22
2-jadval
Dukkakli ekinlarda faol simbioz uchun tuproq muhitiga bo„lgan talab
T. r.
Ekinlar
pH
4,0
5,0
5,5
6,0
6,5
7,0
7,5
1
Lyupin turlari
3
4
5
5
5
4
2
2
Duragay
sebarga, dala
ko„k no„xati
2
3
4
5
5
5
4
3
Qizil sebarga,
vika, ko„k
no„xat
1
2
3
4
5
5
4
4
Soya
0
2
3
4
5
5
5
5
Oddiy loviya,
burchoq, no„xat
0
1
2
4
5
5
5
6
Beda, bargak,
qashqarbeda
0
1
2
3
4
5
5
Eslatma: 0-simbioz yo„q, 1-juda sust, 2-simbioz cust, mayda tuganaklar
bo„ladi, 3-simbioz o„rtacha, tuganaklar ko„p, mayda, 4-tuganaklarning yarimi
yirik, pushti rangli, 5-tuganaklar yirik qizil rangli.
Agar o„simlik shu mintaqada doimo ekib kelingan bo„lsa, tuproqda
moslashgan rhizobium bakteriya tur xillari mavjud bo„ladi va bakterial o„g„it
ishlatilmaganda ham simbioz ro„y beradi. Masalan, O„zbekiston sharoitida no„xat,
beda, mosh
doimo ekib kelingan ekinlar, bu ekinlarga moslashgan rhizobium
bakteriyalari tuproqda mavjud, shuning uchun nitragin qo„llanmagan
holda ham
o„simliklarda biologik azotning o„zlashtirilishi kuzatiladi. Ammo, soya ekini
Respublikamizda keng tarqalmagan, doimo ekib kelinmagan, shuning uchun
soya
ekilgan maydonlarda maxsus nitragin qo„llanganda biologik simbioz ro„y beradi.
Tuproqda simbioz jarayoni o„tishi uchun ikkinchi shart - tuproq muhitining
muqobil bo„lishi. Tuproq muhiti pH-4,2 bo„lganda qizil sebarga 13
kg azot
to„playdi, beda esa mutlaqo azot to„plamaydi. Tuproq muhiti pH-6,5 bo„lganda
qizil sebargada azot to„planishi 4 barobarga, bedada-6 barobarga ortgan.
23
Bu jadvalda ekinlarda simbioz jarayonining o„tishi uchun tuproq muhitining
ta‟siri ko„rsatilgan. Amalda bundan foydalanish zarur.
Faol simbioz uchun uchinchi shart - maqbul namlik. Tuproq namligi talabga
javob bermasa faol simbioz kuzatilmaydi. Dukkakli ekinlarda faol simbioz tuproq
namligi 100-60% DNS nisbatan bo„lganda kuzatiladi. Ekin turlariga qarab
tuproqning namlik darajasi har xil bo„ladi.
Suv yetishmasa, ekishdan oldin urug„ga nitragin
bilan ishlov berilsa ham
ildizda tuganaklar rivojlanmaydi (ko„k no„xat, vika, qizil sebarga). Tuganakmeva
rivojlanmagan bo„lsa, ekin hosili keskin kamayadi. O„zbekiston sharoitida
yog„ingarchilik o„suv davrida kam bo„ladi yoki mutlaqo bo„lmaydi.
Dukkakli
ekinlarda tuganaklar sug„oriladigan sharoitda yaxshi rivojlanadi.
Simbioz holatning o„tishi uchun tuproqning havo tizimiga ham bog„liq
bo„ladi. 1 ml havo azotini o„zlashtirish uchun 3 ml kislorod sarf bo„ladi. Odatda
tuganakmevalar tuproqning havo bilan ta‟minlangan 0-10 sm chuqurlikdagi
tuganakmevaning tashqi qismidan markazga kislorod
yetkazadi va buning
natijasida havo azoti faol o„zlashtiriladi. Umuman yengil g„ovak tuproqlarda
tuganaklar ko„p hosil bo„ladi.
Tuganaklarni yaxshi rivojlanishi uchun ma‟lum darajada issiqlik talab
qilinadi. Qisqa kunli ekinlarda faol simbioz 20-30
o
C da, uzun kunli ekinlarda 15-
20
o
C da o„tadi. Tabiatning eng shimoliy mintaqalarida shu sharoitga moslashgan
dukkakli ekinlarda simbioz 0
o
C da ham o„tadi.
Markaziy Osiyoning dasht va yarim dasht mintaqasida harorat 45
o
C
bo„lganda ham tuganak hosil bo„ladi (yantoq). Nam yyerlarda dukkakli ekinlarda
tuganaklar faol rivojlanadi (soya, mosh, no„xat).
Biologik azotni o„zlashtirish ekinni oziqa elementlari bilan ta‟minlanishiga
bog„liq. Havo azotini o„zlashtirish adenozintrifosfat kislota (ATF)
ishtirokida
o„tadi. Bu kislotaning asosiy tarkibiy qismi fosfat kislota hisoblanadi, shuning
uchun ekin, albatta, fosfor bilan ta‟minlanishi lozim.
Fosfor yyetarli bo„lmaganda, bakteriyalar
ildiz xujayrasiga kirib boradi,
ammo tuganakmeva hosil bo„lmaydi. Albatta, ekinlarni fosforga bo„lgan talabi bir
24
xil
emas. Ayrim ekinlar tuproqdagi kam eriydigan fosfat tuzlarini o„zlashtiradi, bu
ekinlarga fosforli o„g„itlar kam ishlatiladi (lyupin turlari).
Kaliy ekinlarda ozuqa moddalarning harakatini ta‟minlaydi. Bu element
ytishmasa, simbioz jarayonining faolligi kamayadi. Simbiozning faol o„tishida
mikroelementlarning ta‟siri ham mavjud. Ulardan, ayniqsa, bor, molibden zarur.
Bir gektarga 1 kg bor va 20-50 g molibden sarflanadi.
Tuganaklarning shakllanishi va rivojlanishi uchun tuproqdagi biologik sharoit
ta‟sir qiladi. Tuproqdagi bakteriofaglar va xasharotlarning qurti tuganakga zarar
keltiradi. Tuganaklarning rivojlanishiga nematodlar katta zarar keltiradi.
Demak, har bir mintaqada simbioz jarayonining faol o„tishiga salbiy ta‟sir
ko„rsatadigan omil mavjud. Biologik azot evaziga
dukkakli ekinlardan ancha
yaxshi hosil olinadi: 1 gektar dukkakli - don ekinlardan 3 t urug„, sebargadan 12 t
pichan, bedadan 14-15 t pichan to„planadi. Mineral azot qo„llanganda esa hosil
oshmaydi.
