I.R. ASQAROV, N.X. TO‘XTABOYEV, K.G‘. G‘OPIROV
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
tomonidan tasdiqlangan
Qayta ishlangan beshinchi nashri
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT — 2017
UO‘К 54(075)
KBK 24.14ya721
А 86
Aziz yosh do‘stim!
Bu o‘quv yilidan Siz tabiiy fanlardan biri bo‘lgan kimyo fanini o‘rganishni boshlay-
siz. Kimyo qiziqarli, mo‘jizalarga boy bo‘lgan fandir. Bu fanning sirlarini o‘rga nishda
Sizga omad tilaymiz. Unutmang, Siz Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo
Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur singari buyuk allomalarning avlo disiz.
Ota-onangiz, ustozlaringiz, Vataningiz O‘zbekiston Sizni haqiqiy inson, yetuk muta -
xassis, ijodkor bo‘lib yetishishingizni, el-yurt oldida obro‘-e’tibor topishingizni xohlaydi.
Yodingizda tuting! Fan olamining hali ochilmagan qirralari ko‘p. Ularni zabt etmoq
Siz ning zimmangizda.
Sizga omad, oq yo‘l tilab,
Mualliflar.
Taqrizchilar:
Toshkent davlat peda gogika universiteti Kimyo kafedrasi professori N.G‘. Rah -
matullayev, Respublika ta’lim markazining kimyo bo‘yicha bosh metodisti G. Sho -
isayeva. Toshkent shahridagi 34-maktab o‘qituvchisi O. G‘oipova, 102-maktab
o‘qituv chisi F. Tojiyeva, 137-maktab o‘qituvchisi L. Umarova, 53-ixtisoslashgan
maktab ning oliy toifali o‘qituvchisi Sh. G‘opirov, Navoiy viloyati Karmana tumanida-
gi 21-maktab o‘qituvchisi D. Ochilov.
Tajribalar uchun illustratsiyalar bo‘yicha maslahatchi oliy toifali kimyo o‘qituvchisi,
Xalq ta’limi a’lochisi H.A. Islomova.
Kimyo fanlari doktori, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan ixtirochi va ratsionalizator,
O‘zbekiston xalq tabobati akademiyasi akademigi, professor I.R. Asqarovning umu-
miy tahriri ostida.
A 86
Asqarov I.R. va boshq.
Kimyo: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun dars-
lik 5-nashri / Mualliflar: I.R.Asqarov, N.X.To‘xtaboyev, K.G‘.G‘o pi -
rov. – T.: «Sharq», 2017. – 160 b.
1.2. Muallifdosh.
ISBN 978-9943-26-621-6
UO‘К 54(075)
KBK 24.14ya721
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi.
Ushbu nashrga doir barcha huquqlar tegishli qonunchilik asosida himoya qilinadi.
Undagi matn va illustra tsiyalarni nashriyot hamda muallif roziligisiz to‘liq yoki qis-
man ko‘chirib bosish taqiqlanadi.
ã Asqarov I.R., To‘xtaboyev N.X., G‘opirov K.G‘.
ã «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati, 2004–2017.
1-§. KIMYO FANI VA UNING VAZIFALARI.
FAN SIFATIDA RIVOJLANISH TARIXI
Kimyo moddalar, moddalarning xossalari va ularning bir-biriga
ayla nishini o‘rganadigan fandir.
Kimyo tabiatdagi barcha mavjudotlar turli ko‘rinishdagi kimyoviy
moddalardan tarkib topganligiga asoslangan holda, ularning bir turdan
boshqa turga o‘zgarish qonuniyatlarini, shuningdek, moddalarning xos-
salarini o‘rganuvchi fan hisob lanadi.
Kimyo fanining predmeti barcha tabiiy va sintetik moddalardir.
Tabiatdagi yer, suv, havo, osmon jismlari, jonli va jonsiz barcha
mavjudotlar, kundalik turmushda foydalaniladigan uy-ro‘zg‘or buyumlari,
oziq-ovqat mahsulotlari, umuman, atrofimizdagi butun borliq kimyoviy
moddalardan tar kib topgan. Moddalar esa hozirgi vaqtda ma’lum bo‘lgan
118 ta kim yoviy elementning u yoki bu tarzda o‘zaro birikishi natijasida
hosil bo‘lgan birikmalardir. Kimyo fani butun borliqdagi kimyoviy o‘zga -
rishlar natijasida hosil bo‘ladigan moddalarning xossalarini o‘rganadi,
ulardan foydalanish yo‘llarini aniqlaydi va insoniyat uchun muhim bo‘lgan
moddalarni topishda bevosita ishtirok etadi. Tabiatda mavjud bo‘lmagan,
sintetik yo‘llar bilan hosil qilingan polietilen, plastmassalar, dori vosita-
lari, kapron, neylon kabi tolalar, avtomobil va boshqa texnik vositalarning
ko‘plab ehtiyot qismlari sintetik kimyoviy moddalardir.
Tabiiy va sintetik kimyoviy moddalardan kimyoviy usullar yordami-
da inson organizmi uchun sun’iy organlar, dori-darmonlar, oziq-ovqat
mahsulotlari, kiyim-kechaklar, turmush uchun zarur bo‘lgan turli-tuman
anjomlar, qurilish materiallari va boshqalar tayyorlashda keng foy-
3
KIMYONING
ASOSIY TUSHUNCHA VA QONUNLARI
ISBN 978-9943-26-621-6
4
dalanilmoqda. Bularning barchasi moddalarning fizik va kimyoviy xos-
salarini o‘rganish orqali amalga oshiriladi.
Shuning uchun moddalarning kimyoviy va fizik xossalarini o‘rganish
kimyo fanining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Hayotni kimyo fanisiz tasavvur qilish mumkin bo‘lmaganligi tufayli,
atrofimizda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning mohiyatini tushunish uchun
moddalarni va ularning kimyoviy o‘zgarishlari qonuniyatlarini bilish talab
etiladi.
Kimyoviy moddalar va ulardagi o‘zgarishlardan insoniyat o‘z ehtiyoj -
lari uchun qadimdan foydalanib kelgan. Xitoy, Misr, Markaziy Osiyoda
qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, turli xil bo‘yoqlar
ishlab chiqarishda, me’moriy obidalarni barpo etishda, kiyim-kechaklar
tayyorlashda kimyoviy moddalar va hodisalardan keng foydalanganlar.
Jahonga tanilgan buyuk ajdodlarimiz Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Bakr
Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino VIII–X asrlardayoq o‘zlarining ilmiy asarlarida
kimyoviy moddalardan turmush ehtiyojlarida va turli xil xastaliklarni
davolashda foydalanish yo‘llari haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlarni
kel tirganlar.
Abu Ali ibn Sino dorivor moddalarni ma’lum tarkibda bo‘lishini ta’rif -
lash orqali tarkib ning doimiylik qonuniga, ularni sodda va murakkab dori-
larga toifalash orqali atom-molekular ta’limotning dastlabki tushunchalari
shaklla nishiga asos solganligi yurtimizda kimyoviy bilimlar bilan
shug‘ullanish ta rixi chuqur ildizlarga ega ekanligidan dalolat beradi.
O‘rta asrlarga kelib, Yevropadagi rivojlanish kimyo sohasida ham o‘z
aksini topdi. XVII asrda nemis olimi G.Shtal flogiston nazariyasini yarat-
di. XVIII asrda rus olimi M.Lomonosov moddalar haqidagi element va
korpuskulalar to‘g‘risidagi fikrlarini bayon qilish orqali atom-molekular
ta’limot to‘g‘risidagi tushunchalarni rivojlantirdi. Fransuz olimi
A.Lavuazye yo nish va oksidlanish jarayonlari haqida ilmiy nazariyalarni
yaratdi. Ingliz olimi J.Dalton o‘z tajriba lariga asoslanib, atomistik nazariya
asoslarini bayon etgan bo‘lsa, 1869-yilda rus olimi D.Mendeleyev
tomonidan o‘sha davrgacha ma’lum bo‘lgan kimyoviy elementlarni sinf -
lash muvaffaqiyatli amalga oshi rilib, elementlar Davriy jadvali yaratildi.
Shu davrda rus olimi A.Butlerov organik moddalarning tuzilish nazariyasi
asoslarini bayon etdi. Kimyo fani rivojiga G.Devi, N.Bor, M.Svet,
E.Franklend, A.Kekule, V.Markovnikov, M.Faradey, Sh.Vyurs, Gey-
Lyussak, S.Arrenius, E.Rezer ford, M.Skladov skaya-Kyuri, P.Kyuri,
N.Zelinskiy, N.Zinin, M.Kucherov, A.Favorskiy, P.Shorigin, N.Semyonov,
A.Nesmeyanov, N.Kochetkova, V.Sergeyev, I.Azer bayev, A.Quatbekov,
O.Sodiqov, S.Yu nu sov, H.Usmo nov, M.Nabiyev, X.Oripov, S.Sobirov,
Q.Uteniyazov va boshqa taniqli olim lar o‘z hissalarini qo‘shdilar.
XX asr oxirlariga kelib, kimyo fani yanada jadal sur’atlar bilan rivoj-
landi.
1991-yilda O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgach, kimyo fani va
kimyo sanoati rivoj lanishi uchun juda katta imkoniyatlar ochildi. Natijada,
Mingbuloq, Ko‘kdumaloq, Sho‘rtan va boshqa neft-gaz konlarining
ochilishi va ular negizida kimyo sanoatining rivojlanishi natijasida
O‘zbekistonda neft va neft mahsulotlarini chetdan olib kelishga barham
berish bilan birga, ularni chet mamlakatlarga eksport qilish imkoniyatlari
yaratildi.
Shuningdek, yerosti foydali qazilmalari zaxiralaridan oqilona foydala -
nish orqali sa noat uchun qimmatbaho bo‘lgan o‘nlab kimyoviy mahsulot-
lar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Asakada ishlab chiqarilayotgan
«Damas», «Spark», «Neksiya», «Matiz», «Lasetti», «Epica», «Captiva»,
«Malibu», «Cobalt», «Orlando» hamda Samarqandda ishlab chiqarilayot-
gan «Otayo‘l», «MAN» rusumli avtomobillarning Toshkentda ishlab
chiqarila yotgan traktor va samolyotlarning o‘nlab ehtiyot qismlari sintetik
kim yoviy mahsulotlardir. Ularning barchasi O‘zbe kistonda tayyorlanayot-
ganligi kimyo fani yutuqlari ning natijalaridandir.
O‘ZBEKISTON KIMYOGAR OLIMLARINING
KIMYO FANIGA QO‘SHGAN HISSALARI
Jahon kimyogar olimlari qatorida o‘zbekistonlik kimyogar olimlar ham
kimyo fani va sanoatining rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoq-
dalar.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Umumiy va anorganik kimyo insti-
tuti, Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti, Bioorganik kimyo instituti,
O‘simlik moddalari kimyosi instituti hamda bir qator ilmiy tadqiqot labora-
toriyalarida, oliy o‘quv yurtlarining kimyo fakultetlari va kafedralarida
kimyo sohasining turli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoq da.
5
6
7
Yurtimizning taniqli kimyogar olimlari – K.S. Ahmedov, N.A. Par-
piyev, Sh.I. Solihov, N.R. Yusupbekov, M.A. Asqarov, S.N. Ne’matov,
A.A. Ab du vahobov, Z.S. Salimov, S.Sh. Rashidova, M.O. Obidova,
T.M. Mir komilov, B.M. Beglov, S.I. Iskandarov, X.R. Rustamov
Y.T. Toshpo‘latov, Sh.T. To lipov, H.A. Aslanov, A.R. Abdurasulova,
A.G‘. Mahsumov, X.M. Sho hidoyatov, R.S. Tillayev, A.S. To‘rayev,
O‘.N. Musayev, D.Y. Yusupov, S.M. Turopjonov, J.M. Mahkamov,
U.M. Azizov, M.P. Irismetov, T.S. Sir liboyev, A.A. Yo‘lchiboyev,
A.G. Muftaxov, Q.A. Ahmerov, I.I. Is moilov, G‘.H. Hakimov va boshqa -
larning olib borgan va bugungi kunda amalga oshirayot gan ilmiy tadqiqot-
larining natijalari O‘zbe kistonda kimyo fani va sanoati ning rivojlanishida
va jahonga tanilishida muhim ahamiyatga egadir.
O.S. Sodiqov (1913–1987).
O‘zFA akademigi,
kimyo fanlari doktori, professor. 600 dan ortiq ilmiy
maqolalari, 100 dan ortiq ixtirolari bor. G‘o‘zadan
ajratib olingan moddalarni kompleks kimyoviy tek-
shirish natijalariga bag‘ishlangan ishlari uchun 1985-
yilda D.I.Mendeleyev nomidagi oltin medal bilan
taqdirlangan. «Mehnat Qahramoni» unvoniga sazovor
bo‘lgan. O‘zFA Bio or ganik kimyo institutiga asos
solgan. Dunyoga mashhur bo‘lgan kimyogar olimlar
kitobiga kiritilgan o‘zbek olimi.
S.Y. Yunusov (1909–1991).
O‘zFA akademigi,
kimyo fanlari doktori, professor. 600 dan ortiq ilmiy
maqolalar, 100 dan ortiq ixtirolar, 10 dan ortiq mono-
grafiyalar muallifi. 1969-yilda «Mehnat Qahramoni»
unvoniga sazovor bo‘lgan. D.I.Men deleyev nomidagi
oltin medal bilan taqdirlangan. O‘zFA O‘simlik mod-
dalari kimyosi institutiga asos solgan va o‘simlik
moddalari kimyosi maktabini yaratgan. O‘zbekiston-
da uchraydigan 3600 dan ortiq o‘simlikda 2000 dan
ortiq alkaloidlarni aniqlagan.
N.A. Parpiyev (1931).
O‘zFA akademigi, kimyo
fanlari doktori, professor. O‘zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan fan arbobi. 700 dan ortiq maqola, 11 ta
monografiya, 22 ta mualliflik guvohnomasi, 3 ta
darslik muallifi. Ilmiy ishlari koordinatsion birik-
Sh.I. Solihov (1944).
O‘zFA akademigi,
biologiya fanlari doktori, professor. O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, 350 dan ortiq ilmiy
maqolalar, monografiyalar, 100 ta dan ortiq patentlar
muallifi. Oqsillar kimyo viy tuzilishi va ularning
organizmga ta’siri to‘g‘risida ilmiy maktab yarat-
gan. Olimning 10 ga yaqin preparatlari tibbiyot
amaliyotiga joriy etilgan. Uning rahbarligida olin-
gan fero mon tutqichla ri mamlakatimiz paxtachiligini
zararkunandalardan hi moya qilishda qo‘l lanilmoqda.
N.R. Yusupbekov (1940).
O‘zFA akademigi,
texnika fanlari doktori, professor. O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan fan arbobi. Beruniy nomidagi
Davlat mukofoti laureati. 600 dan ortiq ilmiy maqo-
lalar, 30 dan ortiq ixtiro va bir nechta mono-
grafiyalar muallifi. Ilmiy ishlari kimyoviy kiberneti-
ka sohasiga mansub bo‘lib, ishlab chiqarish jarayon-
larini avtomatlashtirish tadqiqotlari ilmiy maktabiga
asos solgan.
H.U. Usmonov (1916–1994).
O‘zFA akademigi,
kimyo fanlari doktori, professor. O‘zbekistonda xiz-
mat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi. Beruniy
nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati.
1951-yilda Respub lika da polimer moddalar labora-
toriyasini tashkil etgan. Uning rahbarligida paxta
sellulozasi olish ning jahon standartlari talablariga
javob beradigan bir qancha texnologik tizimlari ish-
lab chiqilgan.
A.A. Abduvahobov (1941).
O‘zFA akademigi,
kimyo fanlari doktori, professor. 400 dan ortiq ilmiy
maqolalar, 20 dan ortiq ixtiro va 5 ta mono-
grafiyalar muallifi. Ilmiy ishlari elementorganik
birikmalar kimyosi, nozik organik sintez muammo-
malar stereokimyosi, ular ning tuzilishiga bag‘ishlangan. Molibden, reniy,
volfram va simobni aniqlash hamda yuqori darajada toza molibden olish -
ning termik usulini ishlab chiqqan.
8
9
T.M. Mirkomilov (1939–2004).
O‘zFA aka -
demigi. Texnika fanlari doktori, professor. 450 dan
ortiq ilmiy maqolalar, 40 dan ortiq ixtiro va 4 ta
monografiya, 5 ta darslik muallifi. Ilmiy ishlari
polimer moddalar kimyo texnologiyasi muammolari,
plastmassalar, sun’iy tolalar, o‘tga chidamli kinofo-
toplyonkalar hamda fiziologik faol polimerlar sin-
teziga bag‘ishlangan.
Y.T. Toshpo‘latov (1932–2008).
O‘zFA aka -
demigi. Kimyo fanlari doktori, professor. O‘zbe -
kistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi. 410 dan ortiq
ilmiy maqolalar, 35 ta patent va ixtirolar, 3 ta mono-
grafiya, 2 ta darslik, 15 ta o‘quv qo‘llanmasi mualli-
fi. U yaratgan K–1 preparati me tall yuzasi bilan
ishqalanishini ka maytiruvchi modda sifatida to‘ -
qimachilik korxo nalarida va kimyoviy tola zavodla -
rida keng ishlatil moqda. Paxta sellulozasi yo‘nalishi
bo‘yicha ilmiy maktab yaratgan taniqli olim.
A.G‘. Mahsumov (1936).
Kimyo fanlari doktori,
professor. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan ixtirochi.
1700 dan ortiq ilmiy maqolalar va ixtirolar, 10 dan
ortiq darslik va monografiya, 300 dan ortiq patent va
ixtirolar muallifi. Ilmiy ishlari propargil spirti hosi-
lalari va getero siklik birikmalar asosida yangi
fiziologik faol moddalar sintez qi lishga bag‘ishlangan.
Organik kimyo sohasida o‘z maktabini yaratgan.
hamda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot nati-
jalari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
2- §. MODDA VA UNING XOSSALARI
Yer, Quyosh, uy, avtomobil, qoshiq, ki-
tob – jismlardir. Kimyoviy stakan, kolba, pro-
birka ham jismga kiradi. Bu idishlar shishadan
tashkil topgan. Qoshiq aluminiy, kumushdan
yasalishi mumkin. Aluminiy, kumush, shisha,
suv, oltingugurt, bo‘r, shakar, kislorod, azot,
temir – moddalardir.
Jismlar moddalardan tashkil topgan.
Tabiatda juda ko‘plab moddalar uchraydi
va ularning mavjudligi insonga bog‘liq emas. Biz havodagi suvni
ko‘rmaymiz, u daryo, dengiz va okeanlarda katta miqdorda mavjuddir. Biz
kislorodni ko‘rmaymiz va u haqida o‘ylamaymiz, lekin u havo tar kibida
mavjud, biz kislorodni nafas bilan olamiz. Shuning uchun moddalar jism-
ga bog‘liq bo‘lmagan ravishda mavjud deb aytish mumkin.
Modda xossalari. Bizga shakar, bo‘r, osh tuzi, oltingugurt, suv, spirt,
sulfat kislotasi berilgan bo‘lsin. Shakar, osh tuzi, bo‘r, oltingugurt – qattiq
moddalar bo‘lsa, suv, spirt, sulfat kislotasi – suyuq moddalardir.
Yuqorida sanab o‘tilgan qattiq moddalarni qanday farqlash mumkin?
Shakar, osh tuzi, bo‘r – oq rangli, oltingugurt – sariq rangli, demak,
moddalar turli rangga ega. Bir xil rangli shakar, osh tuzi, bo‘r suvga solin-
sa, bo‘r suvda erimaydi, shakar va osh tuzi esa erib ketadi. Shakar va osh
tuzi bir-biridan ta’mi bilan farq lanadi.
Suyuq moddalar esa rangga ega emas. Ularni qanday farqlash
mumkin? Spirt – o‘tkir hidga ega, suv va sulfat kislotasi hidga ega emas.
Suv va sulfat kislotasi turli zichlikka ega:
r
suv
= 1000 kg/m
3
(1g/ml)
va
r
sulfat kislota
= 1840 kg/m
3
(1,84g/ml).
Suv, spirt va sulfat kislotasi turlicha qaynash haroratiga ega:
t
q suv
= 100°C,
t
q etil spirt
= 78,3°C, t
q sulfat kislota
= 338°C.
Moddalar va ularning xossalari insonga bog‘liq emas, ular bizning
sezgi organlarimizga ta’sir qiladi va biz ularning rangini ko‘ramiz, ta’m va
hidini sezamiz. Shularga qarab, ularni farqlay olamiz (1-rasm).
Kimyo fanlari tizimidagi «Tovarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash
va sertifikatlash» nomli yangi ixtisoslik 1997-yilda o‘zbek olimlari
I.R.Asqarov va T.T.Risqiyev tomonidan asoslab berildi. Ushbu yangi
kimyo fanining shakllanishida o‘zbek olimlari A.A.Ibragimov,
G‘.X.Hamroqulov, M.A.Ra him jonov, M.Y.Isaqov, Q.M.Karimqulov,
O.A.Toshpo‘latov, A.A.Namozov, B.Y.Abdu g‘aniyev, Sh.M.Mirkomilov,
O.Qulimov, N.X.To‘xtaboyev va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan
1-rasm. Yod (a), brom (b)
va xlor (d) moddalari.
b
d
lari, quyi moleku lar bioregulatorlar ta’siri mexanizmining kim yoviy
mohiyatini aniqlash, fazoviy kimyo sohalariga mansub bo‘lib, feromonlar
sintez usullarini ishlab chi qib, qishloq xo‘ja ligiga joriy etgan.
Rang, hid, zichlik, ta’m, qattiq, suyuq, gaz holati — moddalar -
ning xossa laridir.
Tayanch iboralar:
modda, jism, tabiat, havo, kolba, stakan,
shisha, aluminiy, temir, kumush, kislorod, oltingugurt, azot, spirt,
sulfat kislota, erish, xossa, qaynash harorati, rang, hid, ta’m, zich-
lik.
Savol va topshiriqlar:
1. O‘zingiz bilgan jismlar va moddalarga misollar keltiring.
2. O‘zingizga ma’lum bo‘lgan biron-bir moddaning xossalarini
ayting.
3. O‘rgangan va bilgan moddalaringizni xossalari bo‘yicha farq -
lab bering.
4 Mis vа аluminiy mеtаllаrining o‘хshаsh hаmdа fаrq qilаdigаn
хоssаlаrini mеtаllаrni ko‘zdаn kеchirish оrqаli tаqqоslаng.
Olingаn nаtijаlаrni jаdvаl tuzib yozib chiqing.
5. Dоriхоnаlаrdа sоtilаdigаn аktivlаngаn ko‘mirni оling vа tаshqi
ko‘rinishiga qаrаb хоssаlаrini аyting. Аktivlаngаn ko‘mir tib-
biyotdа qаndаy mаqsаdlаrdа ishlаtilаdi.
1-amaliy mashg‘ulot.
KIMYO XONASIDAGI JIHOZLAR BILAN ISHLASHDA
MEHNAT XAVFSIZLIGI QOIDALARI BILAN TANISHISH
Kimyodan amaliy mashg‘ulot va laboratoriya ishlarini o‘tkazishda
xalat kiyib olish lozim.
Ish stolida ortiqcha narsalar bo‘lmasligi va zarur buyumlar toza holda
bo‘lishi kerak.
Har bir mashg‘ulot har bir o‘quvchining maxsus daftariga quyidagi
tartibda qayd qilib boriladi:
1. Mashg‘ulot o‘tkazilgan kun, soat va ishning tartib raqami.
2. Mashg‘ulotning mavzusi.
3. Mashg‘ulot o‘tkazishdan maqsad.
4. Ishni bajarish uchun zarur jihozlar va asbob sxemasi.
5. Tajriba bajarilishining qisqacha tavsifi.
6. Reaksiya tenglamalari.
11
7. Reaksiyalar davomida moddalarda kuzatilgan o‘zgarishlar.
8. Yakuniy xulosalar.
Tajribalar tugagach, foydalanilgan moddalarni topshirish, shisha idish
va asboblarni tozalash, yuvish va laborantga topshirish lozim.
Kimyodan laboratoriya ishlari va amaliy mashg‘ulotlar olib borganda
e’tiborsizlik bilan ishlash oqibatida ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y berishi
mumkin. Ularning kelib chiqish sabablari asosan me’yoridan ortiq
qizdirish natijasida idishdan suyuqlik ning otilib chiqishi, natriy metaliga
nam va suv tegishi, moddalar bilan noto‘g‘ri munosabatda ehtiyotsiz muo-
mala qilish kabilar bilan bog‘liqdir.
Ko‘ngilsiz hodisalarning oldini olish uchun quyidagi mehnat xavf-
sizligi qoidalariga rioya qilinishi kerak:
1. Ish bajarish tartibini puxta o‘zlashtirmasdan va tajriba o‘tkazish
uchun asboblarning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilmasdan
tajribani boshlamaslik kerak.
2. Moddalarni bevosita hidlash, ushlash, ta’mini totish mutlaqo
mumkin emas.
3. Tajribalarni iloji boricha mo‘rili shkafda o‘tkazish kerak.
4. Tajriba davomida termometr sinib qolsa, undagi simobni maxsus
usullar bilan tezda yig‘ishtirib olish va simob to‘kilgan joyga oltin-
gugurt sepish kerak.
5. Natriy metalini kerosin ichida saqlash va ortib qolgan bo‘lakchala -
rini spirtda eritib bartaraf etish lozim.
6. Yonuvchan va uchuvchan moddalarni tajriba stolida ortiqcha miq-
dorda saqla maslik, ularni elektr plita va ochiq alanga manbasidan
uzoqda saqlash kerak.
7. Qizdirish maqsadida imkon boricha usti berk isitkich asboblaridan
foydala nish lozim.
8. Yong‘in chiqqan taqdirda, avvalo, o‘t chiqishiga sabab bo‘lgan
manba o‘chiriladi, so‘ngra qum sepiladi yoki yopqich yopiladi.
Alanganing yoyilish xavfi bo‘lsa o‘t o‘chirgichdan foydalanish
kerak.
9. Probirka va boshqa shisha idishlarni ehtiyotlik bilan qizdirish va
bunda ular ning og‘zi odam ishlamayotgan tomonga qaratilgan
bo‘lishi kerak.
10
12
10. Kislota va ishqorlar eritmalarini qizdirishda himoya vositalarini
kiyib olish, maxsus ko‘zoynak taqib olish zarur.
11. Reaksiya olib borilayotgan va qizdirilayotgan idishlarga engashib
qarash mumkin emas.
12. Kislotalarni suyultirishda kislotani oz-ozdan idish devori bo‘ylab
suvga quyish kerak.
13. Konsentrlangan kislota va ishqorlarni rezina pipetka bilan o‘lchash
man etiladi. Ularni faqat tomizgich yordamida o‘lchab olish lozim.
14. Kislotalar saqlanadigan idishlarni to‘kilmaydigan va sachramaydi-
gan qilib ushlash kerak.
15. Portlovchi aralashma hosil qilish xavfi bor moddalar bilan ishlashda
alohida ehtiyot choralarini ko‘rish lozim.
16. Ehtiyotsizlik natijasida kiyim-kechaklarga, ko‘zga, teriga zarar va
jarohat yetkazish mumkin. Shuning uchun nojo‘ya harakatlar qil-
maslik, moddalar bilan hazillashmaslik lozim.
