151
Takrorlash uchun savollar:
1. Sug„oriladigan yerlarda jo„xori uchun yaxshi o„tmishdosh ekin turlarini
bilasizmi?
2. Jo„xori ekish muddati nimaga bog„liq bo„ladi?
3. Jo„xorini ekish usuli qanday bo„ladi?
4. Jo„xori ekish me‟yoriga nima ta‟sir ko„rsatadi?
5. Jo„xori oziqaga talabi qanday bo„ladi?
6. Jo„xori uchun o„g„itlar miqdori qanday aniqlanadi?
7. Jo„xori qaysi rivojlanish davrida qo„shimcha oziqlantiriladi?
8. Jo„xori qaysi rivojlanish davrida suvni ko„p talab qiladi?
9. Jo„xori qaysi rivojlanish davrlarida sug„oriladi?
10. Jo„xori hosilini yig„ib olish texnologiyasi?
2.9. SHOLI
Ahamiyati. Yer
yuzidagi ko„pgina mamlakatlarda sholi eng qadimgi oziq-
ovqat mahsulotlaridan biri hisoblanadi.
Sholi qimmatbaho yorma ekini, dunyoda
bug„doy ekinidan keyingi ikkinchi ekin.
Sholi guruchi to„yimliligi bilan, tez hazm bo„lishi bilan ajralib turadi,
guruch tarkibida 75,2% karbon suvlari (asosan kraxmal), 7,18% oqsil, 0,26% moy,
2,2% kletchatka, 0,5% kul moddalari va 14% suv va har xil vitaminlar bor. Guruch
qaynatmasi tabobatda davolash maqsadida ko„p ishlatiladi. Guruch bilan parxez
yuqori qon bosimida foydalaniladi.
Guruch odam organizmi uchun yuqori sifatliligi va tez hazm bo„lishi
bilan
ajralib turadi. Uning tarkibida inson organizmi uchun kerak bo„lgan oziq moddalar:
oqsil, fosforli birikmalar va vitaminlar mavjud. Guruchdan tayyorlangan ovqat
juda tez pishadi, inson organizmida u boshqa yormalarga qaraganda tez hazm
bo„ladi va to„liq o„zlashadi. Guruchning o„zlashtirilish
koeffitsienti eng yuqori
96% ga, kaloriyaliligi 3594 ga, bug„doyniki esa 6310 ga teng.
152
Sholining maxsus turidan (glyutinozli sholidan) Koreys xalqi non
tayyorlaydi. Sholini oqlag„idan spirt, aroqning alohida xillari (sake), pivo
tayyorlanadi va kraxmal olinadi. Guruchning kraxmali to„qimachilik sanoatida,
parfyumeriya, meditsina sohasida ko„p ishlatiladi.
Sholi somonini yem-xashak sifatida chorvachilikda ishlatiladi, 1 kg
somonda 22 g xom oqsil va 0,24 oziqa birligi mavjud.
Bundan tashqari sholi
somoni kiyim kechak sanoatida, oyoq kiyim, ip, qop, qog„oz va kompas
tayyorlashda ishlatiladi. Sholi somonida 1% protein, 0,55 moy, 30% uglevod bor.
Sholi somoni o„g„it
sifatida ham ishlatiladi, chunki 1 t somonda 8 kg azot, 1 kg
fosfor va 12 kg kaliy mavjud.
Sholi guruchi Osiyo mamlakatlarida ko„p ishlatiladi, aholining har biriga
Yaponiyada 104 kg, Xitoyda 120 kg, Pokistonda 98 kg, Hindistonda 66 kg, AQSh
2,5, Angliyada 1,1 kg dan to„g„ri keladi.
Sholini oqlaganda o„rtacha 48% guruch, 16% maydalangan don, 13%
qoldiqlari, 3% un va 20% qipiq chiqadi. Sholini
oqlab guruch olganda don
ishqalanadi natijada guruchning sifati o„zgaradi. Ishqalanish natijasida oqsil
kamayadi: 8,44 dan 7,75% gacha, moy 1,82 dan 0,53% gachani tashkil etadi.
Gen injeneriya uslubida olingan sholi doni yadrosida beta-karotin ishlab
chiqaradi va sholi sariq rangli bo„ladi. Beta-karotin tarkibida inson sog„lig„i uchun
o„ta muhim vitamin A bor va u sholining to„yimliligini oshiradi. Kelajakda yangi
modifikatsiya uslubida yaratilgan sholi navlari rivojlanayotgan davlatlarda
millionlab bolalarni ko„zi ojizlikdan saqlaydi.
19
Tarixi. Sholi eng qadimgi ekin hisoblanadi. Ekin qatoriga neolit zamonida
kiritilgan. Olimlarning fikricha sholi ekini birinchi
Hindistondan kelib chiqqan
yoki Hindi-Xitoy va Xitoyda shu bilan birga Janubiy va Janubiy Sharqiy Osiyodan
kelib chiqqan. Hindistonda sholining yovvoiy shakllari topilgan. Tarixiy
arxeologik qazilmalardagi ma‟lumotga qaraganda sholining vatani Hindistonning
19
Margaret J. McMahon, Anton m. Kofranek, Vincent E. Rubatzky “PLANT SCIENCE growth, development, and
utilization of cultivated plants” USA 2011 y, 112 p.
153
yarim oroli deyish mumkin, chunki bu yyerda ko„p miqdorda yovvoiy xolda o„sib
yotgan sholi ekini topilgan.
O„rta Osiyoda sholining qadimdan ekilib kelayotgan rayoni O„zbekiston va
Tojikiston hisoblanadi. Bu mintaqalarda bizning eramizdan oldin sug„orma
dehqonchilik mavjud bo„lgan. Bu paytda Farg„ona
vodiysida ham sholi ekilib
kelingan. Rossiyaning janubida 1927 yilda Astraxan viloyatida ekilgan.
Sholi bug„doydan keyingi ko„p tarqalgan ekin. FAOning 2016 yil
ma‟lumotlariga ko„ra, sholi 164,7 mln. gektarni, o„rtacha don hosili 45,2 ts/ga ni,
umumiy don hosili 749700 ming tonnani tashkil etadi.
20
