48-jadval
O„simlik moyining asosiy xususiyatlari
Ekin
turi
Rangi
Zichligi
g/sm
3
Qotish
harorati,
o
C
Sovunlanish
soni
Yod
soni
Yeryong„oq
rangsizdan
qizilgacha
0,91-0,96
-3
188-197
83-105
Xantal
och yashil,
qo„ng„ir
0. 918
-15
170-184
92-123
Kakao
sarg„ish
rangda
0,96
21,5-27
192-196
34-38
Kastorovoe
rangsiz,
to„q yashil
0,962
-10-18
176-187
81-90
Kokos
oq,
sariq
0,925
19-25
246-286
8-10
Kashnich
yashil,
qo„ng„ir
0,926
-4
190
94-100
323
Kunjut
och
sariq
0,922
-3-6
187-195
103-112
Makkajo„xori
olinday
sap-sapsariq
0,924
-10-15
188-193
117-123
Lyallemansiya
och sariq
rangda
0,924
-34
181-185
162
Zig„ir
sariq,
qo„ng„ir
0,933
-18-27
191-195
174-183
Moyli ko„knori
olinday
sap-sapsariq
0,924
-15-20
189-195
131-143
Zaytun
olinday
sap-sapsariq
0,917-
2- 8
185-190
80-85
Perilla
och, to„q
sariq
0,931
-
187-197
180-196
Kungaboqar
och
sariq
0,924
-16-18
185-194
127-130
Raps
och
sariq
0,914
-4-10
172-175
94-106
Maxsar
sariq
rangda
0,925
-13-20
187-194
138-150
Soya
och, to„q
sariq
0,928
-9-18
188-195
124-133
Tung
och sariq,
apelsin rang
0,94
-17-21
188-197
154-178
G„o„za
sariq, qizil,
qo„ng„ir
0,92
-1-4
194-196
103-111
Moyli ekinlarning tarkibida yuqori sifatli oqsil bo„ladi. Tarkibida lizin,
triptofan, sistin, arginin kabi muhim aminokisltalar mavjud.
Moyli ekinlar orasida eng ko„p soya o„simligidan moy ishlab chiqarilmoqda,
undan keyin kungaboqar, yeryong„oq, chigit, raps, kunjut, maxsar moyi turadi.
49-Jadval
Moyli ekinlarning tarkibidagi moy miqdori va sifati
(G.S. Posypanov ma‟lumotlari)
Ekinlar
Urug„da moy
miqdori,
%
Kislota
soni
Qurish
darajasi
Lyallemansiya
23,3-37,3
0,8-4,4
quriydigan
Perilla-sudza
26,1-49,6
0,6-3,9
quriydigan
Moyli zig„ir
30,0-47,8
0,5-3,5
quriydigan
Ryjik
25,6-46,0
0,2-12,2
quriydigan
Moyli ko„knori
46,0-56,0
-
quriydigan
Kungaboqar
29,0-56,9
0,1-2,4
yarim quriydigan
Maxsar
25,0-32,0
0,8-5,8
yarim quriydigan
Kunjut
48,0-63,0
0,2-2,3
yarim quriydigan
Soya
15,5-24,5
0,03-5,7
yarim quriydigan
324
Ko„k xantal
35,2-39,8
0,06-3,0
yarim quriydigan
Oq xantal
30,2-39,8
0,06-8,5
yarim quriydigan
Kuzgi raps
45,0-49,6
0,1-11,0
yarim quriydigan
Bahorgi raps
33,0-44,0
2,0
yarim quriydigan
Yeryong„oq
41,2-56. 5
0,03-2,24
qurimaydigan
Kanakunjut
47,2-58,6
0,30- 11,6
qurimaydigan
Moyli ekinlar orasida efir moyli ekinlar ajralib turadi. Bu ekinlarning
tarkibida (urug„ida, mevasida, bargida, poyasida) 5-7% efir moyi bo„ladi. Bu
guruhniig asosiy vakillari: arpabodiyon, kashnich, qora zira, yalpiz, oq ziradir.