17. Tajribalar tugagach, gaz, elektr va suv tarmoqlarini berkitish,
asboblarni o‘chirish kerak.
18. Ish joyining doimo toza va ozoda saqlanishini ta’minlash lozim.
2-amaliy mashg‘ulot.
LABORATORIYA SHTATIVI, SPIRT
LAMPASI BILAN ISHLASH USULLARI,
ALANGANING TUZILISHINI O‘RGANISH
Laboratoriya shtativi bilan ishlash
1. Laboratoriya shtativining tuzilishi
(2-rasm).
Shtativ kimyoviy tajribalar o‘tkazishda kerak
bo‘ladigan eng muhim asbob. U taglik va o‘zakdan
iborat bo‘lib, o‘zakka qisqichlar yordamida har xil
halqalar, tut qich va boshqa turli moslamalar mah -
kamlanadi.
Taglikdagi maxsus teshikka o‘zak burab kiritila-
di. O‘zak maxsus teshikka oxirigacha kiritilgan va
mahkamlangan bo‘lishi kerak.
2-rasmda shtativ uchun mo‘ljallangan moslamalardan 5 tasi tasvirlan-
gan. Bunda 1– qum yoki suv hammomi, u turli qaynash haroratida suyuq-
liklarni haydash, turli haroratlarda boradigan reaksiyalarni o‘tkazish
uchun; 2 – halqali tutqich, u turli hajmdagi tubi yumaloq kolbalarni va
chinni kosalarni tutib turish uchun; 3 – asbest to‘rli taglik, u tubi yassi va
konussimon kolbalar, stakanlar, chinni kosachalarda moddalarni qizdirish
uchun; 4 – tutqich, u probirkalar, sovitkichlarni qisib ushlab turish uchun;
5 – ilgich, u turli yordamchi rezina shlang yoki boshqa yordamchi qism-
larni ilib qo‘yish uchun mo‘ljallangan.
Moslamalar o‘zak bo‘ylab yuqoriga va pastga harakat qilishi yoki olib
qo‘yi lishi, maqsadga ko‘ra istagancha miqdorda o‘rnatilishi mumkin.
Mahkamlash yoki bo‘shatish qisqichdagi vint yordamida amalga oshiriladi.
2. Shtativdan foydalanish.
Laboratoriya shtativi bilan ishlashda quyidagilarga qat’iy rioya qilish
lozim:
Probirka va kolbalar tutqichga mahkamlanadi. Bunda ular qat-
tiq qisilmaydi, sinib ketishi mumkin.
Stakanlar asbest to‘rli taglikka qo‘yiladi. Bu sta kan tubini bir
me’yorda qizdirish imkonini beradi.
Chinni kosachalar va tigellar halqaga to‘rsiz qo‘yilishi mumkin.
Spirt lampasi bilan ishlash
1. Spirt lampasining tuzilishi (3-rasm).
Spirt lampasi spirt quyiladigan idish (1), metall
disk (2), pilik (3) va qal poq cha (4)dan iborat.
2. Spirt lampasini yoqishga tayyor lash.
Spirt lampasi yaroqli ekanligiga ishonch
hosil qilinadi.
Spirt lampasi idishining 1/2 qis mi ga qadar
voronka yordamida ehtiyot korlik bilan spirt
quyiladi.
Disksimon metall nayga ipli pilik o‘rnatiladi, pilik uchini qaychi
bilan qirqib tekislanadi va spirt bilan ho‘llanadi.
Spirt lampasining qalpoqchasi berkitiladi. Spirt lampasi doimo
qalpoq chasi bilan berkitilgan holda tu rishi kerakligini unut-
mang!
2-rasm. Laboratoriya
shtativi.
1
4
2
3
3-rasm. Spirt
lampasi.
4
1
2
3
5
13
14
15
3. Spirt lampasini yoqish va o‘chirish.
Spirt lampasi gugurt cho‘pi bilan yoki yonib
turgan boshqa oddiy cho‘p bilan yondiriladi.
Spirt lampasini yonib turgan boshqa spirt lam-
pasi bilan yondirilmaydi.
Spirt lampasini o‘chirishda pilik qalpoqcha
yopiladi. Hech qachon spirt lampasini puflab
o‘chirmang!
Spirt lampasini yoqib, o‘chirib ko‘ring.
4. Alanganing tuzilishi. Spirt lampasida qiz -
dirish.
Yonib turgan spirt lampasining alangasini ko‘zdan kechi ring.
Alangani uch qismga bo‘lish mumkin (5-rasm):
1 – alanganing yuqori qismi, chetlari xira, eng issiq qismi;
2 – alanganing o‘rta qismi ravshan, issiq qismi;
3 – alanganing pastki qismi, juda xira, issiq bo‘lmagan pilikka yaqin qismi.
Spirt lampasi, gaz gorelkasi yoki har qanday yonu v chi moddalar bilan
ishlashda, alanga hosil qilishda, alangadan foydalanishda o‘ta ehtiyotkor
bo‘ling. Sizning ehti yotkor bo‘lmasligingiz oqibatida o‘zingizga yoki
atrofdagilarga jiddiy xavf paydo bo‘lishi mumkin.
Alanganing eng issiq joyi uni yuqori chetki xira qismi bo‘lib (5-rasm),
probirkalarni qizdirishda shu qismidan foydalaniladi. Probir kaning pilikka
tegib ketmasligi nazorat qilib turiladi.
Spirt lampasi bilan kimyoviy shishadan tayyorlangan idishlarni
qizdirish mumkin.
3-§. ATOM-MOLEKULAR TA’LIMOT.
ATOM VA MOLEKULALARNING REALLIGI (MAVJUDLIGI).
KIMYOVIY ELEMENT, KIMYOVIY BELGI
Dastavval, qadimgi yunon faylasuflari atrofdagi borliq juda mayda
bo‘linmas zarrachalar – atomlardan (yunoncha atomos – bo‘linmas) tash kil
topgan, degan g‘oyani ilgari surganlar.
Ulug‘ ajdodlarimizdan – Jobir ibn Xayyon (Gaber), Ahmad al-Farg‘oniy
(Alfraga nus), Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy (Razes), Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) kabi
5-rasm. Spirt lam-
pasi alangasining
tuzilishi.
1
2
3
4-rasm. 1–univеrsаl shtаtiv; 2–prоbirkа; 3–tubi yumalоq kоlbа; 4–o‘lchоv stаkаni;
5–kоnussimоn kоlbа; 6–o‘lchоv kоlbаlаri; 7–chinni vоrоnkаlаr; 8–mеnzurkа;
9–chinni hоvоnchа vа dаstаsi; 10–Pеtri idishi; 11–o‘lchоv silindrlаri; 12–prоbirkа
tоzаlаgich; 13–sоvitkich; 14–pipеtkа; 15–prоbirkа qo‘ygich; 16–elеktron tаrоzi;
17–byurеtkаlаr; 18–gаz оlish аsbоbi; 19–qisqichlаr; 20–Vyurs kоlbаsi.
1
2
3
4
8
7
6
5
9
10
11
12
16
15
14
17
18
19
20
13
16
17
mutafakkirlar o‘z asarlarida atrofdagi olamning murakkab tuzilganligini
izohlab berganlar. Ular mavjud barcha jismlar, atrofdagi o‘zga rishlar, sodir
bo‘layotgan voqea-hodi salar sababchisi mayda, ko‘zga ko‘rinmas unsurlar
deb e’tirof etishgan.
Lomonosov, Dalton, Avogadro va boshqa olimlarning ishlari natijasida
moddaning atom-molekular tuzilishiga doir g‘oyalar rivojlana bordi. Bu
g‘oyalar atom va molekulalarning real mavjudligiga asoslangan bo‘lib,
1860-yilda Karlsruyeda bo‘lib o‘tgan kimyogarlarning xalqaro kongressida
atom va molekula tushunchalariga aniq izohlar qabul qilindi. Atom-
molekular ta’limot barcha olimlar tomonidan qabul qilinib, kimyoviy
o‘zgarishlar atom-molekular ta’limot nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqila
boshlandi.
Hozirgi vaqtda atom-molekular ta’limotining asosiy holatlari
quyidagicha izohlanadi:
Moddalar kimyoviy xossalarini o‘zida saqlovchi eng kichik
zarrachalar, ya’ni molekulalardan tashkil topgan.
Molekulalar atomlardan tashkil topgan.
Atomlar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, elektron, proton, neytron
va boshqa zarrachalardan tashkil topgan.
Molekula va atomlar doimiy harakatda bo‘ladi.
Atom-molekular ta’limot – tabiiy fanlarning asosiy nazariyalaridan biri
bo‘lib, u olamning moddiy birligini tasdiqlaydi.
Moddalarning holatiga ko‘ra, atom va molekulalar orasidagi masofa
turlicha bo‘ladi: atom va molekulalar orasidagi
masofa qattiq va suyuq holatlarda juda yaqin, gaz
holatdagi moddalarda esa bu masofa juda uzoq
bo‘ladi.
Fizika fanidan ma’lumki, harorat o‘zgarganda
jism hajmi ham o‘zgaradi. Buning sababi moddalar
juda kichik zarrachalar – atom yoki molekulalardan
tashkil topganligida bo‘lib, ular ning orasidagi maso-
fa harorat ortishi bilan ma’lum darajada kattalasha-
di, sovitilganda esa kichrayadi. 6-rasmda yod mod -
dasi ning qiz dirilganda qattiq holatdan bug‘ holatga
o‘tish va bug‘ning muz solingan kolba devorlari da
sovib, qattiq holatga o‘tishi tasvirlangan.
Molekulalar doimo harakatda bo‘ladi. 1827-
yilda ingliz olimi Broun mikroskopda suyuq-
likdagi mayda qattiq zarrachalarning harakatini
kuzatgan va ular uzluksiz harakat qilishini
aniqlagan. Hozirda bu harakat Broun harakati
nomi bilan ataladi va suyuqlik molekulalari
tartibsiz ravishda uzluksiz harakatda ekanligini
ko‘rsatadi.
Bir modda molekulalari boshqa modda molekulalari orasida
tarqa lishi mumkin va bu hodisa diffuziya deb ataladi.
Broun harakati, diffuziya (masalan, hidning havoda tarqalishi), qand-
ning suvda erishi va boshqa shunga o‘xshash hodisalar molekulalar
mavjudligi hamda doimo harakatda ekanligini ko‘rsatadi.
Molekula – moddaning kimyoviy xossalarini o‘zida namoyon
qiluv chi eng kichik bo‘lagi.
Molekula – o‘zaro bog‘langan atomlar guruhidan iborat zarracha.
Molekulalar atomlardan tashkil topgan. Suv molekulalarini maxsus
asbobda elektr toki yordamida parchalash mumkin. Bir trubkada to‘plan-
gan gaz hajmi ikkinchi trubkadagi gaz hajmidan ikki barobar ko‘proq
bo‘ladi. Hajmi ko‘proq gaz yonadi. Bu – vodo rod. Hajmi ozroq gaz yon-
maydi, lekin yonishga yordam beradi. Bu – kislorod. Ushbu tajribada hosil
7-rasm. Kremniy atomlari -
ning elektron mikroskopda
olingan fotosurati.
I
I
H
H
O
Hozirgi vaqtda alohida molekula o‘lchamlari, massasini hisoblash, atom-
larning molekuladagi bog‘lanish tartibini aniqlash imkoniyatlari mavjud.
Atom yoki molekulani oddiy ko‘z bilan ko‘ra olmaymiz, lekin ular
haqiqatda mavjudligini elektron mikroskoplarda ko‘rish va suratga olish
mumkin (7-rasm).
Molekulalar orasida tortishish va itarilish kuchlari mavjud. Molekula lar -
ning har biri o‘z massasiga, o‘lchamiga va o‘ziga xos kimyoviy xossalarga
ega. Bir moddaning molekulalari bir xil, turli moddalarning molekulalari
turlicha bo‘lib, tarkibi, massasi, o‘lchami, xossalari bilan bir-biridan farq
qiladi.
Masalan, yod va suv molekulalari turlichadir:
6-rasm. Yod zar racha -
larining sovuq yuzada
to‘planib, yod mod -
dasini hosil qilishi.
18
19
bo‘lgan moddalar – vodorod va kislorod suvdan hosil bo‘ladi, chunki suv
molekulalari yanada kichik zarrachalar – vodorod hamda kislorod atom-
laridan tashkil topgan.
Kimyoviy reaksiyalarda molekulalar atomlarga parchalanadi
yoki atomlardan iborat tarkibini o‘zgartiradi.
Atomlar esa kimyoviy reaksiyalarda deyarli o‘zgarishsiz qoladi.
Atomlardan molekulalar hosil bo‘ladi.
Kimyoviy reaksiya (o‘zgarish) – atomlar harakatining o‘ziga xos
turidir. Bu materiya harakatining kimyoviy shakli sanaladi.
Tabiatda turlicha massa, o‘lcham va xossalarga ega bo‘lgan atomlar
mavjud.
Atomlarning muayyan turi kimyoviy elementdir.
Hozirgi kunda atomlarning 118 ta turi – 118 ta kimyoviy element
mavjud ligi ma’lum. Koinotdagi barcha jonli va jonsiz tabiat asosan ana
shu kimyo viy elementlardan tashkil topgan.
Har bir kimyoviy element o‘z nomi va kimyoviy belgisiga ega.
1813-yilda shved kimyogari Berseliusning taklifiga ko‘ra, kimyo -
viy belgi – elementning lotincha nomini bosh harfi yoki bosh harfi-
ga keyingi harflardan birini qo‘shib yozish bilan ifodalanadi.
Masalan, H (Hydrogenium) – vodorodning kimyoviy belgisi, lotincha
nomining bosh harfidir; Hg (Hydra girum) – simobning kimyoviy belgisi,
lo tincha nomining bosh va yana bir harfidan tashkil topgan. Ayrim kim -
yoviy elementlar haqida muqovaning 3-betida ma’lumotlar berilgan.
Demak, kimyoviy belgi elementni va shu elementning bitta atomini
bildiradi.
Tayanch iboralar:
atom, molekula, materiya, massa, o‘lcham,
Broun harakati, kimyoviy element, kimyoviy element belgisi, dif-
fuziya.
Savol va topshiriqlar:
1. Haroratning o‘zgarishi jism hajmiga qanday ta’sir qiladi?
2. Molekula nima? Molekula haqida nimalarni bilasiz?
3. Gazlarni ochiq kolbada saqlash mumkinmi?
4. Molekula va moddani tavsiflovchi xossalarni ajrating: massa,
o‘lcham, tarkib, zichlik, qaynash harorati, suyuqlanish harorati.
5. Kimyoviy element nima? Kimyoviy element belgisi-chi?
4-§. ATOMLARNING O‘LCHAMI. NISBIY VA ABSOLUT MASSA
Atomlar materiyaning asosiy tuzilma
birligidir. Ular juda kichik bo‘lsa-da, o‘z
o‘lchamlariga ega. Ularning diametri 1Å
atrofida bo‘ladi (1Å
=10
-10
m) (8-rasm).
Hozirgi vaqtda Å o‘lchov birligi
nanometr bilan al mashinib bormoqda.
Bunda: (1Å= 0,10 nm; 1 nm =
= 1 · 10
–9
m).
Atomlarning absolut mas sasi juda
kichik kattalik. Masalan, vo do rod
ato mi ning
absolut
massasi
0,00000000000000000000000000167 kg yoki 1,67·10
-27
kg. Uglerod
atomi ning absolut massasi 19,93·10
-27
kg. Hisoblashlar olib bo rishda
ushbu absolut massa kattaligidan foydalanish o‘ziga xos qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi. Shuning uchun kimyoda nisbiy fizik kattalik – element-
ning nisbiy atom massasi A
r
ishlatiladi. r – inglizcha relative – nisbiy.
Nisbiy atom massa – element atomi massasini
12
C
(uglerod–12)
atomi massasining 1/12 (o‘n ikkidan bir) qismidan necha marta
og‘irligini ko‘rsatuvchi kattalik.
19,93·10
-27
kg
Uglerod (
12
6
C) atomining absolut massasini 1/12 qismi
(
-------------------------- =
12
=1,66·10
-27
kg) ga teng bo‘lib, bu miqdor massa atom birligi (m.a.b.) deb ataladi.
1 m.a.b.=1,66·10
-27
kg.
Masalan, kislorod atomining absolut massasi 26,57·10
-27
kg ga teng bo‘lgan
holda uning nisbiy atom massasi:
26,57·10
-27
A
r
(O) = -------------------------
= 16 ga teng. Demak, kislorod atomi uglerod atomi massa-
1,66·10
-27
sining 1/12 qismidan 16 marta og‘ir.
Nisbiy atom massa – elementning miqdoriy ko‘rsatkichi.
Atomning absolut massasi – element atomning haqiqiy massasi
bo‘lib, u juda ham kichik massa birligiga teng.
8-rasm. Germaniy atomining krem-
niy tuzilmasi orasida joylashishi.
1,5
0,8
0
50,0
0
nm
50,0
20
21
Tayanch iboralar:
uglerod, nisbiy, absolut atom massa, angstrem
(Å), nanometr (nm), massa atom birligi.
Savol va topshiriqlar:
1. Atomning qanday o‘lchamlari bor?
2. Nisbiy atom massa nima? Nima uchun nisbiy atom massadan
foydalanamiz?
3. Quyidagi atomlarning absolut massalari berilgan. Ularning nis-
biy atom massalarini toping: 1) temir – 93,13·10
-27
kg;
2) vodorod – 1,67·10
-27
kg; 3) uran – 396,67·10
-27
kg.
5-§. KIMYOVIY MODDA – ATOM VA
MOLEKULALAR UYUSHMASI
Moddalar aniq kimyoviy tarkibga ega.
Tabiatdagi barcha moddalar kimyoviy elementlardan tashkil topgan.
Atrofimizni o‘rab turgan butun olamning turli-tumanligini, cheksiz
o‘zga ruv chanligini ko‘rib va bu olam asosan 118 ta elementdan tashkil top-
ganligi insonni hay ratga soladi. Ularning barchasi tabiatda bir xil tarqalma-
gan va bir xil o‘ringa ham ega emas. Yer yuzasining foydali qazilmalar oli-
nadigan qismining 90 foizi asosan beshta element: kislorod, kremniy, alu-
miniy, temir va kalsiydan iborat. Inson tanasining asosiy qismi: kislorod,
vodorod, ugleroddan va yana 89 ta kimyoviy elementdan tashkil topgan.
20 dan ortiq element tabiatda juda oz miqdorda uchraydi, ayrimlari esa faqat
laboratoriyalardagina olinadi.
Kimyoviy moddalar bir yoki bir necha elementdan tashkil topgan. Suvni
elektr toki yordamida parchalab, alohida-alohida moddalar: vodorod va
kislorodni hosil qilish mumkin.
1-jadval
Suv, vodorod va kislorodning xossalari
Suvning xossalari uni tashkil qilgan vodorod va kislorod moddalari -
ning xossalaridan keskin farq qiladi (1-jadval). Elementlar yangi modda
hosil qilganda ular dastlabki xossalarini yo‘qotadi.
Ikki va undan ortiq har xil moddaga parchalanuvchi modda –
kim yo viy birikma deyiladi.
Suv kimyoviy birikma bo‘lib, uni vodorod va kislorodga parchalash
mumkin. Lekin vodorod va kislorod ham oddiy modda sifatida molekula
deb e’tirof etilsa-da, ularni turli boshqa moddalarga parchalash mumkin
emas. Vodorod va kislorod oddiy moddalar. Oddiy moddalar faqat bir xil
atomlardan tashkil topgan bo‘ladi. Demak, kimyoviy modda – atom va
molekulalar uyushmasidir.
MOLEKULAR VA NOMOLEKULAR MODDALAR
Moddalarni tashkil etuvchi zarrachalar tabiatiga ko‘ra moleku-
lar va nomolekular tuzilishdagi moddalarga bo‘linadi.
Molekula o‘zaro bog‘langan atomlar guruhidan iborat. Molekular tuzi -
lishdagi moddalar bir xil molekulalardan tashkil topgan va shuning uchun
bunday moddalar tarkibi o‘zgarmas bo‘ladi (ularni dastlab ingliz olimi
J.Dalton ta’riflagani uchun daltonidlar deb ham ataladi).
Odatda, moddalar gazsimon holatda molekular tuzilishda bo‘ladi.
Moddalar suyuq yoki qattiq holatda bo‘lganda modda molekulalari
orasidagi masofa nisbatan yaqin va ularni o‘zaro ta’sirlashish kuchlari
katta bo‘ladi. Shu kuchlar ularni bir-biriga bog‘lanib turishini, ya’ni mod-
dani suyuq yoki qattiq holatda bo‘lishini ta’minlaydi.
Nomolekular tuzilishdagi moddalarga, asosan, qattiq moddalar kiradi,
ular kristall tuzilishga ega. Ularning kristall tugunlarida molekula emas,
balki atom yoki boshqa zarra turadi.
Gazsimon holatdan tashqari, qattiq holatdagi kristall tugunlarida
molekula tutuv chi moddalar ham molekular tuzilishdagi moddalar
hisoblanadi (muz, «quruq muz» – CO
2
, yod, naftalin). Tugunlardagi
molekulalar atomlar yoki ionlarga qaraganda kuchsiz bog‘langan bo‘lib,
bu ularning uchuvchanligi va uncha yuqori bo‘lmagan suyuqlanish haro-
ratiga ega ekanligini izohlaydi.
Kristall tugunlarida atomlar joylashsa, ular yuqori suyuqlanish harorati
va yuqori qattiqlikka ega bo‘ladi (olmos).
Xossa
Suv
Vodorod Kislorod
1
Agregat holati (20°C,1 atm)
suyuq
gaz
gaz
2
Qaynash harorati, °C
100
-252,8
-183
3
Zichligi (20°C, 1 atm)
1,00 g/ml
0,090 g/l
1,43 g/l
4
Yonish xususiyati
yo‘q
bor
yo‘q
22
23
Kristall tugunlarida ionlar (zaryadlangan zarracha) joylashsa, ular yuqori
suyuqlanish haroratiga ega bo‘ladi, uchuvchan bo‘lmaydi (osh tuzi).
Kristall tugunlarida metall atomlari yoki ularning musbat ionlari joy-
lashsa, ularning orasida erkin elektronlar bo‘ladi. Metallarning yaltiroqligi,
plastikligi, elektr tokini, issiqlikni o‘tkazishi shunga bog‘liqdir.
Moddalarning yuqorida qayd etilgan xossalari 8-sinfda batafsil o‘rgani-
ladi.
Tayanch iboralar:
kislorod, kremniy, aluminiy, temir, vodorod,
natriy, xlor, elektr toki, bi rikma, molekular tuzilish, nomolekular
tuzi lish, elektr va issiqlik o‘tkazuvchanlik, me tall yaltiroqligi,
«quruq muz».
Savol va topshiriqlar:
1. Suv parchalanganda qanday moddalar hosil qiladi?
2. Suv va uni hosil qiluvchi moddalarning xossalarini taqqoslang.
3. Kimyoviy birikma nima?
4. Natriy va xlorni turli moddalarga parchalash mumkinmi? Osh
tuzini-chi? Sabablarini tushuntiring.
5. Molekular tuzilish nima? Nomolekular tuzilish nima?
6. Molekular va nomolekular tuzilishdagi moddalar orasida qan-
day farqlar bor? Misollar kelti ring.
7. Temirdan qanday jism(buyum)lar tayyorlash mumkin? O‘zingiz
ko‘rgan yoki bilgan buyumlarni sanang.
8. Kundalik turmushda ishlatiladigan qoshiqni qanday moddalar-
dan tayyorlash mumkin?
6-§. SOF MODDA VA ARALASHMA
Barcha moddalar sof hamda ikki yoki undan ortiq moddalardan tarkib top-
gan aralashmalarga bo‘linadi.
toza (sof) modda ¬ modda ®
aralashma
•
Tarkibi va xossalari butun hajmi bo‘yicha bir xil bo‘lgan modda – sof,
toza modda deb ataladi.
•
Aralashma o‘zgaruvchan tarkibga ega va aralashmalardan fizik usullar
bilan toza moddalar ajratib olinishi mumkin.
Aralashmalarni sof moddalarga ajratish mumkin, buning uchun
tindirish, filtrlash, haydash, magnit bilan ta’sir etish, xromatografiya kabi
bir qancha maxsus usullardan foydalaniladi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, sof modda butun hajmi bo‘yicha bir xil
tarkib va xossaga ega bo‘ladi. Bunday moddani gomogen (bir xil) deb ayti-
ladi.
Osh tuzi yoki shakarni suvda eritsak, tiniq eritma hosil bo‘ladi, bu
aralashma ham butun hajmi bo‘yicha bir xil tarkibiy qism va xossaga ega,
lekin sof moddadan farqi tarkibiy qism miqdori o‘zgarishiga qarab, xos-
salari ham o‘zgarishidadir (bir stakan suvda 1 choy qoshiq tuz eritilsa, –2°C
da, 1 osh qoshiq tuz eritilsa, – 4°C da muzlaydi). Bunday aralashmalar
gomogen aralashma deyiladi. Agar tuproqni suvda eritib ko‘rsak-chi?
Tuproq suvda erimaydi, loyqa hosil qiladi – bunday bir xil bo‘lmagan
aralashmani geterogen aralashma (har xil) deb ataladi va ularni osongina
gomogen tarkibiy qismlarga ajratish mumkin.
Suv bug‘i, mis sim – sof moddalar, yodlangan osh tuzi, asal, sut, o‘sim-
lik moyi – aralashmalardir.
Moddaning xossalarini aniqlash uchun iloji boricha sof holda olish
kerak. Ba’zan juda oz miqdordagi qo‘shimcha ham moddaning ba’zi xos-
salarini keskin o‘zgarib ketishiga olib keladi.
Siz bilan biz ko‘rib turgan yoki kundalik turmushimizda ishlatib kela -
yotgan moddalarning deyarli barchasi aralashmalardir.
Sof modda tabiatda deyarli uchramaydi. Tabiatdagi moddalar aralash-
malar holida bo‘lib, ba’zida juda ko‘p turdagi moddalardan tashkil topadi.
Tabiiy suvda doimo erigan tuzlar va gazlar bo‘ladi. Aralashmadagi tarkibiy
qismlardan qaysi biri eng ko‘p miqdorda bo‘lsa, aralashma shu komponent
nomi bilan ataladi (temir qoshiqda 90% dan ortiq temir bor, alumin qoshiq-
da 99% dan ortiq aluminiy bor).
Kundalik hayotimizda ishlatiladigan «toza modda» so‘zi nisbiy
hisoblanadi. Masalan, ichish uchun yaroqli suvni biz toza suv, ichish va ha -
yotiy jarayonlar uchun ishlatib bo‘lmaydigan suvni «iflos» suv deb aytamiz.
Kimyo fanini o‘rganish davomida biror-bir modda haqida gapiradigan
yoki biror-bir modda bilan tajribalar o‘tkazmoqchi bo‘lsak, toza (sof)
modda haqida tushunchaga ega bo‘lamiz.
Aralashmalar tarkibidagi moddalarni har bir modda ning o‘ziga xos
bo‘lgan xossalari yordamida ajratib olishimiz mumkin.
