ISBN: 978-9943-11-859-1
©
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2018.
4
KIRISH
O„simlikshunoslik - qishloq xo„jaligining asosiy tarmoqlaridan biri bo„lib,
aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari, chorvachilik uchun em-xashak va engil
sanoatning ko„pgina tarmoqlari uchun xom ashyo yetishtirish maqsadida ekib
o„stirish va tabiatda yovvoyi holda o„sadigan o„simliklardan foydalanish masalalari
bilan shug„ullanuvchi fandir. Bu tarmoqning o„ziga xos xususiyatlari mavjud. Eng
avvalo, qishloq xo„jaligi ishlab chiqarishining mavsumiyligi, muayyan agrotexnika
tadbirlarni malum muddatlarda o„tkazish, sharoitni har doim o„zgarib turishidir.
Qishloq xo„jaligiga doimo yangi navlar, yangi texnologiyalarning kirib kelishi bu
sohadagi mutaxassislardan chuqur va har tomonlama puxta bilimga ega bo„lishni
talab qiladi.
O„simlikshunoslik chorvachilik bilan chambarchas bog„liq. Chorvaga talab
qilinadigan ko„kat, pichan, dag„al va shirali ozuqalar o„simliklardan tayyorlanadi.
O„simliklarga talab qilinadigan organik o„g„itlar chorvachilikning chiqindilaridan
olinadi.
O„simlikshunoslik qadimdan, ya‟ni madaniy o„simliklar paydo bo„lishi bilan
kelib chiqqan va u dehqonchilik bilan chambarchas bog„liqdir. Dastlab,
dehqonchilik Iroq, Hindiston, Xitoy, Suriya, Misr, Meksika va Boliviyada,
Markaziy Osiyoda rivojlana boshlangan.
O„simlikshunoslik fani hozirgi davrda, asosan, dala ekinlari bilan
shug„ullanadi. O„simlikshunoslik - agronomiyaning bir bo„limidir. Bu fan madaniy
ekinlarni guruhlarga bo„lib, ularning biologik va ekologik xususiyatlarini o„rganish
bilan shug„ullanadi. Ekinlar va navlardan muttasil mo„l hosil olishni
ta‟minlaydigan yangi texnologiyasini ishlab chiqadi.
O„simlikshunoslik agrokimyo, dehqonchilik, seleksiya, urug„chilik, biokimyo,
o„simliklar fiziologiyasi, qishloq xo„jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish
kabi qator fanlar bilan uzviy bog„liqdir. Bu sohalardan har biri ma‟lum darajada
o„simlikshunoslik haqidagi va boshqa fanlarning asosi bo„lib xizmat qiladi, shu
bilan birga, aksincha ularning o„zi ham o„simlikshunoslik to„g„risidagi fan
asoslariga ega bo„ladi.
5
O„simliklar hayoti tuproq va tashqi sharoit bilan mustahkam bog„langan.
Tuproq - o„simliklar uchun eng muhim fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlar
kechadigan va bu bilan ekinlarning hayoti uchun qulay sharoit yaratadigan jismdir.
O„z navbatida o„simliklar ham tuproqqa ta‟sir etadi, ayniqsa duukakli ekinlar
boshqa o„simliklarga qaraganda tuproqda ko„proq chirindi to„plab, unumdorlikning
ortishiga har tomonlama ta‟sir ko„rsatadi. Shu bilan birga, o„simliklar hayoti tashqi
muhit sharoiti bilan bog„liq bo„lib, unga moslangandagina ular mo„l hosil berishi
mumkin.
Demak, o„simlikshunoslik-bu qishloq xo„jaligining asosiy tarmog„i bo„lib,
dala ekinlari va urug„larining biologik va ekologik xususiyatlarini o„rganish,
ma‟lum tuproq va iqlim sharoitiga mos bo„lgan ilg„or texnologiyalarni ishlab
chiqish va uni ishlab chiqarishga joriy etish natijasida mo„l va sifatli hosil olishni
ilmiy va amaliy asoslab beradi.
O„simlikshunoslik darsligi ilk bor o„zbek tilida qishloq xo„jaligi bilan
shug„ullanuvchi bir guruh olimlar ( O„zbekistonda xizmat ko„rsatgan xalq ta‟limi
xodimi, qishloq xo„jaligi fanlari doktori, professor H.N. Atabayeva tahririyati
ostida (Z.U.Umarov, H.Ch.Bo„riev, S.Do„stmurodova, G„.Qurbonov va boshq.))
tomonidan oliy o„quv yurti talabalari uchun 2000 yili kiril alifbosida yaratilgan edi,
2006 yili esa lotin alifbosida (H.N.Atabaeva va O.Qodirxo„jaev hammuallifligida)
chop etilgan.
Hozirgi tayyorlangan ushbu darslikni takomillashtirilgan uchinchi nashrida
so„nggi 16 yilda qishloq xo„jaligida, o„simlikshunoslikda, dala ekinlarini
yetishtirish texnologiyalarida yuz bergan o„zgarishlar o„z aksini topgan.
Talabalarni dala ekinlarini yetishtirish bo„yicha ilg„or xorijiy va mahalliy fan,
texnika va texnologiyalar hamda ularning ishlab chiqarishga joriy etilganligi,
innovatsion agrotexnologiyalarni qo„llash samaradorligi, dala ekinlaridan yuqori
va sifatli hosil yetishtirishda fan va ilg„or tajribalarning erishgan yutuqlari
to„g„risida yyetarli hajmda ma‟lumotlar olishlari zarurligi mualliflarni ushbu
darslikni takomillashtirgan holda lotin va kiril alifbolarida chop etishga yo„naltirdi.
6
Shuningdek, jahon mamlakatlarida kuzatilayotgan moliyaviy iqtisodiy inqiroz
davom etayotgan davrda, mamlakatimizda yuqori malakaga ega raqobatbordosh
mahalliy kadrlarni tarbiyalash, O„zbekiston agrar sohasini rivojlantirish, oziq-ovqat
xavfsizligini ta‟minlash, zahira fondlarini shakllantirish, xorijiy mamlakatlarga
dala ekinlari mahsulotlarini eksportga chiqarish, yangi dala ekin turlarini va
navlarini ko„paytirish, zamonaviy ilg„or innovatsion texnologiyalarni ishlab
chiqarishga joriy etish, iste‟mol bozorimizni o„zimizda yetishtirilgan dala ekinlari
mahsulotlari bilan ta‟minlashda ushbu darslikda keltirilgan ma‟lumotlar talabalarga
yaqindan ko„mak berishiga ishonch bildiramiz.
Darslik agronomiya yo„nalishida taxsil olayotgan barcha talaba yoshlarga,
magistrlarga, dala ekinlarini yetishtiradigan dehqon, fermer xo„jaliklarining
mutaxassislari, dala ekinlari bo„yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan ilmiy-
tadqiqot muassasalari xodimlari, malaka oshiruvchilar, kollej o„qituvchilari va
o„quvchilari hamda tomorqa xo„jaliklari egalariga, ishlab chiqarish
mutaxassislariga mo„ljallangan.
Mualliflar darslik bo„yicha bildirilgan fikr, taklif va mulohazalarni qabul
qilishga tayyorlar.
| 