktirilgan bo’lishi mumkin.
    Muddatli to’lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi: 
    - Tovar jo’natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to’lovlar 
    avans to’lovlari yoki oldindan to’lov ko’rinishida amalga oshiriladi. 
    - Tovar jo’natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aktsept qilish yo’li bilan. 
    - Yirik summaga tuzilgan shartnomalarda ko’rsatilgan summalarni bo’lib-
    bo’lib to’lash yo’li bilan amalga oshiriladi. 
    Muddati uzaytirilgan to’lovlar belgilangan muddatda to’lovni amalga 
    oshirolmay qolgan hollarda, to’lov muddatini qandaydir muddatga cho’zish
    g
    ya’ni 
    yangi to’lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to’lovlar 
    tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar etkazmagan holda shartnomaviy 
    munosabatlar doirasida bo’lishi lozim. 
    Muddati kechiktirilgan to’lovlar to’lovchi korxonaning hisobvarag’idan 
    hujjatda ko’rsatilgan summani to’lash uchun pul mablag’lari bo’lmagan holatda 
    yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo’lmasa hujjat 
    korxona hisobvarag’iga pul kelib tushgandan so’ngina belgilan tartibda to’lanadi. 
    Yuqorida biz korxona va tashkilotlar o’z mablag’larini bankdagi 
    hisobvaraqlarida saqlashlari lozimligi ta’kidlagan edik. Banklarda mijozlarga bir 
    qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar 
    bo’yicha hisobvaraqlar, jamg’armali depozitlar va muddatli depozitlar bo’yicha 
    hisobvaraqlardir. Talab qilungunchaga saqlanadigan depozitlar bo’yicha 
    hisobvaraqlar ilgarigi hisob-kitob hisobvaraqlarga tenglashtirilgan bo’lib, 
    xo’jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlardan 
    o’tkaziladi. Jamg’armali va muddatli depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar xo’jaliklar 
    tomonidan qo’shimcha daromad olish yoki pul mablag’larini asta-sekin 
    ko’paytirib borish maqsadida ochiladi. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda olib boriladi va bu shakllar 


    21
    vaqt o’tishi bilan o’zgarib borishi mumkin. Hozirgi kunda respublikada naqd 
    pulsiz hisob-kitoblar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan va 
    halqaro amaliyotda qabul qilingan shakllarda tashkil etiladi. Hisob-kitob shakllari 
    deyilganda huquqiy me’yorlarda ko’zda tutilgan, pul mablag’larining mahsulot 
    etkazib beruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlarning 
    hisobvarag’iga yozish usuli
    g
    hisob-kitob hujjatining turi va hujjatlar aylanishi 
    tartibi bilan farq qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. 
    Korxonalar o’zlariga qulay bo’lgan hisob-kitob shaklini erkin tanlaydilar va 
    uni o’zaro shartnomada mustahkamlab qo’yadilar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar 
    hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi: 

    To’lov topshiriqnomasi; 

    To’lov talabnomasi; 

    Akkreditiv; 

    Inkasso topshiriqnomasi; 

    Hisob-kitob cheki; 

    Memorial order; 

    Plastik kartochkalar. 
    Hisob-kitob shakllarining har birini keyingi paragraflarda batafsil ko’rib 
    chiqamiz. 
    Naqd pulsiz hisob-kitoblar oldiga bir qator talablar qo’yiladi. Hisob-
    kitoblarni amalga oshirish jarayonlarida ularga amal qilish talab qilinadi. Bu 
    talablar quyidagilar : 

    Download 0.64 Mb.
    1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   92




    Download 0.64 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси

    Download 0.64 Mb.
    Pdf ko'rish