1. Geterogen aralashmalar.
Geterogen aralashmalar tarkibidagi moddalar zarrachalarini oddiy ko‘z
yoki mikroskop yordamida ko‘rish mumkin. Bunday aralashmalarni tar -
24
25
kibiy qismlarga tindirish yoki filtrlash yordamida
ajratish mumkin.
Tindirish. Geterogen aralashmalar barqaror sistema
emas, bunday eritmalar vaqt o‘tishi bilan tar kibidagi
moddalarning zichligiga ko‘ra yoki cho‘kib qoladi,
yoki suyuqlik sirtiga qalqib chiqadi.
Loyqa suv tinib, unda tuproq va qum zarrachalari -
ning cho‘kib qolishini, sutning sirtiga qaymoqning
qalqib chiqishini ko‘rgansiz. Bunda cho‘kib qolgan qat-
tiq moddadan suyuq moddani dekantatsiya usuli bilan
ajratib olish mumkin (9-rasm).
Bir-birida erimaydigan yoki zichliklari har xil
bo‘lgan suyuqliklarni bir-biridan ajratish voronkasi
yordamida tarkibiy qismlarga ajratib olish (10-rasm).
Filtrlash. Tinishi qiyin yoki uzoq vaqtga cho‘ziladi-
gan geterogen aralashmalarni filtrlash yo‘li bilan tar -
kibiy qismlarga ajratish mumkin (11-rasm).
Magnit yordamida. Temirning o‘ziga xos xossalari-
dan biri magnitga tortilishidir. Tarkibida temir bo‘lgan
aralashmalardan temirni magnit yordamida ajratib olish
mumkin.
2. Gomogen aralashmalar.
Gomogen aralashmalar tarkibidagi moddalarning
zarrachalari juda mayda bo‘lib, ularni tindirish yoki fil-
trlash yo‘llari bilan ajratib bo‘lmaydi. Bunday
gomogen aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratish
uchun bug‘latish, distillash kabi usullardan foydalanish
mumkin.
Bug‘latish. Suvda eruvchan turli xildagi tuzlarni
suvdan ajratib olish uchun bug‘latish usulidan foy-
dalaniladi. Masalan, osh tuzini uning suvdagi eritmasi-
dan bug‘latish yo‘li bilan ajratib olish. Buning uchun
eritma chinni kosachaga quyilib, temir shtativ halqasiga
asbest setka orqali o‘rnatiladi va sekin-astalik bilan erit-
ma qizdiriladi. Suv bug‘lanib uchib ketadi. Osh tuzi
chinni tigelda qoladi (12-rasm).
Distillash. Bunda suyuqliklardan iborat gomogen
aralashmalarni tashkil etuvchi suyuq moddalarning qay-
nash harorati turlicha ekanligidan foydalaniladi. Agar
ikki suyuqlik aralashmasi ohistalik bilan qizdirilsa, avval
qaynash harorati past bo‘lgan suyuqlik uchib chiqadi.
Uchib chiqayotgan suyuqlik bug‘larini sovitish yo‘li
bilan qaytadan suyuqlikka aylantirib olinadi (13-rasm).
Savol va topshiriqlar:
1. Sizga oq rangli kukunsimon modda (osh
tuzi bilan borning aralashmasi) berilgan.
Uni aralashma ekanligini is botlang.
2. Sizga oltingugurt, temir qipig‘i va shakar
moddalarining aralashmasi be rilgan. Bu
aralashmani tarkibiy qismlarga ajratish
rejasini taklif eting.
3-amaliy mashg‘ulot.
IFLOSLANGAN OSH TUZINI
TOZALASH
Ifloslangan osh tuzini eritish.
20 ml distillangan suvga shisha ta yoqcha bilan aralashtirib turgan holda
ifloslangan osh tuzi oz-ozdan qo‘shiladi. Tuz erimay qol gandan so‘ng tuz
qo‘shish to‘xtatiladi. Eritmaning tashqi ko‘rinishi ko‘zdan kechi riladi.
Filtr tayyorlash.
Kvadrat shaklidagi filtr qog‘oz to‘rtga
buklanadi, kvadrat chetlari yarim yoysimon
shaklda, voronka o‘lchamiga moslab qaychi
bilan qirqiladi, so‘ngra yoyilib voronka shak -
lidagi konussimon filtr hosil qilinadi. Filtr
voronka chetidan 0,5 sm pastda turgani
ma’qul.
Filtrni voronkaga joylab, osh tuzining
loyqa eritmasini filtr devoriga tegizilgan
shisha tayoqcha yordamida asta-sekin filtrga
quyiladi.
Ifloslangan osh tuzi
Ifloslangan osh tuzini eritish
Ifloslangan osh tuzining
eritmasini filtrlash
Filtratni bug‘latish
Toza osh tuzi
11-rasm. Filtrlash usuli.
12-rasm.
Bug‘latish usuli.
13-rasm. Distillash
usuli.
9-rasm. Loyqa suvni
stakanda tindirish va
undan toza tiniq
suvni ajratib olish.
10-rasm. Bir-birida
erimaydigan suyuq-
likdagi ajratish
voronkasi.
Filtrdan o‘tgan tiniq eritma filtrat deyiladi.
Filtratni bug‘latish.
Filtratni chinni kosachaga quyib, shtativ halqasiga o‘rnatiladi. Shtativ
tagligiga qo‘yilgan spirt lampa yoki quruq yoqilg‘i alangasi chinni
kosacha tagiga tegadigan qilib yoqiladi va qizdirish olib boriladi. Eritma
sachramasligi uchun shisha ta yoqcha bilan aralashtirib turiladi. Chinni
kosacha tagida tuz kristallari hosil bo‘la boshlashi bilan qizdirish to‘xtati-
ladi. Olingan tuzning tashqi ko‘ri nishi ko‘zdan kechiriladi.
Bajarilgan ish yuzasidan quyidagi tartibda hisobot yoziladi:
1. Ishning mavzusi.
2. Bajarilgan ishda foydalanilgan jihozlar va reaktivlar ro‘yxati.
3. Ishni bajarishdagi har bir qismni alohida nomlab, ishni bajarish tar -
tibi qisqacha izohlanadi. Ishni bajarish jarayonida ishlatilgan
asboblarning rasmi chiziladi. Sodir bo‘lgan hodisalar yuzasidan
xulosalar chiqariladi.
4. Olingan natijalar yuzasidan yakuniy xulosalar bayon etiladi.
7-§. ODDIY VA MURAKKAB MODDALAR
Moddalar oddiy (elementar) va murakkab moddalarga (birik-
malarga) bo‘linadi.
Bir xil element atomlaridan tashkil topgan moddalar oddiy mod-
dalar deb ataladi. Masalan: vodorod, kislorod, temir, oltingugurt.
Turli element atomlaridan tashkil topgan moddalar murakkab
moddalar deb ataladi. Masalan: suv, osh tuzi, shakar.
Bir element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi –
allotropiya hodisasidir.
Quyidagi sxemada moddalarni sinflashning ba’zi holatlari ko‘rsatilgan:
Moddalar
Murakkab moddalar
1. Karbonat angidrid, suv — oksidlar
2. Natriy gidroksid — asoslar
3. Sulfat kislota — kislotalar
4. Osh tuzi, ohaktosh — tuzlar
Oddiy moddalar
1. Vodorod
5. Qalay
2. Mis
6. Uglerod
3. Rux
7. Xlor
4. Qo‘rg‘oshin
8. Kislorod
Mavjud 118 ta elementning har biri oddiy
modda sifatida qabul qili nishi mumkin. Shu
bilan birgalikda ularning ayrimlari bir nechtadan
oddiy modda – allotropik shakl o‘zgarishlarni
hosil qili shi mumkin. Bunda oddiy modda tar -
kibidagi atomlar soni yoki bir-biri bilan o‘zaro
bog‘lanish xususiyati bilan farqlanadi. Masalan:
uglerod – olmos, grafit, karbin, fulleren kabi
oddiy moddalarni; oltingugurt – rombik va plas-
tik, kristall va amorf shakllarga ega oddiy mod-
dalarni; fosfor – qizil, oq, qora fosforni; (14-
rasm); kislorod – kislorod va ozon oddiy mod-
dalarni hosil qiladi va hokazo.
Allotropiya hodisasi oddiy modda va element
orasidagi farq ni ko‘rgazmali tarzda ko‘rsatish
imkonini yaratadi. Masalan, uglerod kimyoviy element, ya’ni bir turdagi
atomlar uyushmasidir. Uning xossalari faqat o‘zi uchun xos va o‘zgarmas
bo‘ladi. Lekin oddiy qora qalam – grafit va qimmatbaho tosh – olmos
o‘rtasidagi farq juda sezilarlidir (grafit va olmosning xossalarini mustaqil
taqqoslang).
Grafit va olmos uglerod elementining allotropik shakl o‘zgarishlari
bo‘lib, ulardan birini ikkinchisiga aylantirish mumkin, bunday holda ular -
ning xossalari keskin o‘zgaradi. Xossasi farq qilgani uchun ular turli
modda sifatida qabul qilinishiga qaramasdan, tarkibiy asoslari bir xil –
uglerod atomlaridir. Bir-biridan farq qiluvchi bu ikki oddiy modda bitta
element atomlaridan iborat ekanligini ular ning kislorodga munosabatidan
bilish mumkin. Havo yoki kislorodli muhitda ularning ikkisi ham yonib,
bitta gaz – karbonat angidridni hosil qiladi.
Karbonat angidrid turli elementlar atomlaridan tuzilgan va shuning
uchun murakkab moddalarga mansubdir. Murakkab moddalarning soni bir
necha milliondan ortiqdir.
Moddaning tarkibini tekshirish uchun amalga oshiriladigan par-
chalash jarayoni analiz deb ataladi.
Modda hosil qilish jarayoni sintez deb ataladi.
Birikmalar tarkibi analiz yo‘li bilan aniqlanadi.
Birikma qanday tarkibiy qismlardan iborat ekanligini aniqlash
sifat analizi deb ataladi.
14-rasm. Oq va qizil fos-
for.
26
27
28
29
Gaz, suyuq, qattiq – moddaning
agre gat holatlaridir.
Moddaning holati harorat va bosim-
ga bog‘liq. Suv 101,3 kPa bosimda va
100°C dan yuqorida gaz (bug‘) holat-
da, 0°C dan 100°C oralig‘ida suyuq,
0°C dan quyi haroratda qattiq (muz)
holatda bo‘ladi.
Holatning o‘zgarishi, masalan,
muz ning suvga aylanishi fizik o‘zga -
rishga misol bo‘ladi. Bunda yangi
modda hosil bo‘lmaydi, namuna tar -
kibida o‘zgarish kuzatil maydi.
Gazlar kabi oquvchan, shaklni oson o‘zgartirish xususiyatiga hamda
qattiq moddalar kabi shaklga, qiyin siqi luvchan xossaga ega bo‘lish bilan
suyuqliklar gazlar va qattiq moddalarga nisbatan oraliq holatni egallaydi.
Odatda moddalarga harorat va bosim kabi omillar ta’sir qilganda
gaz « suyuq « qattiq holat ketma-ketligi kuzatiladi.
Ammo ayrim moddalar oraliq holat – suyuq holatini egallamasdan
to‘g‘ridan to‘g‘ri gaz « qattiq holat sxemasiga amal qiladi. Masalan,
«quruq muz» – karbo nat angidrid, yod, naftalin shunday xususiyatga ega.
Sublimatlanish – qattiq holatdan to‘g‘ridan to‘g‘ri gaz holatiga
o‘tish hodisasidir.
Tayanch iboralar:
gaz, suyuq, qattiq holat, agregat holat, «quruq
muz», yod, naftalin, sublimatlanish.
Savol va topshiriqlar:
1. Moddaning agregat holati deganda nimani tushunasiz?
2. Gazlar qanday xususiyatga ega? Gazsimon moddalarga misol-
lar keltiring.
3. Suyuqliklar qanday xususiyatga ega? Suyuq moddalarga mi -
sollar keltiring.
4. Qattiq moddalar qanday xususiyatga ega bo‘ladi? Qattiq
modda larga mi sollar kelti ring.
5. Qattiq holatdan suyuqlanmasdan gaz holatiga o‘tuvchi mod-
dalarga misollar kelti ring.
15-rasm. Gaz(a), suyuq(b), qattiq
(d) – moddaning agregat holatlari.
Birikma tarkibiy qismlari qanchadan iborat ekanligini aniqlash
miqdoriy ana liz deb ataladi.
Tayanch iboralar:
oddiy modda, element, birikma, murakkab
modda, allotropiya, allotropik shakl o‘zgarishi, grafit, olmos,
uglerod, karbonat angidrid, analiz, sintez, sifat analizi, miqdoriy
analiz.
Savol va topshiriqlar:
1. Siz ko‘rgan yoki bilgan oddiy moddalarga misollar keltiring.
2. Siz ko‘rgan yoki bilgan murakkab moddalarga misollar kelti ring.
3. Allotropiya nima?
4. Bir necha xil oddiy moddalarni hosil qiladigan kimyoviy ele-
mentga misol keltiring.
5. Analiz va sintezni farqlab bering.
6. Sifat va miqdoriy analizni tushuntirib bering.
8- §. MODDANING AGREGAT HOLATLARI
Biz oldingi darslarimizda havo, kislorod, azot, vodorod (gazsimon
moddalar); suv, spirt, sulfat kislota (suyuq moddalar); uglerod, grafit,
oltingugurt, temir, aluminiy (qattiq moddalar) haqida ba’zi ma’lumotlarni
o‘rgandik.
Lekin ularning qanday shaklda mavjudligi haqida alohida to‘xtalmadik.
Gaz, suyuqlik, qattiq holatlar nima va ular qanday xususiyatlarga ega
degan savollarga ushbu mavzuda javob beramiz.
Gaz aniq bir hajm va shaklga ega emas. U qanday idishga solin-
sa, o‘sha idish hajmini egallaydi va shaklini oladi. Gazlarda
molekula va atomlar orasidagi masofa suyuqlik va qattiq mod-
dalarga nisbatan ancha katta bo‘ladi.
Suyuqlik o‘z shakliga ega emas, u qanday idishga solinsa, o‘sha
idish shaklini oladi. Suyuqlik aniq hajmiy o‘lchamga ega bo‘ladi.
Uni siqish amalda qiyin.
Qattiq modda gaz va suyuqlikdan farq qilib, mexanik mus-
tahkamlikka, aniq hajm va shaklga ega.
Suyuq va qattiq moddalarda atom va molekulalar orasidagi masofa
gazlarga nisbatan ancha yaqin bo‘ladi (15-rasm).
a
b
d
30
31
uchun elementlarning muhim xossasi – valentlik haqida tushunchaga ega
bo‘lish lozim.
Valentlik deb, element atomining boshqa elementlar atomlari aniq
sonini biriktirib olish imkoniyatiga aytiladi. Valentlik lotincha
«valens» so‘zidan olingan, «kuchi bor» degan ma’noni anglatadi.
Vodorod atomi hech qachon bittadan ortiq boshqa element atomini
biriktirib olmaydi. Shuning uchun vodorodning valentligi boshqa element-
lar valentligini belgilashda o‘lchov birligi sifatida qabul qilingan.
Agar element atomi bir atom vodorod biriktirsa, demak, uning valentli-
gi 1 ga teng yoki u bir valentli hisoblanadi. Ikki atom vodorod biriktirsa,
ikki valentli, uchta atom vodorod biriktirsa, uch valentli va hokazo
hisoblanadi. Masalan, HCl moddasida xlor – bir valentli; H
2
O da
kislorod – ikki valentli; NH
3
da azot – uch valentli.
Ba’zi elementlar doimiy valentlikka ega: Na, K, H – doimo bir
valentli; Ca, Mg – doimo ikki valentli bo‘ladi.
Ko‘p elementlar o‘zgaruvchan valentlikka ega bo‘ladi. Masalan, temir
FeO da ikki valentli, Fe
2
O
3
da uch valentli; mis Cu
2
O da bir valentli, CuO
da ikki valentli; oltingugurt S vodorod va metallar bilan (H
2
S va Na
2
S) ikki
valentli, kislorod bilan birikmalarida (SO
2
va SO
3
) to‘rt va olti valentli
bo‘ladi. Kislorod odatda ikki valentli bo‘ladi (Muqovaning uchinchi betiga
qarang.)
Valentlik odatda elementning kimyoviy belgisi ustida rim raqamlari
bilan yoki element kimyoviy belgisi, nomi yonida qavs ichida rim raqam-
lari bilan Cu(II), Cu(I) ifodalanadi.
Elementlar valentligini modda formulasidan bilib olish va aksincha va -
lentlik asosida modda formulasini yozish mumkin.
Ikki elementdan tashkil topgan birikmada bir element valentligi -
ning uning atomlari soniga ko‘paytmasi ikkinchi element
valentli gining atomlari soni ko‘paytmasiga teng, ya’ni: mx=nx.
Masalan, Fe
2
O
3
molekulasi ikki atom temir (valentligi III) va uch atom
kislorod (valentligi II) tutadi. Qoidaga ko‘ra 3x2=2x3; 6=6.
Elementlar valentligini formula bo‘yicha aniqlash. Agar binar birikma
for mu lasi va elementlardan birining valentligi (n) ma’lum bo‘lsa, ikkinchi
element valentligini (m) m= ny/x formula bo‘yicha aniqlash mumkin. x, y –
birikmadagi atomlar sonini ko‘rsatuvchi indeks lar. Masalan, SO
3
uchun:
n=2, x=1, y=3. U holda oltingugurt valentligi m=2 · 3/1=6 bo‘ladi.
9-§. KIMYOVIY FORMULA VA UNDAN KELIB CHIQADIGAN
XULOSALAR. VALENTLIK. INDEKSLAR HAQIDA TUSHUNCHA
Moddalar tarkibidagi atomlarning har biri uchun mos element belgisi
mavjud. Demak, modda tarkibini shu moddani tashkil etgan atomlarning
mos belgilari asosida ifodalash, boshqacha qilib aytganda, modda tarkibini
kim yoviy formula bilan ifodalash mumkin.
Kimyoviy formula – modda tarkibining kimyoviy belgilar va
zarur bo‘lsa, indekslar yordamida ifodalanishi.
Kimyoviy formula: modda qanday elementlardan tashkil topgan-
ligini (sifat tarkibi); moddaning bitta molekulasi tarkibiga har qaysi
elementning nechtadan atomi kirishini (miqdor tarkibi); moddaning
bitta mole kulasini bildiradi.
Masalan, suv molekulasi ikkita vodorod (H) va bitta kislorod (O) atom-
laridan tashkil topgan va H
2
O holida ifodalanadi. Suv molekulasidagi
vodorod kimyoviy belgisining pastki o‘ng tomonida turgan 2 raqami indeks
deb ataladi va suv tar kibidagi vodorod atomlari sonini ko‘rsatadi. Umuman
olganda kim yoviy formulada kimyoviy belgining pastki o‘ng tomonidagi
raqam – indeks moddaning har bir molekulasi tarkibida shu element atomi-
dan nechta borligini ko‘rsatadi. Kimyoviy belgi yoki formula oldida turgan
katta raqam koeffitsient deb ata ladi, alohida atom yoki molekulalar sonini
ko‘rsatadi. Masalan:
2O – ikkita kislorod atomi
5H
2
SO
4
– Sulfat kislotaning 5 ta
koeffitsient
molekulasi
indeks
3O
2
– kislorodning uchta
koeffitsient
molekulasi
Har bir molekulada 2 ta vodorod, 1 ta
indeks
oltingugurt va 4 ta kislorod atomi
koeffitsient
bo‘ladi.
O
2
– kislorodning bitta molekulasi
indeks
Valentlik tushunchasi. Bir element atomi boshqa element atomining
aniq soni bilan birikishi mumkin. Molekulaning formulasini to‘g‘ri yozish
®
®
®
®
®
®
®
32
33
K
2
O da – kaliy bir valentli, CaO da – kalsiy ikki valentli, Al
2
O
3
da –
aluminiy uch valentli, SO
2
da – oltingugurt to‘rt valentli, P
2
O
5
da – fosfor
besh valentli.
Elementlar valentligi bo‘yicha formula tuzish. Agar biz elementlar
valentligini bilsak, binar birikma formulasini tuza olamiz. Masalan, binar
birikma kislorod va fosfordan iborat. Kislorod valentligi – ikki, fosforniki
esa – besh. Bu moddaning formulasini P
x
O
y
ko‘rinishda yozish mumkin.
Qoidaga ko‘ra, 5x = 2 y; agar x = 2 bo‘lsa, y =5 bo‘ladi, u holda bu
modda ning formulasi P
2
O
5
bo‘ladi.
Valentlik — elementning muhim miqdoriy tavsifi.
Formulalarning grafik tasviri. Moddalar formulasini grafik tarzda
tasvirlash mumkin. Grafik tasvirlarda har bir valentlik chiziqcha bilan ifo-
dalanadi.
2-jadval
Ba’zi moddalar formulasining grafik tasviri
Modda
Modda formulasi
Formulaning grafik tasviri
Suv
H
2
O
O
H H
Ammiak
NH
3
H–N–H
ê
H
O=S=O
Oltingugurt (VI)-oksid
SO
3
||
O
Rux sulfid
ZnS
Zn=S
Tayanch iboralar:
kimyoviy belgi, kimyoviy formula, indeks,
koeffi tsient, valentlik, binar birikma, doimiy valentlik, o‘zgaruv -
chan valentlik, grafik tasvir.
Savol va topshiriqlar:
1. Kimyoviy formulalar qanday yoziladi? Grafik formulalar-chi?
2. Indeks va koeffitsient nima?
3. Valentlik deb nimaga aytiladi?
4. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan valentli elementlarga misol kelti -
ring.
10-§. MOLEKULALARNING O‘LCHAMI, NISBIY VA ABSOLUT
MASSASI. MOL VA MOLAR MASSA. AVOGADRO DOIMIYSI
Molekulalarning hajmiy o‘lchamlari ham atomlarniki kabi kichik bo‘lib,
ular ning diametri 30Å (3 nm yoki 3·10
-9
m) gacha bo‘ladi. Deyarli ko‘pchi-
lik molekulalar diametrlari 1–10Å oraliqda bo‘ladi.
Atomlar kabi ularning absolut massalari juda kichik sonlarda ifo-
dalanadi. Masalan, suvning bitta molekulasi massasi 29,91·10
-27
kg ni
tashkil etadi va bu kabi kichik sonlar bilan hisoblashlar olib borishda
o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun nisbiy fizik
kattalik bo‘lgan – nisbiy molekular massa – M
r
dan foydalanish maqsadga
muvofiq.
Moddaning nisbiy molekular massasi – modda molekulasi
massasi ning uglerod-12 atomi massasining 1/12 qismiga nisbatan
necha marta kattaligini ko‘rsatuvchi qiymatdir.
Nisbiy molekular massa molekulani tashkil etuvchi atomlarning nisbiy
atom massalari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Masalan, suvning nisbiy moleku-
lar massasi M
r
(H
2
O)=2+16=18.
Mol. Kimyoda massa, hajm, zichlik kabi kattaliklar qatorida modda
miqdori ham qo‘llaniladi. Modda miqdorining o‘lchami – mol.
Modda miqdori – moddaning mol o‘lchovidagi miqdori.
1 mol – 0,012 kg ugleroddagi atomlar soniga teng zarralar
(atom, molekula va boshqa zarralar) tutuvchi modda miqdori.
1 mol, ya’ni 0,012 kg uglerodda qancha atom borligini aniqlab olaylik.
Buning uchun 0,012 kg ni bitta uglerod atomi massasiga (19,93·10
-27
kg)
bo‘lamiz.
0,012 kg/mol
N
A
= ----------------------------- = 6,02·10
23
mol
-1
.
19,93·10
-27
kg
Har qanday 1 mol miqdordagi moddada 6,02·10
23
ta zarra (atom,
molekula va boshqa zarralar) bo‘ladi. Bu son Avogadro doimiysi
deyiladi va N
A
bilan belgilanadi. Demak, N
A
= 6,02·10
23
mol
-1
.
Ma’lum miqdor moddadagi molekulalar sonini topishimiz mumkin:
N = N
A
·
n
.
(1)
Yuqoridagi formuladan foydalanib, modda miqdorini ham topish mumkin:
2 – Kimyo, 7-sinf
– –
34
35
N
n
= — (2)
N
A
1 mol suvda 6,02·10
23
ta suv molekulasi, 1 mol kislorodda 6,02·10
23
ta
kislorod molekulasi bo‘ladi.
Moddaning ma’lum miqdoriga ma’lum massa mos keladi.
Modda massasining (m) uning miqdoriga (n) nisbati moddaning
m
molar massasi (M) deb ataladi:
M = --------.
n
Modda massasi kg (kilogramm) yoki g (gramm)larda, modda miqdori
mol da ifodalanadi. Moddaning molar massasi esa kg/mol yoki g/mol da
ifodalanadi.
Molar massaning son qiymatini hisoblaymiz:
n =1 mol bo‘lganda m = N
A
(6,02·10
23
) ta molekula massasiga teng bo‘ladi.
Modda molar massasining son qiymati uning nisbiy molekular massa-
siga (M
r
) teng.
Suvning molar massasi 0,018 kg/mol yoki 18 g/mol.
Kislorodning molar massasi 0,032 kg/mol yoki 32 g/mol.
3-jadval
T/r
Modda
Nisbiy Molekulalar Modda Molar
molekular soni miqdori massasi
massasi M
r
(N
A
)
(n)
(M)
1 Suv
H
2
O
18
6,02 · 10
23
1 mol
18 g/mol
2 Kislorod
O
2
32
6,02 · 10
23
1 mol
32 g/mol
3 Karbonat angidrid
CO
2
44
6,02 · 10
23
1 mol
44 g/mol
4 O‘yuvchi natriy
NaOH
40
6,02 · 10
23
1 mol
40 g/mol
Atom holidagi kislorod molar massasi 0,016 kg/mol yoki 16 g/mol.
Tayanch iboralar:
nisbiy molekular massa, absolut molekular
massa, mol, modda miqdori, Avogadro doimiysi, kg/mol, g/mol,
molar massa.
Savol va topshiriqlar:
1. H
2
SO
4
, Al
2
O
3
, Ca
3
(PO
4
)
2
moddalarining nisbiy molekular mas-
salarini hisoblang.
2. Modda miqdori nima va u qanday birlikda ifodalanadi?
3. Avogadro doimiysi nima va u qanday topiladi?
4. Moddaning molar massasi nimaga teng?
5. 0,5 mol kislorod va vodorodning massalarini aniqlang.
6. 18 g suvda nechta molekula bor?
11-§. MODDALARNING XOSSALARI:
FIZIK VA KIMYOVIY O‘ZGARISHLAR
Tabiat doimo o‘zgarishda bo‘lib, har bir o‘zgarish bu hodisadir.
Yerning harakati, insonning harakatlanishi, muzning erishi, suvning qay-
nashi va bug‘lanishi, gugurtning yonishi, qandning suvda erishi, metall-
ning kislotada erishi – bular hodisalar.
Muz qizdirilsa, suvga aylanadi. Suv qizdirilsa, bug‘ga aylanadi. Bug‘
sovitilsa suvga, suv sovitilsa muzga aylanadi. Bular fizik hodisalardir.
Muz, suv, bug‘ – bular har xil moddalar emas, balki bir modda – suvning
turli agregat holatlaridir. Bu hodisalarda suvning agregat holati o‘zgaradi,
lekin suv modda sifatida o‘zgarishga uchramaydi.