Efirmoyli ekinlar tabobatda, parfyumeriya va oziq-ovqatda qo„llanadi.
Chiqindisi chorva mollariga yuqori sifatli oziqa bo„lib hisoblanadi.
Moyli ekinlarning botanik ta‟rifi
Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar turli
botanik oilalarga mansub (karamdoshlar, dukkakdoshlar, sutlamaguldoshlar va
boshqalardir) bo„lib, morfologik va biologik xususiyatlari bilan bir-biridan farq
qiladi.
Shu guruhning vakillari:
1. Kungaboqar
- Helianthus annus L., Asteraceae
2. Maxsar
- Carthamus tinctorius L., Asteraceae
3. Kunjut
- Sesamum indicum L., Pedaliaceae
4. Yeryong„oq
- Arachis hypogaea L., Fabaceae
5. Soya
- Glycine hispida, Fabaceae
6. Moyli zig„ir
- Linum uzitatissimum L., Linaceae.
7. Kanakunjut
- Ricinus communis L., Euphorbiaceae
8. Raps
- Brassica napus L. ssp,oleifera Metzg, Brassicaceae
9. Oq xantal
- Sinapis alba, Brassicaceae
10. Xantal
- Brassica junceae Czern, Brassicaceae
11. Perilla
- Perilla ocymoides L
12. Rijik
- Camelina sativa Grantz
13. Lyallemansiya
- Lallemantiai berica F. et M
325
14. Fenxel
- Foeniculuv vulgare L
15. Qora zira
- Carum carvi L
16. Arpabodiyon
- Pimpinella anisum L
17. Kashnich
- Coriandrum sativum L
18. Krambe
- Grambea byssinica Z. , Brassicaceae
19. Mak (moyli)
- Papaver somniferum L
Takrorlash uchun savollar:
1. O„simlik moyini ahamiyati?
2. Moy o„simlikning qaysi qismida to„planadi?
3. Yod soni qanday aniqlanadi?
4. Kislota soni qanday aniqlanadi?
5. Sovunlanish soni qanday aniqlanadi?
6. O„zbekistonda qanday moyli ekinlar ekiladi?
7. Moyi qurimaydigan ekinlar nomi?
8. Yarim quriydigan moylar qayerda qo„llaniladi?
10. Qaysi o„simliklarning moyi tez quriydi?
7.2. KUNGABOQAR
Ahamiyati. Kungaboqar moyi asosan oziq-ovqatda qo„llaniladi. U oqish
sariq rangli, tiniq, yarim quriydigan (yod soni 119-144), urug„ tarkibida 29-56%
moy va 15% oqsil bo„ladi. Moy tarkibida 62% gacha biologik faol menol kislotasi,
vitaminlardan A, D, E, K, fosfatidlar mavjud.
Kungaboqar moyi margarin, mayonez, baliq va sabzavot konservalari,
qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda lak-bo„yoq, sovun tayyorlashda ishlatiladi
Moy olingandan keyin qoladigan chiqindilari-shrot va kunjara chorva
mollariga yuqori sifatli oziqdir. Kunjara tarkibida 5-7% shrotda esa 1% moy, 33-
35% oqsil bo„ladi. Kunjaradan xolva tayyorlanadi. Kungaboqarning savati
(gulto„plami) chorva mollariga ham yaxshi oziqdir. Kunjaraning tarkibida 30%
oqsil va 5-6% moy bo„ladi. Poyadan potash va furfurol ishlab chiqariladi.
326
Savatlardan silos tayyorlanadi. 100 kg silosning tarkibida 11 kg oqsil, 12,3 kg
ozuqa birligi mavjud. Baland bo„yli, serbargli navlari ko„k ozuqa va silos
tayyorlashda qo„llaniladi.
Tabobatda gullari, barglari va urug„lari qo„llaniladi. Urug„ tarkibida moy,
oqsil, uglevodlar, karotinoidlar,fitin moddalari mavjud. Barglarida karotin, elim
moddalar, kauchuk, flavonoidlar, organik kislotalar aniqlangan. Gullarida bo„yoqli
moddalar, spirtlar mavjud. Maydalangan savatlar enterokolit kasalligida
qo„llanadi.