Agar doskaga yozayotgan bo‘r bo‘lagi kukunga aylantirilsa, jism shak-
li o‘zgaradi, lekin bo‘r modda sifatida o‘zgarmaydi. Bu ham yog‘ochning
sini shi yoki arrala nishi kabi fizik hodisadir.
Fizik hodisalarda modda yoki jismlarning alohida xossalari:
modda ning agregat holati, shakli, hajmi, joylashish holati
o‘zgaradi. Fizik hodi salarda yangi moddalar hosil bo‘lmaydi.
Qoshiqchada quruq qandni qizdiramiz. Qand – oq rangli, qattiq, hidsiz,
shirin ta’mli modda. Dastlab qand suyuqlanadi. Bu fizik hodisa. So‘ngra
rangini o‘zgartiradi. Yoqimsiz kuyindi hidi paydo bo‘ladi. Qanddan qora
rang li qol diq – yangi modda hosil bo‘ladi. Bu modda hidsiz, ta’msiz,
qizdirilganda qand ga o‘xshab suyuqlanmaydigan ko‘mirdir. Endi qand
yo‘q, uning o‘rniga yan gi xossalarga ega bo‘lgan yangi modda hosil
bo‘ldi. Bu kimyoviy o‘zgarish – kimyoviy hodisa ro‘y berganidan darak
beradi. Siz tabiatda yoki kundalik hayo tingizda ko‘rgan, ya’ni me -
tallarning zanglashi, sutning achishi, qatiqning ivishi, bijg‘ish jarayonlari
ham kimyoviy hodisalardir.
Bir moddaning boshqa modda yoki moddalarga aylanish hodisa -
si – kimyo viy o‘zgarishlar yoki kimyoviy hodisa deb ataladi.
Kimyoviy hodisalarni kimyoviy reaksiyalar deb ataymiz.
Magniy yonganda issiqlik, nur chiqadi va oq rangli qattiq kukun –
nomi formulasi
36
37
kis lorodi bilan sekin-asta ta’sirlashadi (zanglaydi), oq fosfor bo‘lagi esa
havoda darhol yonib ketadi. Bularning barchasi kimyoviy hodisalar – kim -
yoviy reaksiyalardir.
Kimyoviy reaksiya lar borishi uchun ma’ lum shartlar bajarilishi kerak
(16-rasm).
1. Ba’zi kimyoviy reaksiyalarning sodir bo‘ lishi uchun issiqlik berilishi
kerak. Yuqo ri da aytilgan hodisalarni tahlil qilamiz: sham ha vo da o‘zga -
rishsiz turadi, lekin yonib turgan cho‘p uning piligiga tegizilsa, sham
suyuqlanadi (fizik o‘zgarish), pilik orqali shimilib, yona boshlaydi (kim -
yoviy hodisa) va o‘chirib qo‘yilmaguncha yonishda davom etadi. Bu holda
issiqlik berish reaksiyaning boshlanishi uchun kerak. Keyin reaksiya jara -
yonida issiqlik chiqib, reaksiya o‘zicha davom etadi. Yog‘och, qog‘oz va
boshqa yonuvchan modda lar yonganda ham shunday hodisa ro‘y beradi.
Lekin ba’zi reaksiyalar uchun issiqlik to‘xtovsiz berilishi kerak, agar
qizdirish to‘xtatilsa, reaksiya ham to‘xtaydi: shakar -
ning parchalanishi shunday reaksiyalarga misol
bo‘ladi.
2. Kimyoviy reaksiyaga kirishayotgan modda lar -
ning molekulalari to‘qnashishi kerak. Reak siyaga
kirishayotgan moddalarning molekulalari bir-biriga
tegib tu rishi va ular ning ta’sirlashish sathi katta
bo‘lishi uchun maydalanadi, kukun holiga keltiriladi
yoki eruv chanlik xususiyati yuqori bo‘lsa, eritib
ham juda mayda zarralarga aylanti riladi. Bunday
holda kim yoviy reaksiya o‘tkazish juda osonlashadi.
16-rasm. Kimyoviy reaksiyalarning borish alomatlari.
Reaksiya vaqtida issiqlik yutilib, kolba tagiga qog‘oz
yopishib qoladi.
yangi modda hosil bo‘ladi. Oltingugurt yonganda issiqlik, nur chiqadi va
yoqimsiz hidli gaz – yangi modda hosil bo‘ladi. Bular kimyoviy hodi -
salarga misol bo‘ladi.
Kimyoviy hodisalarni ko‘pincha quyidagi o‘zgarishlardan bilib olish
mumkin:
1) moddaning rangi, hidi o‘zgarishi;
2) suvda erimaydigan cho‘kma hosil bo‘lishi;
3) gaz hosil bo‘lishi;
4) issiqlik chiqishi yoki yutilishi.
Moddaning boshqa modda bilan o‘zaro ta’sirlashuvi uning
kimyoviy xossasi deb ataladi.
Moddani tavsiflovchi kimyoviy va fizik xossalari birgalikda modda
sifatini tashkil etadi.
Kimyoviy o‘zgarishlarda modda sifati o‘zgaradi, yangi moddalar hosil
bo‘ladi.
Tayanch iboralar:
o‘zgarish, hodisa, fizik o‘zgarish, fizik hodisa,
kimyoviy o‘zga rish, kimyoviy hodisa, modda xossasi, modda sifati.
Savol va topshiriqlar:
1. Tabiatdagi va kundalik turmushdagi o‘zingiz bilgan yoki ko‘rgan
hodisalarga misollar keltiring hamda ularni fizik va kimyoviy
hodisalarga ajra ting.
2. Qanday hodisalarda yangi moddalar hosil bo‘lmaydi?
3. Qanday hodisalarda modda sifati o‘zgaradi?
4. Qog‘oz bo‘lagi yirtilsa va yondirilsa, qanday hodisalar kuzatiladi?
5. SO
3
ning molekular massasini va 16 g SO
3
dagi modda miqdorini,
mole kulalar sonini hisoblang.
6. Temirning suyuqlanishi, maydalanishi va zanglashi qanday hodi -
salarga taalluqli?
12-§. KIMYOVIY REAKSIYALARNING SODIR BO‘LISHI.
KIMYOVIY REAKSIYA TENGLAMALARI. KOEFFITSIENTLAR
Oddiy sham ochiq havoda turganda hech qanday hodisa ro‘y bermaydi.
Agar u gugurt alangasi yordamida qizdirilsa, kimyoviy reaksiya boshlanadi.
Tabiiy gaz va havo yopiq xonada o‘zaro ta’sirlashmaydi. Lekin elektr yorit-
kich ulagichidan chiqqan kichik uchqun yoki cho‘g‘lanib turgan sigareta bu
xonada kuchli portlashga sabab bo‘ladi. Temir bo‘lagi suv ishtirokida havo
Reaksiya vaqtida issiq-
lik ajralib chiqishi.
Reaksiya vaqtida gaz
ajralib chiqishi.
38
39
berish kerak. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning formulalarini «=»
ishorasining chap tomoniga, reaksiya natijasida hosil bo‘layotgan moddalar -
ning formulalarini esa o‘ng tomoniga yoziladi. Reaksiyaga kirishayotgan va
hosil bo‘layotgan moddalar orasiga «+» ishorasi qo‘yiladi:
Chap tomon ® H
2
+ O
2
= H
2
O ¬ o‘ng tomon.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlar soni, reaksiya
natijasida hosil bo‘lgan yangi moddalar tarkibidagi atomlar soniga teng
bo‘lishi kerak. Chunki atomlar soni reaksiya natijasida o‘zgarmay qoladi.
Buning uchun moddalar oldiga koeffitsientlar qo‘yish kerak.
Bu reaksiya tenglamasida chap va o‘ng tomondagi kislorod atomlari
teng emas, shu bois suv molekulasining oldiga kislorod atomlari sonini
teng lashtirish uchun 2 koeffitsienti qo‘yiladi:
koeffitsient
H
2
+ O
2
= 2H
2
O.
indeks
Bunda tenglamaning chap va o‘ng tomonida kislorod atomlari soni
teng lashadi, lekin o‘ng tomonda vodorod atomlari 4 ta, chap tomonda esa
2 ta bo‘lib qoladi. Vodorod moddasi oldiga 2 koeffitsienti qo‘yilsa, vodo -
rod atomlari soni teng bo‘ladi va reaksiya tenglamasidagi «=» belgisi o‘z
ma’nosiga mos keladi:
2H
2
+ O
2
= 2H
2
O.
Tenglamaning chap va o‘ng tomonidagi atomlar soni tenglashdi va
to‘g‘ri yozildi. Bu tenglama «ikki ash ikki plus o ikki teng ikki ash ikki o»
tarzida o‘qiladi.
Kimyoviy tenglama, bu kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy for-
mulalar yordamida ifodalanishidir.
Zarurat tug‘ilsa, koeffitsientlar yordamida tenglama tenglab oli-
nadi.
Tayanch iboralar:
kimyoviy reaksiya, kimyoviy o‘zgarishlar,
fizik o‘zgarishlar, rang, hid, cho‘kma, gaz, qizdirish.
Savol va topshiriqlar:
1. Kimyoviy reaksiyaning borishida sodir bo‘ladigan belgilarni
ko‘rsating va misollar keltiring.
2. Kimyoviy reaksiyalarning amalga oshishi va tez borishiga
imkon beradigan shartlarni ko‘rsating.
Yuqoridagi kabi, temirga nam havo kislorodi, oq fosforga havo tegishi
bilan sodir bo‘ladigan reaksiyalar uchun moddalar ning bir-biriga tegib
turi shining o‘zi kifoya qiladi. Lekin ko‘pincha moddalar bu kabi bir-biriga
tegib turishining o‘zi kifoya qilmaydi.
Masalan, mis xona haroratida havo kislorodi bilan ta’sirlashmaydi
(buning uchun bir necha yillab vaqt kerak bo‘ladi), bu reaksiyani tez
amalga oshirish uchun misni qizdirish kerak bo‘ladi.
Demak, kimyoviy reaksiyalar sodir bo‘lishi o‘z-o‘zidan amalga oshmas
ekan, buning uchun bir qator shartlar bajarilishi kerak bo‘ladi.
Reaksiya sodir bo‘lishini osonlashtirish uchun moddalarning bir-
biriga tegib turadigan yuza sathi katta bo‘lishi, qattiq moddalar
maydalanishi yoki zarurat bo‘lganda kukun holiga keltirilishi
lozim.
Reaksiya sodir bo‘lishini tezlashtirish uchun imkon boricha
mod dalar ning eritmalaridan foydalanish lozim (17-rasm).
Reaksiya sodir bo‘lishini osonlashtirish uchun reaksiyaga kirisha -
yotgan moddalarni qizdirish kerak, bunda ba’zi reaksiyalar
to‘xtovsiz qizdirish bilan o‘tkazilsa, ba’zilarini boshida qizdirib
qo‘yilsa kifoya qiladi, so‘ng ular o‘z-o‘zidan davom etadi.
Tabiatda yoki kimyo laboratoriyasida sodir bo‘layotgan kimyoviy reak-
siyalarni kimyoviy formulalar bilan ifodalash mumkin. Masalan, vodorod
va kislorod o‘zaro reaksiyaga kirishib, suv hosil qiladi. Vodorod, kislorod
va suvning kimyoviy formulasi: H
2
, O
2
, H
2
O.
Kimyoviy reaksiya tenglamasini yozish uchun yana quyidagilarga e’tibor
17-rasm. Kimyoviy reaksiya natijasida cho‘kma va gaz hosil bo‘lishi.
a
b
40
41
Ko‘p elementlar bir-biri bilan birikkanda, ushbu elementlar massalari
nisbati har bir holda bir-biridan farq qiluvchi aniq qiymatga ega bo‘lgan tur-
li birikmalar hosil qiladi. Masalan, uglerod kislorod bilan ikki xil birikma
hosil qiladi. Ulardan biri – uglerod (II)-oksid (CO) 42,88% uglerod va
57,12% kislorod tutadi. Ikkinchi birikma – uglerod (IV)-oksidi (CO
2
)
27,29% uglerod va 72,71% kislorod tutadi. Shunday birikmalarni o‘rganish
jara yonida J.Dalton 1803-yilda karrali nisbatlar qonunini kashf qildi.
Agar ikki element bir-biri bilan bir necha kimyoviy birikma hosil
qilsa, bu birikmalardagi bir element massasiga to‘g‘ri keluvchi
boshqa element massalari o‘zaro kichik butun sonlar nisbatida
bo‘ladi.
Bu qonun elementlarning birikmalar tarkibiga aniq miqdorlarda kirishi-
ni bevosita tasdiqlaydi.
Uglerod (II)-oksidi va uglerod (IV)-oksidi hosil bo‘lishida uglerodning
bir xil massasi miqdori bilan birikuvchi kislorod massasi miqdorini
hisoblab ko‘raylik. Buning uchun ikkala birikmadagi uglerod va kislorod
miqdorini ko‘rsatuvchi kattaliklarni bir-biriga bo‘lib ko‘ramiz.
4-jadval
Uglerod (II)-oksidi va uglerod (IV)-oksidining
tarkibiy massa birliklari
Tayanch iboralar:
tarkibning doimiylik qonuni, karrali nisbatlar
qonuni, massa ulushi, miqdor o‘zgarishlar, sifat o‘zgarishlar.
Savol va topshiriqlar:
1. Tarkibning doimiyligini qanday tushunish mumkin?
2. Suvning sifat va miqdoriy tarkibi qanday?
3. FeO va Fe
2
O
3
lar tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini
aniqlang. Temirning massa ulushi qaysi birikmada ko‘p?
Birikma
Miqdor, massa
ulush %
C O
Uglerodning bir massa birligiga to‘g‘ri
keladigan kislorod massa birliklari soni
(O:C)
CO
42,86
57,14
1,33 (1)
CO
2
27,27
72,73
2,66 (2)
3. Mis yoki bronzadan yasalgan buyum uzoq yillar ochiq havoda
tursa, qorayib yoki ko‘karib ketadi. Shu hodisani izohlab bering.
4. Ohaktosh (CaCO
3
) parchalanganda kalsiy oksid (CaO) va kar-
bonat angidrid (CO
2
) hosil bo‘ladi. Shu reaksiya tenglamasini
yozing.
5. Quyida yozilgan kimyoviy reaksiya tenglamalarini koeffitsient-
lar qo‘yib tenglang:
Mg + O
2
= MgO
HgO = Hg + O
2
Fe + Cl
2
= FeCl
3
Na + Cl
2
= NaCl
13-§. TARKIBNING DOIMIYLIK QONUNI
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» asarida sodda va
murakkab dorilarni ta’riflab, har qanday dorivor vosita ma’lum tarkibga
ega bo‘lishini izohlash orqali tarkibning doimiyligi haqidagi dastlabki
tushunchalarni bayon etgan.
1808-yilda fransuz olimi J.Prust tomonidan taklif etilgan tarkibning
doimiylik qonuni 1809-yilda ko‘pchilik tomonidan e’tirof etildi.
Har qanday kimyoviy sof modda olinish usuli va joyidan qat’i
nazar doimiy tar kibga ega bo‘ladi.
Masalan, suv vodorod va kisloroddan tashkil topgan (sifat tarkibi).
Suvda vodorodning massa ulushi 11,11% ni, kislorodning massa ulushi
88,89% ni tashkil qiladi (miqdoriy tar kib). Suvni turli usullar yordamida
olish mumkin. Qanday usul bilan olinishidan qat’i nazar toza suv bir xil
tarkibga va bir xil xossaga ega bo‘ladi.
Vodorod peroksid — H
2
O
2
suv kabi sifat tarkibiga ega bo‘lsa-da,
suvdan miqdoriy tarkibi bilan farqlanadi. Vodorod peroksidda vodorod-
ning massa ulushi 5,88% ni, kislorodning massa ulushi 94,12% ni tashkil
qiladi. Vodorod peroksid suvdan keskin farqlanuvchi xossaga ega bo‘lgan
moddadir.
Modda tarkibidagi atomlarning miqdor o‘zgarishlari sifat
o‘zgarishlariga olib keladi.
Miqdor va sifat doimo bog‘liqlikda bo‘ladi.
Ingliz olimi Dalton «Birikmalar bir elementning ma’lum sondagi atom-
lari boshqa elementning aniq sondagi atomlari bilan birikishidan hosil
bo‘ladi» degan fikr bildirgan (boshqacha qilib aytganda, birikmalar ikki yoki
undan ortiq elementlarning aniq sondagi atomlari biri kishidan hosil bo‘ladi).
42
43
Moddalar yo‘qdan bor bo‘lmaydi, bordan yo‘q bo‘lmaydi, faqat
bir turdan ikkinchisiga o‘zgaradi.
Tayanch iboralar:
kolba, massaning saqlanish qonuni, materiya,
moddiy resurs, energiya.
Savol va topshiriqlar:
1. Massaning saqlanish qonunini tushuntiring.
2. 50 g ohaktosh – CaCO
3
parchalanganda 28 g qattiq qoldiq – CaO
olindi. 22 g massa qayerga yo‘qoldi? Bu hodisani izohlang.
3. Kimyoviy reaksiyalarda atomlar soni o‘zgaradimi?
4. Kimyoviy reaksiyalarda bir element boshqasiga aylanadimi?
15-§. AVOGADRO QONUNI. MOLAR HAJM
Ma’lum miqdordagi gazning hajmi doimiy kattalik emas, u harorat (t)
hamda bosim (P) o‘zgarishi bilan o‘zgarib turadi.
1811-yilda Italiyaning Turin universiteti professori A.Avogadro gazlar
bilan bog‘liq hodisalarni o‘rganish jarayonida quyidagi xulosaga keldi:
Bir xil sharoitda o‘zaro teng hajmdagi turli xildagi gazlarda
molekulalar soni teng bo‘ladi.
Keyinchalik o‘tkazilgan tajribalar bu xulosani tasdiqladi va bu qonun
Avogadro qonuni deb atala boshlandi.
Avogadro oddiy moddalarning gaz holidagi molekulalari ikkita atom-
dan tashkil topganligini aniqladi (H
2
, O
2
, N
2
, F
2
, Cl
2
).
Avogadro qonuni gazlar uchun xos bo‘lib, qattiq va suyuq moddalar bu
qonunga bo‘ysunmaydi. Chunki, kichik bosimlarda gazlarda molekulalar
orasidagi masofa ularning o‘z o‘lchamidan minglab marotaba katta.
Gazning hajmi molekulalar soni va molekulalararo masofaga bog‘liqdir.
Mole kulalarning o‘lchamlari esa ahamiyatga ega emas. Bir xil bosim va
bir xil haroratda turli gazlardagi molekulalar orasidagi masofa deyarli bir
xil. Shunday qilib, bir xil sharoitda turli gazlarning bir xil miqdordagi
molekulalari bir xil hajmni egal laydi.
Suyuq va qattiq moddalarning hajmi molekulalararo masofa kichikligi
uchun nafaqat molekulalar soni, balki ularning o‘lchamiga ham bog‘liqdir.
14-§. MASSANING SAQLANISH QONUNI
Tabiatdagi har qanday o‘zgarishlar izsiz yo‘qolmaydi.
Juda ko‘plab kimyoviy reaksiyalarning amalga oshish shart-sharoitlari
o‘rganilganda reaksiyaga kirishayotgan moddalar massasi reaksiya mahsu-
lotlari massasiga miqdoran teng bo‘lishi aniqlangan.
Bu kabi hodisalarni ulug‘ ajdodlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali
ibn Sino va boshqa mutafakkirlar tajribaxonalarida og‘zi payvandlangan
idishlarda olib borgan qizdirish ishlarida kuzatishgan.
1748–1760-yillarda rus olimi M.V.Lomonosov ham og‘zi payvandlan-
gan kolba – retortada tajriba olib borib, bu hodisani izohlashga harakat qil-
gan. 1772–1789-yillarda fransuz olimi A.Lavuazye ham yopiq idishda olib
borilgan tajribalarda umumiy massa o‘zgarmasligini kuzatgan va bu o‘ziga
xos yangilik – yangi qonun ekanligini tushunib yetgan. Shunday qilib, tabi-
atning asosiy qonunlaridan biri – massaning saqla nish qonuni ochilgan.
Kimyoviy reaksiyaga kirishayotgan moddalarning umumiy mas-
sasi reaksiya mahsulotlarining umumiy massasiga teng.
A.Lavuazye bu qonun asosida muhim xulosa chiqarib, reaksiyada qat-
nashayotgan har bir element atomi massasi reaksiya davomida o‘zgar-
masligini ta’kidlagan. Bu esa kimyoviy reaksiyada bir element atomining
boshqa element atomiga aylanib ketmasligini bildiradi.
Kimyoviy reaksiyalarda atomlar yo‘qolib ketmaydi, yo‘qdan bor
bo‘lmaydi, atomlarning umumiy soni o‘zgarmaydi. Har bir atom massasi
kimyoviy reaksiyalarda o‘zgarishsiz qoladi. Shuning uchun moddalarning
umumiy massasi ham o‘zgarmasdan qoladi.
Bu qonun tabiatning eng muhim qonunlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Ushbu qonun biz tabiatda iste’molchi emas, o‘zgartiruvchi ekan-
ligimizni ko‘rsatadi. Yer qa’ridan temir rudalari qazib olinib, zaruriy
buyumlar tayyorlanganda sayyo ramizdagi temir atomlari soni kamaymay-
di, balki bir ko‘ri nishdan boshqa ko‘rinishga o‘tadi. Masalan, temirdan
yasalgan buyumlar zanglaydi, natijada sarflangan temirning 50% ini
ham qaytarib olish imkoni bo‘lmaydi. Albatta, zarur energiya sarf qilib,
har qanday kimyoviy o‘zgarishni amalga oshirish mumkin.
Fe S FeS reaksiya uchun olindi – 88 g (56+32).
— + — = ——
56 32
88 reaksiya natijasida hosil bo‘ldi – 88 g.
Massaning saqlanish qonunidan tabiatning quyidagi qonuni kelib chiqadi:
44
45
Savol va topshiriqlar:
1. 11 g uglerod (IV)-oksidining n.sh.dagi hajmini, modda miqdori-
ni, molekulalar sonini va atomlarning umumiy sonini hisoblang.
2. 0,2 mol azot, 1,5 mol kislorod va 0,3 mol vodorod gazlarining
aralashmasida nechta molekula bor va ushbu aralashma normal
sharoitda qanday hajmni egallaydi?
3. Suv normal sharoitda bug‘lansa, uning hajmi necha marta ortadi?
4. Quyidаgi jаdvalni to‘ldiring.
16-§. KIMYOVIY REAKSIYA TURLARI. KIMYOVIY ENERGIYA
12-§ da kimyoviy reaksiyalar haqida to‘xtalib o‘tgan edik. Tabiatda
sodir bo‘ladigan yoki kimyoviy sanoatda, kimyo laboratoriyalarda amalga
oshiriladigan kimyoviy reaksiyalar turli xil belgilar asosida farqlanadi.
Kimyoviy reaksiya uchun olingan boshlang‘ich va reaksiya natijasida
hosil bo‘lgan moddalar soni hamda tarkibiga asoslanib, kimyoviy reak-
siyalarni asosiy turlarga ajratib olishimiz mumkin.
Kimyoviy reaksiyalar reaksiyaga kirishayotgan dastlabki mod-
dalar (reagentlar) va reaksiya mahsulotlari sonining o‘zgarishiga
qarab sinf lanadi.
Kimyoviy reaksiyalar
Birikish
Parchalanish
O‘rin olish
Almashinish
1. Birikish reaksiyalarida ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi
modda olinadi: A + B + ... = C;
2H
2
+ O
2
= 2H
2
O;
CaO + CO
2
= CaCO
3
;
2Cu + O
2
= 2CuO.
2. Parchalanish reaksiyalarida bitta moddadan bir necha yangi mod-
dalar hosil bo‘ladi: C = A + B + ...;
O‘ta quyi harorat yoki yuqori bosimda gazlar suyuqlik holatiga
o‘xshab, molekulalararo masofa ularning molekulalari o‘lchamlariga
yaqinlashib qolganligi uchun Avogadro qonuni kuchga ega bo‘lmaydi.
Oldingi darslardan ma’lumki (10-§ ga qarang), har qanday moddaning
bir moli 6,02·10
23
ta zarra (molekula, atom, ion) tutadi. Demak, Avogadro
qonuniga ko‘ra 6,02·10
23
ta zarra tutgan har qanday gaz bir xil sharoitda
bir xil hajmni egallaydi.
Normal sharoitda (0°C harorat, 101,325 kPa bosim) ba’zi gazlarning
6,02·10
23
ta zarrasi egallaydigan hajmni hisoblab ko‘raylik. Buning uchun
gazning molar massasi – M ni uning zichligi (normal sharoitda 1 m
3
gaz -
ning kg lardagi massasi) – r ga bo‘linadi: V
m
= M/r.
5-jadval
Ba’zi gazlarning molar massasi va zichligi, molar hajmi
Demak, har qanday gazning 6,02·10
23
ta zarrasi (1 moli) normal
sharoitda 0,0224 m
3
yoki 22,4 l hajmni egallaydi.
Modda hajmining modda miqdoriga nisbati shu moddaning
molar hajmi V
m
deb ataladi va u:
V
m
= V/n
formula bilan ifo-
dalanadi.
Ushbu formuladan foydalanib, n = V/V
m
, V = nV
m
formulalarni keltirib
chiqarishimiz mumkin. Agar gazning massasi berilgan bo‘lsa,
V = m · V
m
/M formuladan foydalanib uning hajmi topiladi.
Gazning molar hajmi m
3
/mol yoki l/mol da ifodalanadi.
Normal sharoitda suyuq va qattiq moddalarning 6,02·10
23
ta moleku-
lalari zichliklariga mos holda turli hajmni egallaydi. Masalan, suyuq
holatdagi suvning 6,02·10
23
ta molekulasi yoki 1 moli 0,018 l hajmni egal-
laydi (suvning 4°C dagi zichligi 1 g/ml).
Tayanch iboralar:
Avogadro qonuni, gaz hajmi, normal sharoit,
molar hajm, zichlik.
Vodorod
H
2
0,002016
0,09
0,0224
Kislorod
O
2
0,032
1,428
0,0224
Uglerod (II)-oksid
CO 0,028
1,25
0,0224
Gaz
Formulasi
M, kg/mol
ρ,
kg/m
3
V
m
, m
3
Karbonat angidrid
CO
2
Azot
N
2
Vodorod sulfid
H
2
S
Gazning nomi
Formulasi
M, g/mol
ρ, g/ml
V
m
, ml
46
47
Bu reaksiyalarda issiqlik miqdori «+» (plus) ishora bilan ko‘rsatiladi:
Fe + S = FeS + 96 kJ;
S + O
2
= SO
2
+ 297 kJ.
H
2
+ 1/2 O
2
= H
2
O + 285,83 kJ
C + O
2
= CO
2
+ 393 kJ.
Issiqlik (energiya) yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endoter-
mik (endo – ichkari) reaksiyalar deb ataladi.
Bu reaksiyalarda issiqlik miqdori «–» (minus) ishora bilan ko‘rsatiladi:
N
2
+ O
2
= 2NO – 181 kJ; 3O
2
= 2O
3
– 289 kJ.
Tayanch iboralar:
birikish, parchalanish, o‘rin olish, almashinish
reaksiyasi, kimyoviy energiya, issiqlik energiyasi, issiqlik miq-
dori, ekzotermik reaksiya, endotermik reaksiya.
Savol va topshiriqlar:
1. Kimyoviy reaksiyalarning har bir turiga misollar keltiring.
2. Quyidagi kimyoviy reaksiyalarning sxemalarini tenglang va har
birini kimyoviy reaksiyalarning qaysi turiga kirishini aniqlang:
1) P + O
2
® P
2
O
5
5) N
2
+ H
2
® NH
3
2) CuSO
4
+ Fe ® FeSO
4
+ Cu
6) Mg + O
2
® MgO
3) Na
2
SiO
3
+ H
2
SO
4
® Na
2
SO
4
+ H
2
SiO
3
7) HgO ® Hg + O
2
4) H
2
O
2
® H
2
O + O
2
8) Al + O
2
® Al
2
O
3
I BOBGA DOIR MASALALAR YECHISH
Moddalarning nisbiy molekular massasini va modda miqdorini
hisoblash
Moddaning nisbiy molekular massasini (M
r
) hisoblash uchun, moleku-
ladagi har bir element atomlari sonini hisobga olgan holda ularning nisbiy
atom massalarini qo‘shish kerak.
Masalan: H
3
PO
4
ning nisbiy molekular massasini hisoblang.
Vodorod, fosfor va kislorod atomlarining nisbiy atom massalarini bil-
gan holda H
3
PO
4
ning nisbiy molekular massasini hisoblab topamiz:
A
r
(H) = 1; A
r
(P) = 31; A
r
(O) = 16; M
r
(H
3
PO
4
) = 1·3 + 31·1 + 16·4 = 98.
2H
2
O = 2H
2
+ O
2
;
CaCO
3
= CaO + CO
2
.
3. O‘rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tar -
kibiy qismi o‘rnini oladi, natijada yangi oddiy va murakkab moddalar
hosil bo‘ladi: С + AB = CB + A;
Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H
2
;
Fe + CuSO
4
= FeSO
4
+ Cu.
4. Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qism-
lari o‘zaro o‘rin almashadi: AB + CD = AD + CB;
NaOH + HCl = NaCl + H
2
O; BaCl
2
+ Na
2
SO
4
= BaSO
4
+ 2NaCl.
Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan energiya kimyoviy
energiya deb ataladi.
Kimyoviy energiyani issiqlik, nur, mexanik, elektr energiyasiga aylan-
tirish mumkin. Ko‘pincha kimyoviy energiya issiqlik energiyasiga va
aksincha issiqlik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi.
Kimyoviy reaksiyada ajraladigan yoki yutiladigan energiya miq-
dori reaksiyaning issiqlik miqdori (Q) deb ataladi.
Reaksiyaning issiqlik miqdori hosil bo‘layotgan va uzilayotgan bog‘lar
energiyasi farqi bilan aniqlanadi va kilojoullarda (kJ) ifodalanadi.
Kimyoviy reaksiyalar davomida issiqlik (energiya) chiqishi yoki yuti -
lishiga qarab ham ekzotermik va endotermik reaksiyalarni farqlash
mumkin.
Issiqlik (energiya) chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzoter-
mik (ekzo – tashqari) reaksiyalar deb ataladi (18-rasm).
18-rasm. Ekzotermik reaksiya.
48
49
Modda tarkibidagi elementlarning miqdoriy nisbatlari aniq
bo‘lganda modda formulasini topish
1. Tarkibida 50% S va 50% O bo‘lgan birikmaning formulasini toping.
Yechish:
Masala shartidan ma’lumki, birikma tarkibida S va O atomlari bor. U
holda birikmaning taxminiy formulasi S
x
O
y
bo‘ladi, bu yerdan x va y ni
to pish uchun har bir atom % ulushini o‘sha atomning nisbiy atom massa -
siga bo‘lib, atomlarning nisbati aniqlanadi:
50
50
x = — = 1,5625;
y = — = 3,125;
32
16
1,5625 : 3,125 = 1 : 2 . Demak, birikma formulasi SO
2
.
2. Tarkibida 2,4% H, 39,1% S va 58,5% O bo‘lgan birikmaning for-
mulasini toping.
Yechish:
Birikma tarkibida H, S va O atomlari borligi ma’lum bo‘lsa, birikma -
ning taxminiy formulasi H
x
S
y
O
z
bo‘ladi, bu yerdan x, y va z ni topish uchun
har bir atom % ulushini o‘sha atomning nisbiy atom massasiga bo‘lib,
atomlarning nisbati topiladi:
2,4
39,1
58,5
x
= — =
2,4;
y
= —— =
1,221875; z
= —— =
3,65625;
1
32
16
2,4 : 1,221875 : 3,65625 = 2 : 1 : 3. Demak, birikma formulasi H
2
SO
3
.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Kimyoviy formulasi quyidagicha bo‘lgan birikmalarning nisbiy
mole kul ar massasini hisoblab toping:
a) Al
2
O
3
;
b) H
2
CO
3
;
d) KNO
3
;
e) Ca
3
(PO
4
)
2
.
2. Pirit FeS
2
tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini hisoblang.
3. Misning massa ulushi quyidagi birikmalarning qaysi birida ko‘p:
Cu
2
O, CuO.
4. Tarkibi quyidagicha bo‘lgan birikmaning formulasini aniqlang:
K– 39,7%, Mn – 27,9%, O – 32,4%.
5. Tarkibida 56,4% fosfor bo‘lgan, fosforning kislorodli birikmasining
formulasini to ping.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Quyidagi moddalarning nisbiy molekular massalarini hisoblang:
a) Fe
2
O
3
;
b) Fe
3
O
4
;
d) CaCO
3
;
e) Na
2
SO
4
.
2. 19,6 gramm sulfat kislotaning modda miqdorini hisoblang.
Murakkab moddalar tarkibidagi elementlarning massa ulushini hisoblash
Modda tarkibidagi elementlarning massa ulushlari o‘nli kasrlarda,
asosan (%) foiz larda ifodalanadi.
O‘simliklarning yashil barglarida sodir bo‘ladigan fotosintez jarayonida
ishtirok etuvchi karbonat angidrid CO
2
dagi uglerod va kislorodning massa
ulushlarini hisoblang.
Yechish:
CO
2
ning nisbiy molekular massasini hisoblaymiz:
M
r
(CO
2
)=12·1 + 16·2=44.
CO
2
dagi O ning massa ulushini topamiz:
A
r
(O) n 2 ·16 32
w(O) = ————— = ——— = —— = 0,73 yoki 73%.
M
r
(CO
2
) 44 44
CO
2
dagi C ning massa ulushini topamiz:
A
r
(C) 12
w(C) = ————— = —— =
0,27 yoki 27%
.
M
r
(CO
2
) 44
Javob: 73% O va 27% C.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Quyidagi birikmalar tarkibidagi elementlarning har birini massa
ulushlarini hisoblang:
a) FeO;
b) P
2
O
5
;
d) Na
2
CO
3
;
e) Al
2
(SO
4
)
3
.
2. «Farg‘onaazot» korxonasida mineral o‘g‘it NH
4
NO
3
ishlab chiqarila-
di. Shu o‘g‘it tar kibida necha foiz azot bor?
3. Quyidagi mineral o‘g‘itlarning qaysi birida azotning % foiz ulushi
ko‘p: NaNO
3
; KNO
3
?
4. а) 0,2 mоl; b) 0,5 mоl mоddа miqdоridаgi fоsfоr (V)-оksidi (Р
2
О
5
)dа
nеchtа mоlеkulа bo‘lаdi? Fоsfоr (V)-оksidi tаrkibidа nеchа fоiz fоs-
fоr bo‘lаdi?
50
51
Yechish: Kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar gaz holat-
da. Shuning uchun quyida yozib olamiz.
4 l
x l
y l
H
2
+ Cl
2
= 2HCl ;
22,4 l
22,4 l
44,8 l
1) Xlorning n.sh.dagi hajmini topish.
.
2) Hosil bo‘lgan HCl ning n.sh.dagi hajmini topish.
Javob: 4 l Cl
2
va 8 l HCl.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. 444 g malaxit Cu
2
(OH)
2
CO
3
parchalanishidan necha grammdan mis
(II)-oksid, karbo nat angidrid va suv hosil bo‘ladi?
2. Ushbu Fe
3
O
4
+ 4H
2
= 3Fe + 4H
2
O reaksiyada 28 g Fe hosil bo‘lgan
bo‘lsa, reaksiya uchun qancha temir kuyindisi olingan?
3. 1,225 g Bertolle tuzi KClO
3
parchalanganda necha gramm KCl va
kislorod hosil bo‘ladi?
4. 26 g ruxni eritish uchun zarur bo‘lgan xlorid kislota massasini va
modda miqdorini hisoblang.
5. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining zararkunanda hasharotlariga qarshi
kurashish uchun kukunsimon oltingugurt («oltingugurt guli»)dan
foydalaniladi. «Oltingugurt guli»ni olish uchun esa vodorod sulfidni
chala yondirish usulidan ham foydalanish mumkin:
2H
2
S + O
2
= 2S + 2H
2
O
1,6 tonna «oltingugurt guli»ni olish uchun n.sh.da o‘lchangan qancha
hajm vodorod sulfid kerak bo‘ladi?
6. Ichimlik sodasi tibbiyotda, non va turli xil pishiriqlar tayyorlashda,
konditer sanoatida hamda o‘t o‘chirish uchun ishlatiladigan
asboblarni to‘ldirishda ishlatiladi. 25,2 gr ichimlik sodasiga kislota
ta’sir ettirib n.sh.da o‘lchangan qancha hajm karbonat angidrid olish
mumkin?
Kimyoviy reaksiya tenglamalari va massaning saqlanish qonuniga
asoslanib olib boriladigan hisoblashlar
Kimyoviy reaksiyada ishtirok etadigan barcha moddalarning massalari
doimo proporsional nisbatlarda bo‘ladi.
Masalan: a g
b g
d g
e g
CuO + H
2
SO
4
= CuSO
4
+ H
2
O;
80 g 98 g
160 g 18 g
Kimyoviy reaksiyada ishtirok etuvchi bironta moddaning miqdori
berilsa, qolgan barcha moddalarning miqdorini hisoblab topish mumkin.
1-masala. 4 g CuO bilan necha g H
2
SO
4
reaksiyaga kirishadi. Bunda
qancha tuz va qancha suv hosil bo‘ladi?
Yechish: Reaksiya tenglamasini yozib olamiz.
Reaksiyada ishtirok etuvchi barcha moddalar ostiga molar massalarini
hisoblab yozib qo‘yamiz. Masala shartida berilgan modda massasini va
topi lishi zarur bo‘lgan moddalarni ustki qismga yozamiz:
4 a g
b g
d g
e g
CuO + H
2
SO
4
= CuSO
4
+ H
2
O
80 g
98 g 160 g 18 g
4 g
b g
4·98
Qancha sulfat kislotasi kerak?
—— = ——;
b
= ——— =
4,9 g.
80 g
98 g
80 g
4 g
d g
4·160
Qancha mis (II)-sulfat hosil bo‘ladi?
—— = ———; d = ——— =
8 g.
80 g 160 g
80 g
4 g
e g
4·18
Qancha suv hosil bo‘ladi?
—— = —— ;
e
= —— =
0,9 g.
80 g
18 g
80
Javob: 4,9 g sulfat kislota kerak bo‘ladi; 8 g mis (II)-sulfat; 0,9 g suv
hosil bo‘ladi.
2-masala. Normal sharoitda o‘lchangan 4 litr vodorod qancha hajm
(normal sharoit) xlor bilan reaksiyaga kirishadi va reaksiya natijasida qan-
cha (normal sharoitda) hajm vodo rod xlorid hosil bo‘ladi?
a
g
b g
d g
e g
—— = —— = ——— = ——.
80 g 98 g
160 g 18 g
4 l
x l
y l
——— = ——— = ——— ;
22,4 l
22,4 l
44,8 l
4 l · 44,8l
y ———— = 8 l
22,4 l
4 l · 22,4l
x ———— = 4 l
22,4 l
52
53
6. Allotropiya nima?
A. Bir element atomlaridan turli oddiy moddalarni hosil bo‘lishi.
B. Bir molekuladan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi.
C. Bir murakkab moddadan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi.
D. Ikki element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi.
7. Kimyoviy formula nima?
A. Modda tarkibini kimyoviy belgilar va (zarur bo‘lsa) indeks lar
yordamida ifodalanishi.
B. Modda tarkibining kimyoviy belgilar yordamida ifodalanishi.
C. Modda tarkibining indekslar yordamida ifodalanishi.
D. Modda tarkibining atomlar yordamida ifodalanishi.
8. Kimyoviy reaksiyalarda quyidagi parametrlardan qaysi biri
doimo o‘zgarmay qoladi?
A. Bosim. B. Hajm. C. Harorat. D. Massa.
9. Kimyoviy reaksiya natijasida:
A. Reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar massalari yig‘indisi
o‘zgarmay qoladi.
B. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlar saqlanib
qoladi.
C. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlar soni
yig‘indisi hosil bo‘lgan mahsulotlar tarkibidagi atomlar soni
yig‘indisiga teng bo‘ladi.
D. A, B, C javoblar to‘g‘ri.
10. Avogadro doimiysining son qiymati nechaga teng?
A. 6,02·10
23
. B. 101,325. C. 1,66·10
-27
. D. 8,314.
I BOB YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI
1. Kimyo fani nimani o‘rganadi?
A. Moddalarning tuzilishini.
B. Moddalarning bir-biriga aylanishini.
C. Kimyoviy qonuniyatlarni.
D. Moddalarning xossalarini, tuzilishlarini va bir-biriga aylanishlarini.
2. Atom-molekular ta’limotning asosiy holatlari:
A.Modda uning kimyoviy xossalarini o‘zida saqlovchi eng kichik
zarralar bo‘lgan molekulalardan tashkil topgan.
B. Molekulalar atomlardan tashkil topgan. Molekula va atomlar doim
harakatda bo‘ladi.
C. Molekulalar fizik hodisalarda o‘zgarmay qolsa-da, kimyoviy hodi -
salarda parchalanib ketadi.
D. Yuqoridagilarning barchasi.
3. Molekula nima?
A.Moddaning kimyoviy xossalarini o‘zida namoyon qiluvchi uning
eng kichik bo‘lagi.
B. Moddaning fizik xossalarini namoyon qiluvchi eng kichik bo‘lagi.
C. Moddani tashkil qiluvchi atomlar guruhi.
D. Moddani tashkil qiluvchi elektronlar uyushmasi.
4. Kimyoviy element nima?
A. Atomlarning muayyan turi. B. Molekulani tashkil etuvchi bo‘lak.
C. Atomni tashkil etuvchi qism. D. Moddani hosil qiluvchi bo‘lak.
5. Nisbiy atom massa nima?
A.Element atomi massasi uglerod atomi massasidan qancha og‘irli -
gini ko‘rsatuvchi kattalik.
B. Element atomi massasi uglerod atomi massasining 1/12 qismidan
qancha og‘irligini ko‘rsatuvchi kattalik.
C. Element atomi massasi uglerod atomi massasining 1/24 qismidan
qancha og‘irligini ko‘rsatuvchi kattalik.
D. Element atomi massasi uglerod atomi massasining 1/3 qismidan
qancha og‘irligini ko‘rsatuvchi kattalik.
54
55
17-§. KISLOROD
Kislorod Yer sharida eng ko‘p tarqalgan kimyoviy elementdir.
Nafas olish, yonish, jonsiz va jonli tabiatdagi hamda texnikadagi
ko‘pgina jarayonlar oddiy modda sifatidagi kislorod ishtirokida
boradi.
Kislorod – Yer po‘stida eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, hayotiy faoliyat
uchun eng zarur kimyoviy elementlardan biri hisoblanadi.
Kislorod 1774-yil 1-avgustda J.Pristli va undan bexabar holda shu yil
30-sentabrda K.Sheele tomonidan kashf etilgan bo‘lsa-da, uni yangi
modda sifatida Lavuazye batafsil izohlab bergan.
Kislorodning xossalari
t
S
,°C
t
Q
ρ
, g/l
Kashf etilgan
O
2
–219
-183
1,429
1774-y., J.Pristli
O
3
-193
-112
2,143
1875-y., M.van Marum
KISLOROD
Erkin holda havoda. Birikmalar holida Yer sharida.
Suv, oksidlar, tuzlar, minerallar tarkibida uchraydi.
KMnO
4
H
2
O
2
KNO
3
K
2
O
H
2
O
CaOCl
2
O
3
Fe
3
O
4
NO, NO
2
SO
2
, SO
3
P
2
O
5
CO,CO
2
BaO
2
O
2
Ishlatilishi
Metallurgiya
Nafas olish (suvosti kemasi, samolyot, akvalang, kosmik
kemalarda), kimyo sanoati, metallarni qirqish va pay-
vandlash
Kislorodning nomi Lavuazye taklifi bilan lotincha «oxygenium –
kislota yaratuvchi» so‘zidan olingan va shu so‘zning birinchi harfi O
uning kimyo viy belgisi qilib olingan. Kislorodning Davriy sistemadagi
o‘rni 8, nisbiy atom massasi 15,9994»16 ga teng.
Kislorod erkin holda atmosfera havosida bog‘langan, ya’ni birikma ho -
lida suv, minerallar, tog‘ jinslari va o‘simlik hamda hayvon organizmlarini
tashkil qiluvchi barcha moddalar tarkibida uchraydi. Yer qobig‘ining 47%
og‘irlik qismini kislorod tashkil etadi. Molekular kislorod havoda 20,94%
hajmiy ulushni egallaydi. Suvning tarkibida bog‘langan kislorod 89%
og‘irlik qismini tashkil etadi.
Kislorodning kimyoviy belgisi – O.
Oddiy modda formulasi – O
2
.
Nisbiy atom massasi 16.
Nisbiy molekular massa 32.
Birikmalarida valentligi asosan 2 ga teng.
Tayanch iboralar:
kislorod, atmosfera, mineral, tog‘ jinsi.
Savol va topshiriqlar:
1. Kislorodning tabiatda tarqalishi haqida nimalarni bilasiz?
2. Kislorodning nisbiy atom massasi va nisbiy molekular massasi
nechaga teng?
3. Quyidagi birikmalar tarkibidagi kislorodning massa ulushini
hisoblang: 1) qum – SiO
2
; 2) ohaktosh – CaCO
3
; 3) so‘ndiril-
magan ohak – CaO; 4) magnitli temirtosh – Fe
3
O
4
.
4. Kislorod tabiatda qanday birikmalar tarkibida uchrashi
mumkin? Yashab turgan joyingizda uchraydigan kislorodli
birikmalarga misollar keltiring.
5. Kislorodning tabiatda eng ko‘p tarqalgan birikmalaridan biri oq
qum – SiO
2
dir. A. Oq qumning molekular massasini hisoblang.
B. Uning tar kibidagi elementlar ning massa nisbatlarini toping.
D. 300 g oq qum tar kibidagi modda miqdorini, molekulalar
sonini, kremniy va kislorod atomlari sonini hisoblang.
56
57
18-§. KISLOROD – ODDIY MODDA
Tabiatda kislorod atomlaridan ikki xildagi oddiy modda hosil bo‘ladi.
Ya’ni kislorod (O
2
) va ozon (O
3
).
Kislorod – Siz bilan biz nafas olayotgan
havo tarkibidagi yoki baliqlar nafas olayotgan,
ya’ni suvda oz bo‘lsa-da, erigan gaz.
Olinishi. Laboratoriyada kislorod quyidagi
usullar yordamida olinadi:
1. Kaliy permanganatni qizdirib parchalash:
t°
2KMnO
4
= K
2
MnO
4
+ MnO
2
+ O
2
.
2. Bertolle tuzini katalizator ishtirokida
qizdirib parchalash:
MnO
2
2KClO
3
==== 2KCl + 3O
2
.
3. Ishqoriy metallar nitratlarini qizdirib
parchalash:
t°
2NaNO
3
= 2NaNO
2
+ O
2
.
4. Suvni elektroliz qilish (19-rasm)
(bu usul bilan toza kislorod olinadi):
el. toki
2H
2
O ===== 2H
2
+ O
2
.
5. Vodorod peroksidni katalizator ishtiroki-
da parchalash (20-rasm):
MnO
2
2H
2
O
2
===== 2H
2
O + O
2
.
Sanoatda kislorod suvni elektroliz qilish
orqali yoki suyuq havodan olinadi.
Katalizatorlar haqida tushuncha. Kislo -
rodning oli nishidagi vodorod peroksidning par-
chalanish reaksiyasiga e’tiborimizni qaratsak, bu jarayon marganes (IV)-
oksid (MnO
2
) – qora kukun ta’sirida juda tez amalga oshadi. Kislorod
shiddatli ravishda ajralib chiqa boshlaydi va reaksiyadan so‘ng idishda suv
va qora kukun (MnO
2
) sarflanmasdan qoladi.
Idish tubidagi kukunni filtrlab quritsak, uning dastlabki massasi va
xossalari o‘zgarmasdan qolganligini kuzatish mumkin. Undan yana vodo -
rod pe r oksidning boshqa namunalarini parchalashda foydalanish mumkin.
19-rasm. Suv elektrolizida
2 hajm vodorod va 1 hajm
kislorod hosil bo‘ladi.
20-rasm. H
2
O
2
ni MnO
2
ishtirokida parchalash.
®
®
®
®
®
Kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradigan va bu jarayonda o‘zgar-
masdan, sarflanmay qoladigan moddalar katalizatorlar deyiladi.
Katalizator ishtirokida boradigan jarayon kataliz deb ataladi.
Fizik xossalari. Kislorod molekulasi ikki atomdan iborat bo‘lib, oddiy
modda sifatida O
2
formula bilan ifodalanadi. Nisbiy molekular massasi
32 ga teng. Odatdagi sharoitda kislorod – rangsiz, ta’msiz va hidsiz gaz.
Havodan biroz og‘ir (1 l kislorodning massasi 1,428 g; 1 l havoning mas-
sasi 1,293 g). Kislorod suvda juda oz eriydi: 0°C da 1 l suvda 49 ml, 20°C
da 1 l suvda 31 ml kislorod eriydi. 1500°C atrofida kislorod atomlarga
ajray boshlaydi. -219°C da kislorod havorang suyuqlikka aylanadi.
–183°C da qaynaydi. Suyuq kislorod magnitga tortilish xususiyatiga ega.
Ozon. Kislorod yoki havodan elektr uchquni
o‘tkazilsa, (yoki mo maqaldiroqda, ya’ni chaqmoq
chaqqanda) o‘ziga xos hidga ega yangi modda –
ozon hosil bo‘ladi. Ozonni toza kisloroddan olish
mumkinligi hamda faqat kislorod atomlaridan
tashkil topganligi uni kislorodning allotropik shakl
o‘zgarishi ekanligini tasdiqlaydi:
3O
2
= 2O
3
– 289 kJ.
Ozon doimiy ravishda stratosferada (Yer yuzasi-
dan 23–25 km balandlikdagi havo qatlami)
Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida, igna-
bargli o‘simliklarda smolasimon moddalarning
oksidlanishi natijasida hosil bo‘lib turadi.
Stratosferada 2–4,5 mm li ozon qatlami bo‘lib, u Yerni Quyoshning
halokatli radia tsiyasidan (zararli nurlaridan) himoya qiladi. Ozon qatlami -
ning yemirilishi Yerdagi tirik hayot uchun o‘ta xavflidir. Shuning uchun
olimlar doimiy ravishda ozon qatlami «teshiklarining» hosil bo‘lish
sabablari va ular ning oldini olish choralari ustida izlanishlar olib borish -
moqda (21-rasm).
Ozon rezinani yemiradi, moylar va qog‘ozni oqartiradi, bakteriyalarni
o‘ldiradi. Sanoatda texnologik jarayonlarni takomillashtirishda, tutun
gazlarini, sanoat va maishiy hayot oqovalarini tozalashda, havo va ichim-
lik suvlarini dezinfeksiyalashda ishlatiladi.
Ozon – moviyrang, xarakterli hidga ega, suvda kisloroddan
yaxshiroq eriydigan gaz (0°C da 1 l suvda 490 ml ozon eriydi).
21-rasm. Ozonator.
58
59
Ozon osonlik bilan parchalanadi: O
3
= O
2
+ [O]; 2[O] = O
2
.
Ozon laboratoriyada ozonator yordamida olinadi.
Ozon kisloroddan kuchli sovitish orqali ajratib olinadi (-111,9°C
da ozon qaynaydi).
Ozon zaharli. Uning havodagi hajmiy miqdori 10
-5
% dan ort-
masligi lozim.
Kumush kislorod bilan ta’sirlashmasa-da, ozon uni oksidga
aylantiradi.
Tayanch iboralar:
kislorod molekulasi, ozon, ultrabinafsha nur,
quyosh radiatsiyasi, smolasimon moddalar, elektr razryadi, ozona-
tor, dezinfeksiya, oksidlovchi, katalizator, kataliz.
Savol va topshiriqlar:
1. Quyidagi gaplarning qaysi birida kislorod elementi, qaysi biri-
da oddiy modda sifatidagi kislorod haqida gap borayotganligini
aniqlang: 1) baliqlar suvda erigan kislorod bilan nafas oladi;
2) suv tarkibida kislorod bor; 3) yonilg‘ilarning yonishi uchun
kislorod kerak; 4) fotosintez natijasida o‘simliklar kislorod
ajratib chiqaradi; 5) shakar tarkibida kislorod bor.
2. Kislorod ozonlashtirilganda hajmi 8 ml ga kamaydi. Qancha
hajm kislorod ozonga aylangan va qancha hajm ozon hosil
bo‘lgan?
3. Ozon va kislorod aralashmasining o‘rtacha molekular massasi
40 g/mol. Aralashmada necha % kislorod bor?
19- §. KISLORODNING KIMYOVIY XOSSALARI.
BIOLOGIK AHAMIYATI VA ISHLATILISHI
Kislorod yonishga yordam beradigan, faol metallmasdir.
Kimyoviy xossalari. Kislorod oltin, kumush, platina va platina qatori
me tallaridan tashqari deyarli barcha metallar bilan turli sharoitlarda reak-
siyaga kirishib, oksidlarni hosil qiladi:
2Mg + O
2
= 2MgO (magniy oksid); 2Ca + O
2
= 2CaO (kalsiy oksid);
4Al + 3O
2
= 2Al
2
O
3
(aluminiy oksid); 2Na + O
2
= Na
2
O
2
(natriy peroksid);
3Fe + 2O
2
= Fe
3
O
4
(FeO·Fe
2
O
3
) (temir qo‘sh oksid) (22-rasm).
Galogenlardan (VII guruh bosh guruhchasi elementlari) tashqari barcha
metallmaslar ham kislorod bilan reaksiyaga kirishib, oksidlarni hosil qiladi:
S+O
2
=SO
2
(oltingugurt (IV)-oksid);
4P +5O
2
= 2P
2
O
5
(fosfor (V)-oksid);
C+ O
2
=CO
2
(uglerod(IV)-oksid)(22-rasm);Si+O
2
=SiO
2
(kremniy (IV)-oksid).
Kislorod murakkab moddalar bilan ham reaksiyaga kirishadi:
CH
4
+ 2O
2
= CO
2
+ 2H
2
O;
2H
2
S + 3O
2
= 2SO
2
+ 2H
2
O;
2ZnS + 3O
2
= 2ZnO + 2SO
2
;
SiH
4
+ 2O
2
= SiO
2
+ 2H
2
O.