Tarixi. Olimlar kungaboqarning vatani Meksika va Peru deb hisoblashgan,
ammo, xujjatlar asosida Shimoliy Amerika - Kanada deb topilgan. Shimoyliy
Amerikaning g„arb rayonlarida yovvoyi holda o„sib turgan bir yillik kungaboqarni
ko„rish mumkin. Amerikadan XVI asrda o„simliklar Yevropaga keltirilganda
kungaboqar ham keltirilgan va qisqa muddatda Yevropa davlatlari bo„yicha tez
tarqalgan. Botaniklar tomonidan kungaboqar tavsifi ilk bor Lobel tomonidan
yozilgan va uni «Quyosh guli» deb nomlagan (1576 yili). Yevropada kungaboqar
ilk bor manzarali ekin sifatida tarqalgan. Pistasi kofe o„rniga ishlatilgan. Rossiya
hududida kungaboqar XVIII asrda Petr I farmoyishi bilan ekila boshlangan.
Rossiyada ham uzoq vaqt manzarali ekin sifatida tarqalgan. Rossiyaning Voronej
gubyerniyasida 1829 yili kungaboqardan moy olingan. Uzoq yillar davomida bu
texnologiya takomillashtirilgan va moy ishlab chiqarish texnologiyasi yaratilgan,
ishlab chiqilgan moy eksport qilina boshlangan. 1865 yili Voronej gubyerniyasida
birinchi moy ishlab chiqarish zavodi qurilgan. Kungaboqarni ekin maydoni ham
kengaya boshladi. Ammo, ayrim yillarda kungaboqarni hosili mol va zarazixa
tufayli keskin qisqarib ketgan. 1913 yili molga va zarazixaga chidamli nav
yaratilgan va kungaboqarning ekin maydoni yana kengaytirilgan. Moyli
kungaboqarni birinchi navlari 1912-1913 yillarda yaratilgan.
Rossiyadan tashqari moyli ekin sifatida kungaboqar Yevropa davlatlarida
ekiladi. Amerikada yem-xashak o„simlik sifatida ekiladi.
Yer yuzida kungaboqar 20,6 mln. ga maydonga ekiladi, o„rtacha hosil 17,5
s/ga, yalpi hosili 44,8 mln. tonna. Kungaboqar Argentina, Kanada, Xitoy,
327
Ispaniya, Turkiya, Rumyniya, Avstraliya, Tanzaniya, Ukraina, Moldovada ekiladi.
Hosili o„rtacha 0,81 dan to 5 t/gacha o„zgaradi.
32
Sistematika. Kungaboqar- Asteraceae oilasiga, Helianthus annuus L. turkumi
va turiga mansub. Helianthus annuus L. yig„ma tur bo„lib, 2 ta mustaqil turga
bo„linadi: Helianthus cultus Wenzl - madaniy ekma va Helianthus ruderalis Wenzl
– yovvoyi turlariga bo„linadi.
Madaniy turi ekma va manzarali kenja turlariga bo„linadi. Kungaboqar
navlari urug„ning kattaligiga, moyning miqdoriga va mag„izining chiqishiga ko„ra
quyidagi 3 guruhga bo„linadi:
1) Moyli kungaboqar: pistasi mayda, uzunligi 8-14 mm, 1000 donasnning
vazni 35-80 g, po„chog„i 22-36% ni tashkil qiladi, mag„zi tarkibida 53-63% moy
bo„ladi;
2) Chaqiladigan kungaboqar: pistasi yirik, uzunligi 15-25 mm, 1000
donasining vazni 100-170 g, po„chog„ida yog„ miqdori 42-56%, mag„izining
tarkibida 20-35% moy bo„ladi;
3) Oraliq kungaboqar yuqoridagi hamma ko„rsatkichlari bo„yicha o„rtacha.
Pistaning po„chog„ida 76% gacha uglerod bo„lsa, molga zarar keltirmaydi.
|