Biologik ahamiyati. Kislorod muhim biogen ele-
ment hisoblanadi. O‘simliklar quruq biomassasining
45% ini kislorod tashkil etadi. Inson tanasi ning
65% ini kislorod tashkil etadi. Yerdagi tirik or -
ganizmlar ning nafas olish jarayoni kislorod bilan
bevosita bog‘liq. Xavfli nurlarni tutib qoluvchi ozon
qatlami ning manbayi ham kisloroddir. O‘lgan orga-
nizmlarni yemirilishi va chirishida ham kislorod
muhim ahami yatga ega. Fotosintez jara yonini ham
kislorodsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Ishlatilishi. Tibbiyotda, suvosti va kosmik appa-
ratlarda hayotiy faoliyatni ta’minlashda, nafas olish
va yonish, chirish jarayonlarining amalga oshishida,
ishlab chiqarish jarayonlarida yuqori harorat hosil qi -
lishda, kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda, turli
agregatlarda yonilg‘i oksidlovchisi sifatida kislorod
keng ishlatiladi. Kislorod 40 l li havorang ballonlarda
(tara massasi 80 kg) 150–160 atm bosimda 6–7 m
3
(kislorod massasi 9–10 kg) siqilgan gazsimon holati-
da texnik ehtiyojlar uchun sotuvga ham chiqariladi.
Tayanch iboralar:
oksidlanish, oksidlar, chirish, biomassa.
Savol va topshiriqlar:
1. Kislorod laboratoriyada va sanoatda qanday yo‘llar bilan olinadi?
2. Kislorod qanday maqsadlarda ishlatiladi? Kislorodning ishlatilishi-
ni jadval tuzib ifodalashga harakat qiling.
3. N.sh. da o‘lchangan 2,5 l CH
4
ni kislorodda to‘la yonishi uchun qan-
cha hajm kislorod sarf bo‘ladi va qancha hajm CO
2
hosil bo‘ladi?
4. 3,4 g vodorod peroksid katalizator ishtirokida to‘liq parchalangan-
da necha gramm kislorod hosil bo‘ladi va bu massadagi kislorod
n.sh. da qancha hajmni egallaydi?
22-rasm. Kislorodning
kimyoviy xossalari.
Ko‘mirni (a), oltin-
gugurtni (b), fosforni
(d) va temirni (e)
kislorodda yonishi.
a
b
d
e
60
61
20-§. KISLORODNING TABIATDA AYLANISHI. HAVO VA
UNING TARKIBI. HAVONI IFLOSLANISHDAN SAQLASH
Kislorod litosfera, gidrosfera va atmosferada katta miqdorda mavjud.
6-jadval
Kislorodning Yerdagi resurslari
Muhit
Asosiy kimyoviy shakllari
Massa, t
Litosfera
Silikatlar, alumosilikatlar, oksidlar
10
19
Gidrosfera
Suv
1,5·10
18
Atmosfera
Molekular kislorod
1,2·10
15
Biosfera
Suv, karbon kislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar,
10
12
uglevodlar, lipidlar
Litosfera gidrosfera, atmosfera, biosferalardan farq qilib, kislorod tabi-
atda aylanishda uncha ishtirok etmaydi. Tabiatda kislorodning aylanishi
asosan fotosintez va nafas olish jarayonlari bilan bog‘liq.
Fotosintezda atmosferadagi karbonat angidrid gazi (CO
2
) suv bilan
ta’sirlashib, organik modda va kislorod hosil qiladi. Bunda CO
2
dagi
kislorodning yarmi biomassa hosil qilish uchun, qolgan yarmi va karbonat
angidrid bilan ta’sirlashayotgan suvdagi kislorod molekula holida to‘la
atmosferaga o‘tadi. Shunday qilib, fotosintez reaksiyasi kislorodni gidro -
s feradan atmosferaga va atmosferadan biosferaga o‘tishini ta’minlaydi
(kislorodning suv molekulasidan ajralishi * belgisi bilan ko‘rsatilgan):
6CO
2
+ 6H
2
O* ® C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
*.
Fotosintezga teskari jarayonlar bo‘lgan nafas olishda, o‘lgan or -
ganizmlar ning parchala nishi va yonishida kislorod biosferadan atmosfera-
ga hamda gidrosferaga karbonat angidrid shaklida qaytadi:
C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
® 6H
2
O + 6CO
2
.
Yer biomassasidagi kislorod 20–30 yilda to‘liq almashinib bo‘ladi.
Litosferaga kislorod atmosferadagi CO
2
shaklida bog‘langan holda CaCO
3
(masalan, molluska chig‘anoqlari orqali)ga o‘tib, so‘ngra shu karbonatlar
termik parchalanishidan CO
2
holida atmosferaga qaytadi: CaCO
3
= CaO + CO
2
.
Bu reaksiya, asosan, vulqon faoliyati zonalarida ro‘y berib, atmosfera
CO
2
ni juda sekinlik bilan yangilaydi.
Havo. Atmosfera havosi ko‘plab gazlarning tabiiy aralashmasi
hisoblanadi. Havoning asosiy qismini tashkil qiluvchi azot va kisloroddan
tashqari, uning tarkibiga oz miqdorda inert gazlar, karbonat angidrid va
vodorod kiradi. Ulardan tashqari, havoda suv bug‘lari, chang va ba’zi
tasodifiy qo‘shimchalar ham mavjud. Kislorod, azot va inert gazlar havo -
ning doimiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ular har qanday joyda ham
deyarli bir xil miqdorda uchraydi. Karbonat angidrid, suv bug‘lari va
chang miqdori sharoitga qarab o‘zgarib turadi.
7-jadval
Dengiz sathida quruq havo tarkibi (% larda)
N
2
O
2
CO
2
H
2
Ar
Ne
He
Kr
Xe
Hajm
bo‘yicha 78,03 20,99 0,03 0,01
0,933 0,00161 0,00046 0,00011 0,000008
Massa
bo‘yicha 75,6 23,1
0,046 0,0007 1,253 0,00012 0,00007 0,0003 0,00004
1 l havo 0°C da va normal atmosfera bosimida 1,293 g keladi.
-192°C, 101,33kPa bosimda havo rangsiz, tiniq suyuqlikka aylanadi.
Suyuq havodan azot, kislorod, inert gazlar ajra tib olinadi.
Havodagi CO
2
va suv bug‘lari Yer issiqligining koinotga tarqalib
ketishi ning oldini oluvchi to‘siq – himoya ekrani vazifasini bajarsa,
havodagi ozon qatlami Quyosh va yulduzlarning Yerdagi hayot uchun
halokatli nurlarini o‘tkazmaydigan qalqon vazifasini bajaradi.
Havodagi chang yomg‘ir tomchilari hosil bo‘ladigan yadrolar vazifasi-
ni bajaradi.
Shuningdek, havoda tasodifiy qo‘shimchalar ham uchrab turadi. Ularga
organik qoldiqlar chirishidan hosil bo‘ladigan vodorod sulfid va ammiak,
sanoat chiqindisi bo‘lgan sulfit angidrid, atmosferada elektr razryadlari
natijasida hosil bo‘ladigan azot oksidlari kabi murakkab modda lar man-
sub. Ularni davriy ravishda yomg‘ir va qor havodan tozalab turadi.
Havo Yerdagi hayot uchun eng zaruriy tarkibiy qism bo‘lib, uning
tozaligini, musaffoli gini saqlash insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega.
Havoni ifloslanishdan saqlash uchun chiqindisiz yangi texnologiyalar
qo‘llanishi, Yer biomassasining noo‘rin kamaytirilishining oldini olish,
havo tozaligini saqlovchi tabiiy mexanizmlarni normal ishlashini ta’min-
lash zarur.
63
Havo – insoniyatning bebaho umumiy mulki.
«Agar chang va g‘ubor bo‘lmasa inson 1000 yil hayot kechirgan
bo‘lar edi», deb ta’kidlagan edi Abu Ali ibn Sino.
Tayanch iboralar:
fotosintez, nafas olish, biomassa, ozon qatla-
mi, havo tarkibi, ultrabinafsha nur, quruq havo, suyuq havo.
Savol va topshiriqlar:
1. Sizningcha kislorodning tabiatda aylanishi qanday sodir bo‘ladi?
2. Havo tarkibi haqida nimalarni bilasiz?
3. Atmosfera havosining tozaligini saqlash uchun nimalar qilish
kerak?
21-§. YONISH. YONILG‘ILARNING TURLARI
Yonish inson tomonidan o‘rganilgan eng birinchi kimyoviy reak-
siyadir.
Kislorod ishtirokida ko‘p miqdorda issiqlik va yorug‘lik nuri ajra -
lib chiqishi bilan kechadigan reaksiyalar yonish deb ataladi.
Modda toza kislorodda yonganda ajra lib chiqa -
yotgan issiqlik havodagi kabi azotni qiz dirish uchun
sarflanmaydi. Shu ning uchun moddalar havodagidan
ko‘ra toza kislorodda tez yonadi va ko‘proq issiqlik
ajralib chiqadi (23-rasm).
Cho‘g‘lanib turgan cho‘pni toza kislorodli idishga
tushirsak, u darhol yona boshlaydi. Havoda esa umu-
man o‘chib qolishi mumkin. Agar bu cho‘p yonayot-
gan bo‘lsa, havoda ham yonishda davom etadi, chun-
ki yo nish vaqtida ajralib chiqqan issiqlik cho‘pning
alangalanish haroratidan yuqoriroq harorat bo‘lishini
ta’minlab turadi.
Moddalarni havoda yondirish uchun zarur
bo‘lgan harorat alangalanish harorati deb ata -
ladi.
Alanga – qizigan gaz va bug‘lar aralashmasi.
Demak, moddalar yonishini ta’minlash uchun avvalo alangala nish
haroratigacha qizdirish va kislorod yetib turishini ta’minlash lozim.
62
23-rasm. Magniyning
toza kislorodda yonishi.
Alangani o‘chirish uchun yo -
nish ning boshlanishini ta’minlaydi-
gan omillarni bartaraf etish lozim,
ya’ni moddani alangalanish haro-
ratidan past haroratgacha sovitish
hamda unga kislorod yetib tu rishini
to‘xtatish lozim (24-rasm).
Yonayotgan narsani o‘chirish
uchun dastavval haroratni tushiruv -
chi, alangalanmaydigan vosita (suv, qum, karbonat angidridli ko‘pik) sepi-
ladi. So‘ngra adyol yoki brezent mato bilan berkitilsa, yong‘in manbasiga
havo o‘tmaydi. Alan ga matoni alangalanish haroratigacha qizdirib ulgur-
masdan yong‘in o‘chiriladi.
Ko‘zda tutilmagan holatlarda yong‘inni o‘chirish uchun dastavval
yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish lozim. Agar ular bo‘lmasa,
yuqorida aytilgan usulda yong‘inni o‘chirish zarur.
Umuman olganda, yonish jarayoni sanoatda va kundalik turmushda
katta ahamiyatga ega.
Yonuvchanligi natijasida issiqlik bera
oladigan material yonilg‘i deb ataladi.
Yonilg‘i qattiq, suyuq va gazsimon
bo‘ladi.
Yonilg‘ilardan doimo to‘g‘ri
va xavfsizlik qoidalariga
amal qilgan holda foydala -
ning. Aks holda yong‘in
chiqishi mum kin.
Yong‘in – nazoratdan chiqib
ketgan yonish hodisasidir.
Qattiq yonilg‘idan mineral qoldiq – kul qoladi. Suyuq va gazsimon
yonilg‘i bunday kamchilikdan xoli. Lekin har bir yonilg‘i turi o‘zining
kelib chiqish joyi, sanoat ko‘lami, iqtisodiy samarasiga ko‘ra qat’iy o‘z
o‘rniga ega va o‘zaro o‘rin bosa olish imkoniyatlari chegaralangan.
Yonilg‘ini noto‘g‘ri yoqish – xalq xo‘jaligiga zarar keltirish demakdir.
Yonilg‘i issiqlik energiyasini olish, xomligicha iste’mol qilinmaydigan
oziq-ovqat mahsulotlarini pishirish, rudalardan metallarni suyuqlantirib
24-rasm. Alangani o‘chirish.
Gazsimon: tabi-
iy gaz, genera-
tor gazi, H
2
, CO
Qattiq:
ko‘mir,
torf,
slanes,
yog‘och
Suyuq:
neft,
benzin,
mazut,
spirt
Yonil-
g‘i
turlari
64
65
olish, tran sport vositalarini harakatlantirish, energiyaning boshqa turlarini
olish uchun zarur bo‘lgan ashyodir.
O‘zbekistonda qattiq yonilg‘i – ko‘mir, asosan, Angren,
Sharg‘un, Boysun konlaridan qazib olinadi. O‘zbekistonda
ko‘mir zaxirasi 2 milliard tonnadan ortiq.
Suyuq yonilg‘i – neft Ustyurt, Buxoro, janubiy-g‘arbiy Hisor,
Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalarida ko‘plab qazib olinadi.
Respublikamizda eng yirik tabiiy gaz konlari Sho‘rtan va
Muborak gaz konlaridir.
Tayanch iboralar:
alangalanish harorati, alangani o‘chirish,
yonilg‘i.
Savol va topshiriqlar:
1. Yonish jarayonining mohiyatini tushuntiring.
2. Nima uchun vodorod ekologik toza yoqilg‘i hisoblanadi?
3. Siz yashab turgan joyda ishlatiladigan yonilg‘i turlari haqida
hikoya qilib bering.
4-amaliy mashg‘ulot.
KISLOROD OLISH VA UNING XOSSALARI
BILAN TANISHISH
Ishning mаqsаdi: lаbоrаtоriya shаrоitidа kislоrоdni оlish, yig‘ish vа
хоssаlаrini o‘rgаnish. Кеrаkli аsbоblаrni yig‘ish, kimyoviy rеаksiya jаrа -
yonigа kаtаlizаtоrlаr tа’sirini o‘rgаnish.
Кеrаkli аsbоb vа rеаktivlаr: prоbirkаlаr, gаz o‘tkаzgich shishа vа rе -
zinа nаylаr, pахtа, spirt lаmpа yoki quruq yoqilg‘i, shishа bаnkа, suv,
H
2
О
2
, tеmir qоshiqchа, fоsfоr, ko‘mir, mаrgаnеs (IV)-оksid.
25-rаsmdа ko‘rsаtilgаndаy аsbоb yig‘ing, gеrmеtikligini tеkshiring.
Prоbirkаning 1/3 qismigа qаdаr vоdоrоd pеrоksid quying. Prоbirkаni shtа-
tivgа o‘rnаtib, tеmir qоshiqchаdа ozroq marganes (IV)-oksidini prоbirkа -
ning ichki dеvоrigа surtib qo‘ying vа gаz o‘tkаzuvchаn tiqin bilаn bеrki -
ting. Prоbirkа ichki dеvоridаgi mаrgаnеs (IV)-оksidini оhistа chеrtib
vоdоrоd pеrоksidgа tushiring. Аjrаlib chiqаyotgаn kislоrоdni prоbirkаdаgi
suv ustigа yig‘ish usuli bilаn yig‘ib оling.
3 – Kimyo, 7-sinf
Ko‘mirning kislorodda yonishi.
Temir qoshiqchaga bir bo‘lak pistako‘mir solib, u spirt lampasi alan-
gasida cho‘g‘ bo‘lguncha qizdiriladi. Yallig‘lanib turgan ko‘mir
bo‘lakchasini kislorodli idishga tushiriladi. Sodir bo‘lgan hodisani
izohlang. Ko‘mir yonib bo‘lgach, idishga ohakli suv quyilib, chayqatiladi.
Sodir bo‘lgan hodisani izohlang.
Yig‘ilgan kislorodning boshqa zaxirasidan cho‘g‘langan cho‘p, oltin-
gugurt, fosfor kabi moddalarning yonishi kuzatiladi.
Bajarilgan ish yuzasidan quyidagi tartibda hisobot yoziladi:
1. Ishning mavzusi va maqsadi.
2. Bajariladigan ishda kerakli jihozlar va reaktivlar ro‘yxati.
3. Ishni bajarishdagi har bir qismni alohida nomlab, ishni bajarish
tartibi ning qisqacha izohlanishi. Ishni bajarish jarayonida ishlatilgan
asboblarning rasmini chizish. Sodir bo‘lgan hodisalar yuzasidan
xulo salar berish.
4. Sodir bo‘lgan reaksiya tenglamalarini yozish.
5. Ish davomida olingan natijalar yuzasidan yakuniy xulosalarni bayon
etish.
I z o h: O‘qituvchi kimyo laboratoriyasi imkoniyatlaridan kelib chiqib,
reaktiv va jihozlarni o‘zgartirishi ham mumkin.
25-rasm. Kislorod olish uchun tayyorlangan asbob.
66
67
II BOB YUZASIDAN MASALA VA TEST TOPSHIRIQLARI
1. Kislorod laboratoriyada va sanoatda qanday yo‘llar bilan olinadi?
2. Quyidagi oddiy va murakkab moddalarning oksidlanish reaksiya
tenglamalarini yozing: bariy – Ba(II), azot – N(II), atsetilen – C
2
H
2
,
vodorod sulfid – H
2
S, etil spirti – C
2
H
5
OH.
3. Quyidagi reaksiya tenglamalarini tugallang va tegishli koeffitsientlar
tanlab, tenglamani tenglang: a) C
3
H
8
+ O
2
= ? + ?; b) CS
2
+ O
2
= ? + ?
4. Moddaning 3,3 g ida 4,53·10
22
ta molekula bo‘ladi. Ushbu ma’lumot-
dan foydalanib moddaning molekular massasini hisoblang.
5. 13,6 g vodorod peroksid katalizator ishtirokida to‘liq parchalanganda
necha gramm kislorod hosil bo‘ladi va bu massadagi kislorod n.sh.da
qancha hajmni egallaydi?
6. 6,2 g fosforni yonishi natijasida necha gramm, qancha mol va nechta
P
2
O
5
molekulasi hosil bo‘ladi?
1. Laboratoriya sharoitida kislorodni quyidagi moddalarning qaysi-
laridan olish mumkin?
1. NaNO
3
.
2. KMnO
4
. 3. KClO
3
. 4. H
2
O
2
.
A. 1.
B. 2, 4.
C. 2, 3. D. 1, 2, 3, 4.
2. Temir kislorodda yonganda qanday birikma hosil bo‘ladi?
A. FeO.
B. Fe
2
O
3
.
C. Fe
3
O
4
.
D. Temir kislorodda yonmaydi.
3. Quyidagi moddalarning qaysilari kislorod bilan reaksiyaga kirishib,
fa qat qattiq modda hosil qiladi? 1. C. 2. CS
2
. 3. S. 4. P. 5. CH
4
. 6. Cu.
A. 1, 3, 4, 6.
B. 2, 5. C. 4, 6. D. 4.
4. 1 mol dan olingan quyidagi moddalardan qaysi birining yonishi
uchun ko‘p kislorod kerak bo‘ladi?
A. S. B. P. C. H
2
. D. CH
4
.
5. Oltingugurtni yondirish uchun 16 g kislorod sarflandi. Bu miq-
dordagi kislorodda nechta kislorod atomi bo‘ladi?
A. 3,01·10
23
.
B. 6,02·10
23
. C. 9,03·10
23
. D. 12,04·10
23
.
6. 18 g uglerodni to‘liq yondirish uchun necha litr kislorod kerak?
A. 33,6.
B. 22,4.
C. 11,2.
D. 5,6.
22-§. VODOROD
1766-yilda ingliz olimi G.Ka -
vendish «yonuvchi havo»ni kashf etdi,
1783-yilda Parijda Jak Sharl tomonidan
vodo rod to‘ldirilgan shar havoga uchi -
rildi (26-rasm), 1787-yilda A.Lavuazye
Ka ven dish kashf etgan «yonuvchi
havo» suv tarkibiga kirishini aniqladi
va unga «gidrogenium» (Hyd ro ge -
nium), ya’ni suv yaratuvchi degan nom
berdi, hozirgi vaqtda vodorod belgisi
bu so‘zning bi rinchi harfi H bilan ifo-
dalanadi.
Kimyoviy belgisi – H.
Oddiy modda formulasi – H
2
.
Valentligi 1 ga teng.
Nisbiy atom massasi – 1,0078.
Nisbiy molekular massasi – 2,0156.
Vodorod erkin holda Yerda juda oz miqdorda uchraydi. Vulqon otil-
ganda yoki neft qazib olishda, ba’zida boshqa gazlar bilan birgalikda ajra -
lib chiqadi. Lekin vodo rod birikma holida juda ko‘p tarqalgan. Vodorod –
eng ko‘p birikma hosil qilgan elementdir. U Yer po‘stlog‘i, suv va havo -
ning birgalikdagi massa sining 0,88% ini tashkil etadi. Suv molekulasi
massasining 1/9 qismini tashkil qiluvchi vodorod barcha o‘simlik va
hayvon organizmlari, neft, tabiiy gazlar, qator minerallar tarkibiga kiradi.
Vodorod – koinotda eng ko‘p tarqalgan elementdir. U Quyosh va boshqa
yulduzlar massasining asosiy qismini tashkil etadi. Koinotdagi gazsimon
tumanliklar, yulduzlararo gaz, yulduzlar tarkibida uchraydi. Yulduzlar qa’ri-
VODOROD
26-rasm. Vodorod to‘ldirilgan havo
sharining parvozi.
68
69
da vodorod atomlari geliy atomlariga aylanadi. Bu jarayon energiya ajralib
chiqishi bilan boradi (termoyadro reaksiyasi) va ko‘plab yulduz lar, shu jum-
ladan, Quyosh uchun ham asosiy energiya manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
Umuman olganda, vodorod Yerda erkin suv, minerallardagi kristalliza -
tsion suv, metan va neft uglevodorodlari, turli gidroksidlar, o‘simlik va
hayvon biomassasi, organik moddalar shaklida keng tarqalgan.
Tayanch iboralar:
vodorod, erkin suv, kristallizatsion suv,
metan, gidroksidlar.
Savol va topshiriqlar:
1. Vodorodning kimyoviy belgisi qanday kelib chiqqan?
2. Vodorodning tabiatda tarqalishi haqida nimalarni bilasiz?
3. Vodorodning koinotda tarqalishini aytib bering.
4. Vodorodning quyidagi birikmalaridagi % ulushini hisoblang:
a) H
2
S; b) NH
3
;
d) HF;
e) H
2
O
2
.
H(1)1 1s
1
t
s
, °C
t
a
, °C
Kashf etilgan
1
H
1
–259,2
–252,8
1
D
2
–254,4
–249,55
1
T
3
–252,5
–248,1
H
2
O
HCl
CH
4
H
2
H
2
O
CH
4
,
CH
3
OH
HHal
NH
3
MH
n
Ishlatilishi
Tabiatda uchrashi
Suv Tabiiy kislotalar
Metan Organik birikmalar
Ammiak sintezi Yonilg‘i Gidrogenlash Qayta ruvchi
Polimerlar ishlab chiqarishda
Suyuq moylardan qattiq yog‘lar olishda
Vodorod izotoplari
27-rasm. Kislotalar eritmalarining indikatorlarga ta’siri:
a) binafsharangli lakmus qizil tusga o‘tadi; b) rangsiz fenolftaleinning rangi o‘zgar-
maydi; d) to‘q sariq rangli metil zarg‘aldog‘i pushti tusga o‘tadi; e) universal indikator
qizil tusga o‘tadi.
23-§. KISLOTALAR HAQIDA DASTLABKI TUSHUNCHALAR
Vodorodning tabiatda uchraydigan birikmalari ichida kislotalar (nordon
suvlar) alohida o‘rin tutadi.
Tabiatda turli xildagi kislotalar uchraydi. Sitrus mevalarda (limon,
apelsin, mandarin) limon kislotasi, ho‘l mevalarda (olma, behi, anor) olma
kislotasi, otquloq yoki shovul barglarida shovul kislotasi, chumolilarning
qorin qopchiqlarida (asalari zahari va qichitqi o‘t ignachala rida ham) chu-
moli kislotasi bo‘ladi. Gazli mineral suvda karbonat kislotasi mavjud.
Ba’zida ovqatga sirka kislotasi qo‘shib iste’mol qilinadi. Sirka kislotasi
uzum yoki olmani bijg‘itib olinadi. Yuqorida sanab o‘tilgan barcha tabiiy
kislotalarga nordon ta’m xos va ularning barchasi vodorod birikmalaridir.
Ulardan tashqari kimyo sanoatida ishlab chiqariladigan sintetik kislota-
lar ham vodorod birikmalaridir. Masalan, shifokor ko‘rsatmasi bilan
oshqozon-ichak buzilishi kasalliklarida ichiladigan xlorid kislota (HCl)
eritmasi yoki avtomobillar akkumulator batareyalarida ishlatiladigan sulfat
kislota (H
2
SO
4
).
Moddalarning maxsus xossalari bilan bog‘liq ravishda rangini
o‘zgartiruvchi sinov moddalari indikatorlar deb ataladi.
Kislotalarning eritmalari lakmus, metil zarg‘aldog‘i, universal indikator
deb ataluvchi sinov moddalari rangini turlicha o‘zgartiradi (27-rasm).
Kislotalarning eritmalariga (ko‘p hollarda sintetik yo‘l bilan olingan
anorganik kislotalar) metallar (magniy, rux, temir, mis) ta’sir etganda ular
turlicha ta’sirlashadi. Xususan, kislotalardan vodorodni magniy tezroq, rux
va temir sekinroq siqib chiqarsa, mis vodorodni siqib chiqara olmaydi.
a
b
d
e
70
71
Demak, kislotalar quyidagi umumiy xossalarga ega moddalardir:
1) kislotalar eritmalari nordon ta’mga ega bo‘ladi (tabiiy kislotalar miso -
lida; sintetik kislotalarning ta’mini totib ko‘rish hayot uchun xavfli!);
2) kislotalarning eritmalari indikatorlar rangini o‘zgartiradi;
3) deyarli barcha kislotalarning suvdagi eritmalariga bir qator kim -
yoviy faol metallar ta’sir ettirilganda ular tarkibidagi vodorod ajralib
chiqadi.
Tayanch iboralar:
kislota, karbonat, xlorid, sulfat, indikator, lak-
mus, metil zarg‘aldog‘i, universal indikator.
Savol va topshiriqlar:
1. Tabiatda qanday kislotalar uchraydi?
2. Sintetik usullarda olinadigan qanday kislotalarni bilasiz?
3. Indikatorlar qanday moddalar va ular kislotalarga qanday ta’sir
etadi?
4. Kislotalarning qanday xossalarini bilasiz?
5. Sintetik yo‘l bilan olingan kislotalardan birining tarkibi quyi -
dagicha:
H–2,1%, N–29,8% va O–68,1%. Kislotaning formulasini
aniq lang?
24-§. VODORODNING OLINISHI
Vodorodning valentligi o‘zgarmas bo‘lib, doimo birga teng. Shuning
uchun biri vodorod bo‘lgan ikki element atomidan tashkil topgan birik-
malarda (binar birikmalar) vodorodning indeksidagi son ikkinchi element
valentli gini ko‘rsatadi:
I I
I II
III I
IV I
HCl,
H
2
O,
NH
3
,
CH
4
.
Demak, vodorodning valentligi o‘zgarmas bo‘lganligi uchun unga nis-
batan boshqa elementlarning valentligini oson aniqlash mumkin.
Laboratoriyada olinishi. Vodorod laboratoriya sharoitida rux bilan
xlorid kislotani o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida olinishi mumkin:
Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H
2
.
29-rasm. Kipp apparatining tarkibiy qismlari va apparatning ishlashi (a, b, d),
gaz olish va yig‘ish uchun oddiy moslama (e).
Buning uchun maxsus moslama yoki
Kipp apparatidan foydalaniladi (28-rasm).
Apparat B voronka va A idishdan iborat.
A idish o‘zaro tutashgan sharsimon va
yarimsharsimon shisha idishdir. B voronka
qo‘yilganda shar va yarimshar tutashgan tor
qism va voronka uchi orasida tirqish hosil
bo‘ladi. A idishga metall bo‘lakchalari E tubus
orqali solinadi. Voronkaga kislota eritmasi
quyiladi. Yarimshar to‘lib, tirqishdan o‘tib
metall bo‘lakchala rini ham to‘ldirgach, kislota
quyish to‘xtatiladi. Me tall bo‘lakchalari va
kislota orasida reaksiya boshlanib, gaz pufakchalari chiqa boshlaydi. H
2
tubusga o‘rnatilgan D chiqarish nayi orqali tashqariga chiqariladi va maxsus
idishga yig‘iladi. Tajriba tugagach, D kran ber ki tiladi. Ajralib chiqayotgan
gazning chiqish yo‘li ber kilib qolgach, gaz to‘planib, kislotani bosa bosh-
laydi. Kislota voronka orqali yuqoriga ko‘ta riladi va metall bo‘lakchalariga
tegmay qoladi, natijada reaksiya to‘xtaydi. Idishning sharsimon qismida
yana ishlatish mumkin bo‘lgan vodo rod gazi saqlab turilishi tajribani davom
ettirishga qulaylik tug‘diradi.
Kipp apparati bo‘lmaganda maxsus moslamani laboratoriyada mavjud
idishlardan oson tayyorlash mumkin, uning ishlash prinsipi ham Kipp
apparatiniki kabidir (29-rasm).
Sanoatda olinishi. Vodorod xalq xo‘jaligida ko‘p ishlatiladigan modda
bo‘lganligi uchun uning sanoatda olinish usuli bilan ham tanishamiz.
Vodorod oddiy modda sifatida tabiatda juda kam uchraydi. Uni sanoat
a
b
d
e
B
HCI
A
D H
2
E
Zn
D
28-rasm. Zn ning HCl dan
vodorodni siqib chiqarishi.
HCl
72
73
miqyosida olish uchun tabiatda ko‘p tarqalgan birikmalaridan foydalanila-
di. Suv va tabiiy gazning asosiy tar kibiy qismi bo‘lgan metan shu jum-
ladagi moddalardan. Ulardan quyidagicha usullarda vodorod olinadi:
1. Suvni elektroliz qilish:
2H
2
O = 2H
2
+ O
2
.
2. Metanni qayta ishlash:
CH
4
+ H
2
O = CO + 3H
2
+ 206 kJ (bu
reaksiya 425–450°C da Ni katalizatori ishtirokida olib boriladi).
3.CO + H
2
O = CO
2
+ H
2
– 40 kJ (bu reaksiya 425–450°C da Fe
2
O
3
kata lizatori ishtirokida olib boriladi).
Tayanch iboralar:
vodorodning valentligi, rux, xlorid kislota,
vodorod gazi, Kipp apparati.
Savol va topshiriqlar:
1. Quyidagi birikmalardagi vodorod va ikkinchi elementning
valentligini aniqlang: H
2
S, NaH, PH
3
, CH
4
.
2. Qaysi metallar va kislotalar orasidagi reaksiyalardan vodorod
olish mumkin? Reaksiya tenglamalarini yozing.
3. Kipp apparatining ishlash jarayonini tushuntirib bering.
4. 4,48 l vodorod olish uchun qancha temir va sulfat kislota
kerak?
25-§. VODOROD – ODDIY MODDA. VODORODNING FIZIK VA
KIMYOVIY XOSSALARI
Oddiy modda sifatida vodorod ikki atomdan tashkil topgan – H
2
.
Uning nisbiy molekular massasi »2 ga teng bo‘lib, eng yengil, eng yaxshi
issiqlik o‘tkazuvchi gaz deb hisoblanadi. Odatdagi sharoitda atmosfera
havosida oz miqdorda uchraydi. Vodorod me tallarda erish xususiyatiga
ega. Undan tashqari, eng yengil gaz sifatida eng katta diffuziya tezligiga
ega. Uning molekulalari boshqa gaz molekulalariga nisbatan tegishli
modda muhitida tez tarqaladi va turli to‘siqlardan oson o‘ta oladi. Yuqori
bosim va haroratda uning bu qobiliyati juda ortib ketadi.
Fizik xossalari. Vodorod – rangsiz, hidsiz, ta’msiz gaz. Suvda yomon
eriydi: normal sharoitda 1 l suvda 21,5 ml eriydi. Ba’zi metallarda (nikel,
palladiy, platina) yaxshi eriydi. U eng yengil gaz, havodan 14,5 marotaba
yengil.
Kimyoviy xossalari. Odatdagi haroratda molekular vodorodning faolli-
gi katta emas. Atomar vodorod esa juda faoldir.
Vodorod deyarli barcha metallmaslar bilan uchuvchan birikmalar hosil
qiladi. Metallmas faolligiga qarab reaksiya tez yoki sekin sodir bo‘ladi.
1. Ftor bilan xona haroratidayoq birikadi: H
2
+ F
2
= 2HF.
2. Xlor bilan yorug‘likda tez, qizdirilganda portlab reaksiyaga kirishadi
(qorong‘ida va qizdirilmaganda sekinroq birikadi): H
2
+ Cl
2
= 2HCl.
3. Odatdagi haroratda kislorod bilan ta’sirlashmaydi. 2:1 hajmiy nisbatdagi
vodorod va kislorod aralashmasi «qaldiroq gaz» deb ataladi va tashqi
ta’sir natijasida portlab reaksiyaga kirishadi. Vodorod kislorodda yonadi:
2H
2
+ O
2
= 2H
2
O. Bu reaksiya nati-
jasida harorat 3000°C ga yetishi
mumkin.
4. Ko‘p metallmaslar bilan yuqori haro-
rat, bosim yoki katalizator ishtiro-
kida reaksiyaga kirishadi (masa-
lan, oltingugurt yoki azot bilan):
N
2
+3H
2
=2NH
3
.
5. Yuqori haroratlarda vodorod metal-
larni ularning kislorodli birikmalari –
oksidlaridan qaytaradi (siqib chiqara-
di): CuO + H
2
= Cu + H
2
O (30-rasm).
6. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallar yuqori haroratda vodorod bilan tuzsi-
mon birikmalar – gidridlarni hosil qiladi: 2Na + H
2
= 2NaH.
Atom holatidagi vodorod oltingugurt, mishyak, fosfor, kislorod bilan
xona haroratida reaksiyaga kirisha oladi.
26-§. VODOROD – SOF EKOLOGIK YONILG‘I. ISHLATILISHI
Vodorod – bu kelajak yonilg‘isi. Yonganda faqat suv bug‘i hosil
bo‘ladi va atrof-muhit ni ifloslantirmaydi. Shuning uchun vodorod
ekologik sof yonilg‘i sifatida istiqbolga ega.
Quyosh qa’rida sodir bo‘ladigan termoyadro reaksiyasi – vodorodning
geliyga aylanishi ko‘p tabiiy jarayonlar uchun tuganmas yagona energiya
manbayidir. Shu jara yonni sun’iy tarzda olib borishni boshqarish muam-
mosi hal etilsa, insoniyat bitmas-tuganmas energiya manbayiga ega
bo‘ladi.
Kimyo sanoatida vodorod eng ko‘p miqdorda ammiak ishlab chiqarish
30-rasm. Vodorod yordamida
mis (II)-oksidni qaytarish.
74
75
uchun sarflanadi. Ammiakning asosiy qismi o‘g‘itlar va nitrat kislotasi
ishlab chiqarishga beriladi. Undan tashqari, vodorod metil spirti va vodo -
rod xlorid (xlorid kislota) ishlab chiqarishga, yog‘-moylar, ko‘mir va neft
mahsulotlarini gidrogenlash (vodo rod bilan to‘yintirish) uchun sarflanadi.
Yog‘-moylar gidrogenlansa – margarin, ko‘mir va neft mahsulotlari gidro-
genlansa – yengil yonilg‘i hosil bo‘ladi.
Vodorod-kislorod alangasi harorati (»3000°C) qiyin suyuqlanadigan
me tallar hamda kvarsni kesish va payvandlash imkonini beradi.
Metallurgiyada vodorod metall oksidlaridan va galogenidlaridan tozali-
gi yuqori bo‘lgan metallar olish imkonini beradi.
Suyuq vodo rod quyi haroratlar texnikasida ishlatiladi, reaktiv texnikada
eng qulay samarador yonilg‘i sifatida qo‘llanadi.
Atom energiyasini olishda, ilmiy izlanishlarda vodorod katta ahamiyat-
ga ega.
Tayanch iboralar:
molekular vodorod, atomar vodorod,
«qaldiroq gaz», oksidlar, gidrid, termoyadro reaksiyasi, gidrogen-
lash, vodo rod-kislorod alangasi, suyuq vodorod.
Savol va topshiriqlar:
1. Gidridlar qanday moddalar? Ularning hosil bo‘lish reaksiya
teng lamala rini yo zing.
2. Quyidagi sxema bo‘yicha boradigan reaksiya tenglamalarini
yozing: a) Cu ® CuO® Cu; b) Fe ® Fe
3
O
4
® Fe.
3. 3,2 g temir (II)-oksidni (FeO) qaytarish n.sh.da o‘lchangan
qanday hajmda vodorod kerak?
4. «Vodorod – kelajak yonilg‘isi» deganda nimani tushunasiz?
5. Vodorod kimyo sanoatida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?
6. Vodorod-kislorod alangasida sodir bo‘ladigan kimyoviy reak-
siya tenglamasini yozing.
7. Yonilg‘ilarning qanday turlarini bilasiz?
8. 1 kg vodorod yetarli miqdordagi kislorod bilan reaksiyaga
kirishganda qancha issiqlik hosil qiladi?
III BOBGA DOIR MASALALAR YECHISH
Kimyoviy reaksiyalarda qattiq va suyuq moddalar bilan birga gaz
holatdagi moddalar ham ishtirok etadi. Gaz moddalar bilan hisoblashlarni
bajarish odatda hajm birliklarida (sm
3
yoki ml; dm
3
yoki l; m
3
) amalga
oshiriladi.
Bir xil sharoitda o‘zaro teng hajmdagi turli xildagi gazlarda moleku-
lalar soni teng bo‘lishini bilasiz (Avogadro qonuni). Masalan, 22,4 l
hajmdagi istalgan gaz moddada 101,325 kPa va 0°C da molekulalar soni
6,02×10
23
ta bo‘ladi.
Gazning zichligi – r uning molar massasini (M) molar hajmi (V
M
) ga
nisbatidir:
M
r = ——.
V
M
Gazning nisbiy zichligi – D gazlarning molekular massalari nisbati bilan
aniqlanadi, ya’ni:
D = ——— .
Kimyoviy tenglamalar asosida hisoblash
1. 6,8 g H
2
S normal sharoitda qancha hajmni egallaydi?
Yechish:
M
r
(H
2
S)=34; 1 mol = 34 g;
34 g H
2
S – 22,4 l hajmni, 6,8 g H
2
S – x l hajmni egallaydi. Bu propor-
siyani yechsak:
6,8·22,4
x = ————— = 4,48. Javob: 4,48 l.
34
2. 3,25 g rux ko‘p miqdordagi xlorid kislotada eritilganda n.sh. da
o‘lchangan qancha hajm vodorod ajralib chiqadi?
Yechish:
Reaksiya tenglamasini yozamiz va tenglamani tenglab olamiz:
Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H
2
;
Reaksiya tenglamasi asosida proporsiya tuzib, masalaning yechimini
topamiz:
65 g rux 22,4 litr H
2
ni siqib chiqaradi.
3,25 g rux x litr vodorodni siqib chiqaradi.
3,25 g
x l
3,25·22,4
——— = ——— ; x = ————— = 1,12. Javob: 1,12 l.
65 g 22,4
65
r
r
76
77
3. 28,8 g FeO ni qaytarish uchun n.sh.da o‘lchangan qancha hajmda
vodorod kerak?
Yechish:
Reaksiya tenglamasini tuzib olamiz: FeO + H
2
= Fe + H
2
O.
Reaksiya tenglamasidan ko‘rinib turibdiki, 1 mol (72 g) FeO ni qayta -
rish uchun 1 mol (22,4 l) vodorod kerak.
72 g FeO ni qaytarish uchun – 22,4 l H
2
kerak,
28,8 g FeO ni qaytarish uchun – x l H
2
kerak.
28,8·22,4
x = ————— = 8,96. Javob: 8,96 l.
72
4. Laboratoriya sharoitida kislorod olish uchun Bertolle tuzi termik
parchalanadi. 4,9 g shu tuzdan normal sharoitda qancha hajm kislorod
ajralib chiqadi va necha gramm KCl hosil bo‘ladi?
Yechish:
KClO
3
–
Bertolle tuzining parchalanish reaksiyasi tenglamasini tuzamiz:
4,9 g
x g
y l
2KClO
3
® 2KCl + 3O
2
;
245 g 149 g 67,2 l
4,9·149
4,9·67,2
x = ———— = 2,98
y = ———— = 1,344.
245
245
Javob: 1,344 l O
2
va 2,98 g KCl hosil bo‘ladi.
Gazlarning hajmiy nisbatlarini kimyoviy tenglamalar bo‘yicha hisoblash
5. Vodorod bilan kislorod qoldiqsiz reaksiyaga kirishishi uchun ularni
qanday hajmiy nisbatda olish kerak? 10 l vodorod bilan qancha hajm
kislorod reaksiyaga kirishadi?
Yechish:
1) Vodorodning kislorod bilan o‘zaro ta’sirlashuv reaksiyasi
tenglamasini yozamiz: 2H
2
+ O
2
= 2H
2
O.
2 mol vodorodga 1 mol kislorod qoldiqsiz reaksiyaga kirishishi reak-
siya tenglamasidan ma’lum bo‘ldi.
2 mol vodorod – 44,8 l; 1 mol kislorod – 22,4 l hajmni egallaydi.
Eng kichik hajmiy nisbatlar: 44,8 : 22,4 = 2 · 22,4 : 22,4 = 2 : 1.
Demak, vodorod bilan kislorodning qoldiqsiz reaksiyaga kirishishi
uchun eng kichik butun sondagi hajmiy nisbatlari 2:1 ekan. Ya’ni 2 l
vodorod bilan 1 l kislorod qoldiqsiz reaksiyaga kirishadi.
2) 10 l vodorod bilan reaksiyaga kirishadigan kislorod hajmini topamiz.
2 l vodorod bilan 1 l kislorod reaksiyaga kirishsa, 10 l vodorod bilan
x l kislorod reaksiyaga kirishadi. x=5 l. Javob: 2 :1; 5 l O
2
.
Gazlarning zichligini va nisbiy zichligini hisoblab topish
6. Vodorod ftoridning zichligini va vodorodga nisbatan zichligini
hisoblang.
Yechish:
1) HF ning zichligini topamiz:
1 mol HF ning molar massasi 20 g, molar hajmi 22,4 l;
20
r(HF) = ——— = 0,89 g/l.
22,4
2) HF ning H
2
ga nisbatan zichligini topamiz:
M
1
20
D
H
= ——— = ——
= 10. Javob: 0,89 g/l, 10.
M
2
2
7. Xona haroratida oltingugurt bug‘ining azotga nisbatan zichligi
9,14 ga teng. Oltingugurt bug‘ining formulasini aniqlang.
Yechish:
Oltingugurt bug‘ining nisbiy molar massasini topamiz: M
1
= M
2
· D for-
muladan:
M
2
(N
2
)=28; D
N
=9,14; M
1
(S
n
)=?
M
1
(S
n
)=M
2
(N
2
)·D
N
=28·9,14=256 g/mol.
Oltingugurt bug‘ining nisbiy molekular massasi 256 ga teng bo‘lsa, uni
oltingugurt atomining nisbiy molekular massasi 32 ga bo‘lamiz 256:32=8,
u holda oltingugurt bug‘i 8 ta atomdan iborat molekula ekanligi aniq bo‘ladi.
Demak, oltingugurt bug‘ining formulasi S
8
.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Normal sharoitda o‘lchangan 5,6 l kislorodning massasini hisoblang.
2. 10 m
3
azot qancha hajm vodorod bilan reaksiyaga kirishadi va qan-
cha hajm ammiak hosil qiladi? (Barcha hisoblagichlar n.sh.da)
M
p = — formuladan
V
M
78
79
3. 2 l hajmdagi xlor 3 l hajmdagi vodorod bilan aralashtirildi.
Aralashma portlatildi. Hosil bo‘lgan mahsulot va ortib qolgan gaz hajmini
aniqlang.
4. Karbonat angidrid va kislorodning havoga hamda vodorodga nis-
batan zichligini aniqlang.
5. Fosfor bug‘ining vodorodga nisbatan zichligi 62 ga teng. Fosfor
bug‘ining molekular massasini va formulasini toping.
6. Tarkibida 91,2% fosfor va 8,8% vodorod bo‘lgan birikmaning vodo -
rodga va havoga nisbatan zichligini toping.
7. Massasi 10 g. bo‘lgan vodoroddagi molekulalar sonini, atomlar soni-
ni aniqlang. Bu miqdor vodorod n.sh.da qancha hajmni egallaydi?
8. Mis (II)-oksidi bilan vodorodning o‘zaro ta’sirlashuv reaksiyasi
tenglamasini yozing. Bu reaksiya kimyoviy reaksiyalarning qaysi turiga
mansub? 0,8 g mis (II)-oksidi bilan n.sh.da o‘lchangan qancha hajm vodo -
rod reaksiyaga kirishadi. Reaksiya natijasida qancha mis hosil bo‘ladi?
9. Do‘konda 4 mol osh tuzi necha so‘m turadi?
10. Bir osh qoshiq suvda nechta molekula bo‘ladi?
11. Dengizlarda yashovchi ayrim sodda hayvonlar skeletining asosini
tashkil etuvchi modda formulasini aniqlang? Modda tarkibida 47,83%
stronsiy, 17,39% oltingugurt va 34,78% kislorod bo‘ladi.
12. Har bir odam nafas olishi uchun har uch minutda taxminan
1 gramm kislorod sarflaydi. Sinfingizdagi barcha o‘quvchilar va o‘qituv -
chingiz bilan birgalikda bir soatlik dars (45 minut) davomida nafas olish-
lari uchun n.sh.da o‘lchangan qancha hajm kislorod kerak bo‘ladi. Bu
miqdor kislorodni olish uchun sarflanadigan vodorod peroksid (H
2
O
2
)ning
massasini hisoblang va bu miqdor kislorodda qancha uglerodni yoqish
mumkin?
III BOB YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI
1. Quyidagi gazlarning qaysi biri to‘ldirilganda shar havoga
ko‘tari lishi mumkin?
A. Cl
2
.
B. H
2
S.
C. CH
4
.
D. Ar.
2. Qanday hajmiy nisbatdagi vodorod va kislorod aralashmasi
«qaldiroq gaz» deb ata ladi?
A. 2 : 1. B. 1 : 1. C. 1 : 2. D. Istalgan hajmiy nisbatdagi aralashma.
3. Vodorod quyidagi qaysi moddalar bilan reaksiyaga kirishadi?
1) FeO. 2) S. 3) O
2
. 4) H
2
O. 5) K
2
O. 6) N
2
. 7) Ca.
8) Ag. 9) P. 10) HCl.
A. 1, 2, 3, 8, 9, 10. B. 1, 2, 3, 6, 7, 9. C. 3, 6, 7, 8, 9, 10. D. 4, 5, 10.
4. Metan bilan kislorod qanday hajmiy nisbatlarda qoldiqsiz reak-
siyaga kiri shadi?
A. 1:2. B. 1:1. C. 2:2. D. 2:1.
5. 50% kislorod va 50% karbonat angidriddan iborat gazlar
aralashmasi ning vodorodga nisbatan zichligini aniqlang.
A. 16. B. 22. C. 19. D.
Gazlar aralashmasining ikkinchi bir
gazga nisbatan zichligini hisoblab bo‘lmaydi.
6. Sanoatda vodorod olish uchun metanni suv bug‘i bilan konver-
siya qilinadi. Ushbu reaksiya tenglamasida koeffitsientlar
yig‘indisi nechaga teng?
Metan + suv ® uglerod (II)-oksid + vodorod
A. 3. B. 4. C. 5. D. 6.
7. Suv tarkibida vodorodning foiz ulushi nechaga teng?
A. 11,11. B. 22,22. C. 8,96. D. 12,12.
8. «Qaldiroq gaz»ning o‘rtacha nisbiy molekular massasini
aniqlang.
A. 1. B. 2. C. 12. D. 16.
9. Kimyo laboratoriyasida vodorod qanday usullar bilan olinadi?
A. Rux metaliga xlorid kislota ta’sir ettirib.
B. Suvni qizdirib.
C. Mis metaliga xlorid kislota ta’sir ettirib.
D. Metanni parchalab.
10. Suvni elektroliz qilish usuli bilan sanoatda vodorod olinadi.
5,6 m
3
vodorod olish uchun qancha suvni elektroliz qilish zarur?
A. 4,5 kg. B. 9 kg. C. 18 kg. D. 36 kg.
80
81
27-§. SUV – MURAKKAB MODDA. FIZIK VA KIMYOVIY
XOSSALARI
Suv – Yer sharida eng ko‘p tarqalgan muhim kimyoviy birik-
malardan biri.
Suv vodorod va kislorod atomlaridan tashkil topgan murakkab modda
bo‘lib, tarkibida ikki atom vodorod va bir atom kislorod tutadi.
Suvning molekular formulasi H
2
O shaklida ifodalanadi. Suvda vodorod
atomlari kislorod atomi bilan 104,3° burchak hosil qilib birikkan. Suv
molekulalari tabiatda assotsiya tsiyalangan holda mavjud bo‘ladi va (H
2
O)
n
tarzida ifodalanadi (31-rasm).
Suvning nisbiy molekular massasi uni tashkil qilgan vodorod va kis -
SUV VA ERITMALAR
lorod atomlarining nisbiy atom massalari yig‘indisidan iborat: M
r
(H
2
O)=
= 2·1 +1·16 = 18.
Demak, 1 mol suvning massasi 18 g ga, suvning molar massasi 18
g/mol ga teng.
31-rasm. Suvning grafik tuzilishi (a),
hajmiy tuzilishi (b) va assotsiyatsiy holati (d).
a
b
d
Fizik xossalari. Suv rangsiz, ta’msiz, hidsiz,
tiniq suyuqlikdir. Suvga hid bilan ta’mni undagi
eri gan qo‘shimchalar beradi. Suvning ko‘p fizik
xossa lari va o‘zgarish xarakteri o‘ziga xos bo‘lib,
tegishli holatlar uchun anomal (odatda xos bo‘lgan
holatdan chetlanish) bo‘lib hisoblanadi. Masalan,
suvning zichligi qattiq (muz, uning zichligi
0,92 kg/dm
3
) holatidan suyuq holatga o‘tganda
boshqa moddalarniki kabi kamaymasdan, balki
ortadi (32-rasm). Suv 0°C dan +4°C gacha isitil-
ganda ham zichlik ortadi va +4°C da suv o‘zining
maksimal zichligiga ega bo‘ladi va bu 1 kg/dm
3
ni
yoki 1 g/ml ni tashkil etadi. Harorat +4°C dan orta
borishi bilan zichligi yana kamaya boradi.
Suvning yana bir xossasi uning yuqori issiqlik sig‘imiga (4,18
kj/kg·K(l) egaligi (solishtirish uchun qum – 0,79; ohaktosh – 0,88; osh
tuzi – 0,88; glitserin – 2,43; etil spirti – 2,85). Shu ning uchun suv ning
tungi vaqtlarda yoki yozdan qishki mavsumga o‘tishda sekin sovishi; kun-
duzi yoki qishdan yozgi mavsumga o‘tishda sekin isishi kuzatiladi.
Suv 101,3 kPa bosimda va t < 0°C bo‘lganda qattiq (muz), t > 100°C
da gaz (suv bug‘i), 0°C–100°C oralig‘ida suyuq holatda bo‘ladi.
Suv ajoyib universal erituvchi modda bo‘lib, o‘zida juda ko‘plab anor-
ganik va organik moddalarni eritish xususiyatiga ega.
Kimyoviy xossalari. Suv molekulalari qizdirishga juda chidamli, lekin
1000°C dan yuqori haroratda suv bug‘lari vodorod va kislorodga parcha-
lana boshlaydi:
2H
2
O = 2H
2
+ O
2
.
Faol metallar suv bilan ta’sirlashib, uning tarkibidagi vodorodni ajratib
chiqaradi. Natijada hosil bo‘lgan moddalar asoslar deyiladi. NaOH –
natriy gidroksid (33-rasm), KOH – kaliy gidroksid, Ca(OH)
2
– kalsiy
gidroksidlar asoslardir.
2Na + 2H
2
O = 2NaOH + H
2
; Ca + 2H
2
O = Ca(OH)
2
+H
2
.
Suvning reaksion qobiliyati ancha katta. Ayrim metall va metallmaslar -
ning oksidlari suv bilan ta’sirlashganda asos va kislotalar hosil bo‘ladi:
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
; SO
3
+ H
2
O = H
2
SO
4
.
32-rasm. Suv va muz.
®
®
82
83
Ba’zi tuzlar suv bilan kristallogidratlar deb ataluvchi
birikmalar hosil qiladi:
CuSO
4
+ 5H
2
O = CuSO
4
·5H
2
O.
Qizdirilgan temir suv bug‘i bilan reaksiyaga kirisha-
di, natijada temir kuyundisi (Fe
3
O
4
)ni hosil qiladi:
3Fe + 4H
2
O = Fe
3
O
4
+ 4H
2
.
Suv bir qator kimyoviy jarayonlarni katalizlaydi.
Agar suv bug‘i ishtirok etmasa, «qaldiroq gaz» yuqori
haroratda ham portlamaydi. Is gazi kislorodda yonmay-
di. Xlor metallar bilan ta’sirlashmaydi. Vodorod ftorid
oyna bilan ta’sirlashmaydi. Natriy va fosfor havoda
oksidlanmaydi hamda xlor bilan ta’sirlashmaydi.
Tayanch iboralar:
suv, suv molekulasi, suvning molar massasi,
grafik tuzilishi, hajmiy tuzilishi, assotsiyatsiya holati.
Bug‘, anomal, issiqlik sig‘imi, kristallogidratlar.
Savol va topshiriqlar:
1. Suv bug‘ining vodorodga nisbatan zichligini aniqlang.
2. Suvning elementar tarkibini qanday isbotlash mumkin?
3. Suv parchalanganda 8 g vodorod hosil bo‘lgan bo‘lsa, qancha
kislorod olingan bo‘ladi?
4. 7,2 g suv hosil bo‘lishi uchun n.sh. da o‘lchangan qancha hajm
vodorod va kislorod kerak?
5. Suvning fizik xossalarini aytib bering.
6. Suv qanday kimyoviy xossalarga ega?
7. Suvning quyidagi moddalar bilan reaksiya tenglamalarini yo -
zing: K
2
O, BaO, P
2
O
5
, SO
2
, Ca, K.
8. Suv havzalari (ko‘llar, dengiz va okeanlarda) suv vertikal
yo‘na lishda harakatlanadi. Nima uchun? Javobingizni suvning
anomal xossalari asosida tushuntirishga harakat qiling?
33-rasm.
Suvning natriyga
ta’siri.
®
28- §. SUVNING TABIATDA TARQALISHI. UNING TIRIK
ORGANIZMLAR UCHUN AHAMIYATI, ISHLATILISHI
Yer shari yuzasining 3/4 qismi okean, dengiz, ko‘l, daryolar shaklida suv
bilan qoplangan. Suv gazsimon (bug‘) shaklida atmosferada ko‘p tarqalgan,
tog‘larning cho‘qqisida va qutb larda qor, muz shaklida joylashgan. Yer
qa’rida tuproq va tog‘ jinslarini namlab turuvchi yerosti suvlari mavjud.
Dunyo okeani hajmi 1,35·10
6
km
3
ni tashkil etadi. Yerdagi 97,2% suv
dunyo okeani hissasiga to‘g‘ri keladi. Qutb muzliklari, cho‘qqilardagi
muzlar 2,1% ni, yerosti grunt suvlari va ko‘l, daryolardagi chuchuk suv
0,6% ni, quduq suvlari va sho‘r suvlar 0,1% ni tashkil etadi.
Yer sharida suv:
dengiz va okeanlarda ............... 1,4 mlrd. km
3
ga yaqin;
muzliklarda (chuchuk suv) ......... 30 mln. km
3
dan ortiq;
daryo va ko‘llarda (chuchuk suv)... 2 mln. km
3
ga yaqin;
atmosferada (bug‘ holida).......... 14 ming km
3
;
tuproq va minerallar tarkibida uchraydi.
Tirik organizmlarning to‘qimalarida, hujayralarida suv bo‘ladi.
Masalan, inson tanasining o‘rtacha 65% ini suv tashkil etadi. Agar inson
o‘z tanasidagi suvning 10–12% ini yo‘qotsa, halok bo‘lishi mumkin.
Suv o‘simliklar, hayvonlar va insonlar hayotida juda katta ahamiyatga
ega. Hayotning o‘zi, kelib chiqib rivojlanishi ham de ngiz suvi bilan bog‘liq.
Suvning anomal fizik xossalari ham hayotiy jarayonlarni ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Agar suyuqlikdan qattiq holatga o‘tishda
suvning zichligi boshqa moddalarniki kabi ortganda edi, suv yuzasi 0°Cda
muzlab, tagiga cho‘kardi. Natijada hamma suv muzga aylanib, ha yotning
ko‘plab shakllari qiri lib ketar edi. Lekin suv +4°C da eng yuqori zichligi-
ga ega bo‘lishi bu kabi hodisaning yuz berishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kam
zichlikka ega bo‘lgan muz suv yuzasida qoladi va pastki iliq qatlamlarni
muzlashdan saqlab turadi, hayot shakl larini sovuqdan himoya qiladi.
Suvning yuqori issiqlik sig‘imiga egaligi ham Yerdagi hayot uchun
foydali. Yer yuzining 3/4 qismini egallagan dunyo okeani suvi Quyoshdan
olgan energiyani o‘zida saqlab turadi. Bu esa Yer shari yuzasida normal
hayotiy faoliyatni ta’minlovchi o‘ziga xos termore gulator rolini bajaradi.
Sanoat asosan chuchuk suv bilan ishlashga moslashgan. Ma’lumotlarga
ko‘ra, har yili kishi boshiga o‘rtacha 8000 l suv ishlatiladi. Bu qatorga
xo‘jalik ehtiyojlari ham, qishloq xo‘jaligi va sanoat ehtiyojlari ham kiradi.
84
85
Chuchuk suvning 10 foizi uy ehtiyojlari uchun, qolgani qishloq xo‘jaligi
va sanoat uchun sarflanadi. 1 kg qand olish uchun 400 l, 1 kg bug‘doy
olish uchun 1500 l, 1 kg sintetik rezina olish uchun 2500 l atrofida suv
sarflanadi.
Suv ko‘plab sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda sovitkich, erituvchi
muhit, tozalov vositasi kabi vazifalarni bajaradi.
Suvning qishloq xo‘jaligidagi roli hammamizga ma’lum: o‘simliklarni,
hayvonlarni sug‘orishda faqat chuchuk suvdan foydalaniladi.
Suvdan sanoatda keng ko‘lamda foydalanish – oqova suvlar tozaligini
va atrof-muhitni himoya qilishni ta’minlash muammosini keltirib chiqar-
moqda. Bu masala muammoga kompleks yondashilgandagina ijobiy hal
etilishi mumkin.
Suv bebaho boylik ekanligini unutmang!
Tayanch iboralar:
chuchuk suv, suv resurslari, oqova suv.
Savol va topshiriqlar:
1. Dunyo okeanidagi va qutb muzliklaridagi suvning bir-biridan
qanday farqi bor?
2. Chuchuk suv deganda qanday suvni tushunasiz?
3. Suvning inson hayotidagi tutgan o‘rni haqida ma’lumotlar
to‘plab, rasmli buklet tayyorlang.
29-§. SUV HAVZALARINI IFLOSLANISHDAN SAQLASH
CHORALARI. SUVNI TOZALASH USULLARI
Oldingi mavzudan sizga ma’lum bo‘ldiki, suv tabiatda juda ko‘p uchray-
digan modda ekan. Ammo ichish uchun zarur bo‘lgan chuchuk, toza suv
tabiatdagi mavjud suvning atigi 1% ga yaqin qismini tashkil qiladi.
Hisob-kitoblarga qaraganda, kelajakda insoniyat suv tanqisligiga
uchrashi mumkin.
Yerdagi barcha hayotiy jarayonlar uchun zarur bo‘lgan suv (kundalik tur-
mush, qishloq xo‘jaligi yoki sanoatda ishlatish uchun) ko‘llar, daryolar va
yerosti manbalaridan yoki sun’iy suv havzalaridan olinadi. Ammo inson-
larning kundalik ehtiyoji uchun ishlatiladigan suv bir yoki bir necha kana -
lizatsion sistemalardan yoki sanoat korxonalaridan, qishloq xo‘jaligi kimyo -
viy vositalari qo‘llangan dalalardan o‘tib keladi, demak, ma’lum darajada
ifloslangan bo‘ladi.
Turli xildagi chiqindilarni suvga tashlanishiga yo‘l qo‘ymang!
Xazonlarni yoqmang! Bu bilan siz o‘zingizni, ona tabiatni muhofaza qil-
gan bo‘lasiz.
Insonlarni toza ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun ochiq suv havzala -
ridagi tarkibi turli xil tuzlar, gazlar, bakteriya va viruslar hamda mexanik
aralashmalardan iborat bo‘lgan tabiiy suvni tozalash zarur. Buning uchun
ochiq suv manbalaridagi suv uch bosqichda tozalovdan o‘tadi.
1-bosqich: Suv mexanik unsurlardan tozalanadi. Buning uchun koagu-
latsiya usulida loyqa va turli xildagi qo‘shimchalardan tozalanadi.
2-bosqich: Birinchi bosqichdan o‘tgan tiniq suv toza qum yordamida
filtrlanadi va kolloid holidagi qo‘shimchalar hamda zararli mikroblardan
tozalanadi.
3-bosqich: Ikkinchi bosqichdan o‘tgan tiniq va toza suv xlorlanadi.
Aholiga tarqatiladi.
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra,
bugungi kunda jahonda 1,2 milliard odam toza ichimlik suvi
bilan yetarli ta’minlanmagan.
2050-yilga borib yer yuzi aholisining 75 foizi toza ichimlik suvi
yetishmasligi bilan aziyat chekishi mumkin.
Tayanch iboralar:
suv ta’minoti, suv havzasi, oqova suv, qum
filtr.
Savol va topshiriqlar:
1. Suv havzalarining tozaligini saqlash uchun qanday takliflar bera
olasiz?
2. Siz yashayotgan joyda qanday suv tozalash inshooti va suv
havzalari bor? Ular haqida so‘zlab bering.
30-§. SUV – ENG YAXSHI ERITUVCHI. ERUVCHANLIK
Suv inson hayoti va amaliy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Oziq-
ovqat mahsulotlarini o‘zlashtirish jarayoni oziq moddalarni suv yordamida
eritma holiga o‘tkazish bilan bog‘liq. Barcha muhim fiziologik suyuqliklar
86
87
(qon, limfa va b.) suvli eritmalardir. Asosida kimyoviy jarayon lar yotadi-
gan ko‘plab ishlab chiqarish sohalarida suvli eritmalardan foydalaniladi.
Suyuq eritmalar ikki yoki undan ortiq tarki biy qismlardan ibo-
rat suyuq gomo gen (bir jinsli) tuzilmalardir.
Yer yuzining umumiy sathi 510100000 km
2
bo‘lsa, shundan
375000000 km
2
suv bilan qoplangan. Okean va dengizlardagi suv (ularda
erigan tuzlarni hisobga olmagan holda) 1,4·10
18
t, quruqlikdagi chuchuk
suv va muzliklardagi suv 4·10
15
t, tirik organizmlar va tuproq, tog‘ jinslari
tarkibi dagi suv 10
17
t atrofida massaga ega. Masalan, 70 kg bo‘lgan odam
tanasida »45,5 kg suv bo‘ladi, ba’zi meduzalar tanasining 98% i suvdan
iborat bo‘ladi.
Tabiatda suv juda ko‘plab tuzlarni eritgan holda bo‘ladi. Ganga yoki
Missisipi kabi daryo lar yiliga 100000000 t gacha, dunyodagi barcha dar -
yolar dunyo okeaniga 2735000000 t tuzni eritib tashib keltiradi.
Umuman olganda, suvda deyarli barcha moddalar eriydi. Ba’zi mod-
dalar juda yaxshi, ayrimlari o‘rtacha, yana bir xillari yomon eriydi.
Yomg‘ir suvi atmosferaning quyi qavatlaridan o‘tadigan qisqa vaqt
ichida o‘zida sezilarli darajada turli moddalarni erita oladi va bug‘latilgan-
da 1000 g yomg‘ir suvidan 3–5 g qattiq qoldiq qo ladi.
Tuproqqa tushgan suv tarkibida erigan moddalar tuproq va tog‘ jinsla -
ridagi tarkibiy qismlar bilan kimyoviy ta’sir-
lashib, tabiatda uzluksiz davom etadigan
tuproq hosil bo‘lishi, tog‘ jinslarining yemiri -
lishi va yangi minerallar hosil bo‘lish jara -
yonlarida faol ishtirok etadi.
Suv shunday erituvchi moddaki, u
gazlarni ham (kislorod, vodorod, karbonat
angidrid va b.), suyuq moddalarni ham (spirt,
kislotalar va b.), qattiq moddalarni ham
(tuzlar, minerallar va b.) erita oladi.
Eruvchanlik – moddaning erish qo bi -
liyati.
Suvda biror modda, masalan, qand erishini
kuzatamiz (34-rasm). Xona haroratida (20°C)
100 g suv 200 g qandni erita oladi. Undan
ortiq miqdor qand bu haroratda boshqa eri-
34-rasm. Qandning suvda
erishi.
maydi. Bunday eritma to‘yingan eritma deb ataladi, chunki unda ortiqcha
miqdor qandni eritib bo‘lmaydi.
Eruvchanlik o‘lchami moddaning ma’lum sharoitda to‘yingan
eritmadagi miqdori bilan belgilanadi.
To‘yingan eritma – ayni haroratda eruvchi moddadan ortiqcha
erita olmaydigan eritma.
Eruvchanlik 100 g erituvchida moddadan qancha erishi bilan bel-
gilanadi.
Agar 100 g erituvchida modda 10 g
dan ortiq erisa – yaxshi eruv chan, 10 g
dan kam erisa – oz eruv chan, 0,01 g
dan kam erisa – amalda erimaydigan
modda hi sob lanadi.
Ko‘pchilik qattiq moddalar ning
eruv chanligi harorat ortishi bilan orta-
di. Buni grafik tarzda ifodalash mum -
kin (35-rasm).
Masalan, ayni haroratda tuzning
eruv chanligi 30 ga teng. Bu degan so‘z
100 g suvda ayni haroratda shu tuzdan
30 g eriy oladi degan ma’noni anglatadi.
Demak, moddaning ayni sha roitdagi
to‘yingan eritmasini haroratni oshirish
bilan to‘yinmagan eritmaga yoki aksin-
cha, haroratni ka maytirish bilan to‘yin-
magan eritmani to‘yingan eritmaga
aylantirish mum kin.
Gazlarning eruvchanligi harorat ortishi bilan kamayib boradi (suv qay-
naganda undagi erigan gazlar chiqib ketadi). Lekin bosim ortishi ularning
eruvchanligi ortishiga olib keladi (mineral suvli idish ochilsa, idish ichida-
gi bosim kamayadi va erigan karbonat angidrid shiddat bilan ajra lib chiqa
boshlaydi).
1-misol: 20°C dagi 500 g to‘yingan eritma bug‘latilganda 120 g kaliy
nitratning quruq tuzi olindi. Kaliy nitratning shu haroratdagi eruvchanligi-
ni toping.
Yechish: 1) 500 g eritmadagi eruvchi va erituvchining massasini topish:
35-rasm. Turli tuzlarning
eruvchanlik egri chiziqlari.
Er
uv
ch
an
lik
, g/
l
Er
uv
cha
nl
ik,
g/
l
Temperatura
88
89
m/eruvchi/ = 120 g. m/erituvchi/ = 500 – 120 = 380 g.
2) 380 g erituvchida 120 g eruvchi erib to‘yingan eritma hosil qilgan.
Shunday to‘yingan eritmadagi eruvchining (KNO
3
) eruvchanligini topish.
380 g suvda 120 g tuz erigan
100 g suvda x g tuz erigan
100⋅120
x = ——— = 31,6 g. Javob: 31,6.
380
2-misol: Bariy xloridning 40°C dagi eruvchanligi 50 ga teng. Shunday
sharoitda 125 g bariy xloridni eritib to‘yingan eritma hosil qilish uchun
qancha suv kerak?
Yechish: 1) Bariy xloridning 40°C dagi eruvchanligi 50 ga teng –
ya’ni 100 g suvda 50 g bariy xlorid tuzi eriy oladi.
2) 125 g bariy xloridni eritish uchun:
50 g BaCl
2
uchun 100 g suv kerak
125 g BaCl
2
uchun x g suv kerak
125 · 100
x = ——— = 250 g. Javob: 250 g suv kerak.
50
Tayanch iboralar:
eruvchanlik, eritma, to‘yingan eritma.
Savol va topshiriqlar:
1. Xona haroratidagi 660 g qandning to‘yingan eritmasi bug‘latil-
sa, idish tubida qancha qand qoladi?
2. KCl ning 10ºC dagi to‘yingan eritmasini qanday yo‘llar bilan
to‘yinmagan eritmaga aylantirish mumkin?
3. Natriy nitritning 10ºC dagi eruvchanligi 80,5 g ga teng. Shu
haroratda 500 g suvda qancha natriy nitrit erishi mumkin?
31-§. ERITMALAR
Eritma – erituvchi, erigan modda va ularning o‘zaro ta’sirlashuv
mahsulotlaridan iborat bir jinsli tuzilmadir.
Eritmada modda molekula yoki atom o‘lchamlarida bo‘lgani uchun
erituv chi molekulalari orasida taqsimlangan va tarqalgan bo‘ladi. Masalan,
dorixo na lardagi yodning spirtdagi eritmasida yod molekulalari spirt
molekulalari orasida tarqalgan bo‘ladi. Bu eritma tiniq, filtrdan o‘tganda
hech narsa qolmaydi. Bunday eritmalar haqiqiy eritmalar deb ataladi.
Eritmalar suyuq, qattiq, gazsimon bo‘ladi. Suyuq eritmalarga: tuz,
qand, spirtning suvdagi eritmasi; qattiq eritmalarga: metallarning qotish-
malari, tilla buyumlar, duralumin; gazsimon eritmalarga: havo yoki
gazlarning boshqa aralashmalari misol bo‘ladi.
Eritmalar hosil bo‘lishida issiqlik yutilishi yoki chiqishi kuzatiladi.
Eritmalar elektr tokini o‘tkazishi yoki yaxshi o‘tkazmasligi mumkin.
Eritmalar mexanik aralashmalarning ham, kimyoviy birikmalarning
ham xossalariga ega bo‘ladi.
8-jadval
Eritmalarning xossalari
Mexanik aralashma
Eritmalar
Kimyoviy birikma
O‘zgaruvchan tarkib
O‘zgaruvchan tarkib
Doimiy tarkib
Eritmalarni amaliyotda qo‘llashda erigan modda shu eritma massasi -
ning qancha miqdorini tashkil qilishini bilish muhim ahamiyatga ega.
Eritma tarkibini turli usullar bilan o‘lchash yoki o‘lchamli (konsentra -
tsiyalar) kattaliklar bilan ifodalash mumkin.
Eritmaning tarkibiy qismlari deganda ara lashtirilishidan eritma hosil
bo‘ladigan toza moddalar tushuniladi. Bunda ko‘proq miqdordagisi eri -
tuvchi, ozroq miqdorda gisi erigan modda deb qabul qilinadi.
Toza suyuqlik va qattiq moddadan eritma hosil qilishda, odatda, suyuq
komponent erituv chi deb qabul qilinadi. Ma’lum massa yoki hajmdagi
eritmada erigan moddaning miqdoriga uning konsentra tsiyasi de yiladi va
uni ifodalashda turli kattaliklardan foydalaniladi.
Odatda, kimyoda konsentratsiya 1 og‘irlik qism eritmada mavjud erigan
modda massa ulushlarida, 100 g eritmada mavjud erigan modda foiz larida,
1 l eritmada mavjud erigan moddaning mollar soni bilan ifodalanadi.
Hosil bo‘lganda issiqlik
chiqishi yoki yutilishi
kuzatilmaydi
Hosil bo‘lishi issiqlik chiqishi yoki yutilishi
bilan sodir bo‘ladi
Tarkibiy qismlarini fizik usullar
yordamida ajratish mumkin
Tarkibiy qismlarini fizik
usullar yordamida ajratib
bo‘lmaydi
90
91
Tayanch iboralar:
eritma, erituvchi, erigan modda, konsentra -
tsiya.
Savol va topshiriqlar:
1. Eritma ta’rifini izohlab bering.
2. Eritma qanday tarkibiy qismlardan tashkil topadi?
3. Eritmalar mexanik aralashmalar va kimyoviy birikmalardan
nimasi bilan farq qiladi va o‘xshaydi?
32-§. ERITMADA ERIGAN MODDANING MASSA ULUSHI,
FOIZ, MOLAR KONSENTRATSIYASI
Oldingi mavzuda aytib o‘tilganidek, eritma tarkibini ifodalashda kom-
ponentlar tabiati va miqdori ko‘rsatilishi lozim.
Kimyoda ko‘pincha to‘yinmagan erit-
malardan foydalaniladi.
To‘yinmagan eritma – ayni haroratda
to‘yingan eritmada mavjud erigan mod-
dadan kam miqdorini tutuvchi eritma.
Erigan modda miqdori juda oz bo‘lsa,
suyulti rilgan eritma deb ataladi.
Erigan modda miqdori yetarlicha yuqori
bo‘lsa, konsentrlangan eritma deb ataladi
(36-rasm).
Kimyoviy amaliyotda eritmada erigan
modda miqdorini ifodalovchi quyidagi katta-
liklardan ko‘p foydalaniladi:
1. Massa ulushi ( ) – erigan modda massasini (m
1
) eritma massasiga (m
2
)
m
1
nisbati bo‘lib, odatda 1 dan kichik sonlarda ifodalanadi:
1; = ——.
m
2
2. Foiz konsentratsiya (C, %) – erigan modda massasining (m
1
) eritma
massasiga (m
2
) nisbatining foizlarda ifodalanishi. Bunda eritma massasi
100% ni tashkil etadi deb olinadi, demak C %<100.
m
1
C% = —— · 100%
yoki
C% = ·100%
m
2
Eritmaning massasi eruvchi va erituvchi massalarining yig‘indisiga teng
36-rasm. Ruxning turli
konsentratsiyali sulfat kis -
lotasi eritmasi bilan ta’sir-
lashuvi.
bo‘lganligi sababli formulani quyidagi ko‘rinishda ham yozish mumkin:
m
eruvchi
C% = –––––––––– ⋅100%.
Eritmalar suyuq holatda bo‘lganligidan ularning
m
eruvchi
+ m
erituvchi
massasini tarozida tortgandan ko‘ra, uning hajmini o‘lchash osonroq.
Shuning uchun eritmaning zichligi asosida hajmiy birlikka o‘tib olinadi.
Eritmaning massasi, hajmi va zichligi asosidagi bog‘lanish quyidagi for-
mulaga mos keladi. m = V ⋅ ρ. Bunda m – eritma massasi, V – eritmaning
hajmi, ρ – eritmaning zichligi.
Hosilaviy formulalar:
m
m
m = V ⋅ ρ; V= — ; ρ = —. Demak, eritmaning massasi uning hajm
ρ
V
m
1
bilan zichligining ko‘paytmasiga tengligini bilgan holda C% = — ⋅100% for-
m
2
mulani quyidagi ko‘rinishda ifodalab, amalda qo‘llashimiz mumkin. m
2
= V · ρ
m
1
m
1
C% = — ⋅ 100% yoki w = —
V.ρ V.ρ
3. Molar konsentratsiya (C
M
) – erigan modda miqdorining (mollarda – M)
eritma hajmiga (V) nisbati, ya’ni 1 l (1000 ml) eritmada 1 mol modda
m
·
1000
erigan bo‘lsa, 1 M (bir molar) li eritma deb ataladi: C
M
= ———— . Bu
M
·
V
yerda
M – moddaning molar massasi.
ERITMALARNING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI
Eritmalar inson hayotida juda muhim ahamiyatga ega. Eritmalarning eng
katta sinfi, albatta, suvli eritmalardir. Suv tirik organizmda erituvchi, ozuqa
moddalarni tashuvchi, hayotiy faoliyatni ta’minlovchi turli jarayonlar amal-
ga oshuvchi muhit (tana haroratini me’yorlashtirish, tanadan turli zararli
moddalarni chiqarib yuborish kabi) sifatida alohida o‘ringa ega. Inson
tanasining uchdan ikki qismi turli eritmalar shaklidagi suvdan iborat. Qon
83%, miya va yurak 80%, suyaklar 20–25% atrofida suv tutadi. Baliqlar
tanasining 80%, meduzalar tanasining 95–98%, suvo‘tlari tanasining
95–99%, quruqlik o‘simliklari tanasining 50–75% qismini turli eritmalar
shaklidagi suv tashkil etadi.
Tirik organizmlar hujayrasining asosiy komponenti suvli eritmalar
bo‘lib, ular tiriklikni ta’minlovchi hayotiy jarayonlar borishi uchun muhit
yoki bevosita ishtirokchi sifatida ahamiyatga ega.
92
93
Asosiy ozuqa manbalarimizdan bo‘lgan o‘simliklarga suv asosan
tuproq orqali o‘tadi. Hosildorlikning asosiy sharti ham suvdir. Suv tuproq -
dagi organik va mineral moddalarni eritib, o‘simlikka yetkazib beradi.
Suvsiz sanoat jarayonlarini ham tasavvur qilish qiyin. Suv juda ko‘plab
kimyoviy reaksiyalar amalga oshishi uchun ajoyib muhit bo‘lib hisoblana-
di. Suvsiz terini oshlash va qayta ishlash, gazlamalarni ohorlash va
bo‘yash, sovun va boshqalarni ishlab chiqarish mumkin bo‘lmay qolar edi.
Suv tibbiyotda turli dorivor eritmalar tayyorlashda qo‘llaniladi. Oddiy
mi nerallashtirilgan suv har xil dorivor tuzlar eritmasi bo‘lib, bir qancha
kasalliklarni davolash, oldini olish uchun iste’mol qilinadi.
Turli moddalarning suvli eritmalari inson hayotini turli qulayliklar
bilan ta’minlashda keng ishlatiladi, masalan, kislota va asoslar eritmalari
oddiy energetik akkumulatorlarda qo‘llanilib, harakat vositalari, avtomo-
billarni elektr energiyasi bilan ta’minlash imkonini beradi.
Suvdan tashqari benzin, turli spirtlar va organik kislotalar eritmalari
ham inson hayotida alohida o‘ringa ega. Turli xil spirtlardan tayyorlanadi-
gan oziq-ovqat mahsulotlari, dorivor preparatlar, turli mexanizmlarni sovi-
tishda ishlatiladigan antifrizlar turmushda keng foydalaniladi. Kiyimlarni
turli dog‘lardan kimyoviy tozalashda benzin va shu kabi erituvchilar ish-
latiladi. Turli pardoz vositalari, bo‘yoqlar, loklar asosini ham erituvchilar
tashkil etadi. Ularning barchasi eritmalardir.
Umuman olganda, inson hayoti eritmalar bilan bog‘liqdir.
Tayanch iboralar:
to‘yingan eritma, to‘yinmagan eritma, suyul-
tirilgan eritma, konsentrlangan eritma, konsentratsiya, massa
ulushi, foiz konsentratsiya, molar konsentra tsiya.
Savol va topshiriqlar:
1. Eritma tarkibini ifodalovchi o‘lchamsiz kattaliklarni izohlang.
2. Eritma tarkibini ifodalovchi o‘lchamli kattaliklarni izohlang.
3. 30 g shakarni 170 g suvda eritish yo‘li bilan necha foizli eritma
olinadi?
4. 50 g eritmani bug‘latish yo‘li bilan 10 g quruq tuz olindi.
Bug‘latish uchun olingan eritmani foiz konsentratsiyasini
aniqlang.
5-amaliy mashg‘ulot.
1. ERIGAN MODDANING KONSENTRATSIYASI
MA’LUM BO‘LGAN
ERITMALARINI TAYYORLASH
Osh tuzi eritmasini tayyorlash.
1. Massa ulushi 0,06 bo‘lgan osh tuzining eritmasidan 50 g tayyorlash
uchun zarur bo‘lgan osh tuzi va suvning massalari hisoblab topiladi. (Izoh:
Laboratoriya imkoniyatlaridan foydalanib, turli moddalarning har xil kon -
sentra tsiyalardagi eritmalarini tayyorlash mumkin).
2. Hisoblab topilgan tuz miqdori tarozida, suv esa o‘lchov probirkasi
yordamida o‘lchab olinadi (37-rasm). (Izoh: Tarozida tortish qoidalari va
suyuqliklarni o‘lchash qoidalarini eslang).
3. Tortib olingan tuzni kolbaga solib, ustiga o‘lchangan suv quyiladi va
bir jinsli eritma hosil bo‘lguncha aralashtiriladi.
4. Tayyorlangan eritma idishga quyiladi. Idishga tuzning formulasi,
eritmaning konsentratsiyasi va tayyorlangan vaqti yozilgan yorliq
yopishtiriladi.
5. Olib borilgan hisoblashlarni kiritgan holda bajarilgan ish yuzasidan
hisobot tayyorlanadi.
37-rasm. Modda eritmasini tayyorlash.
94
95
2. TUPROQNING SUVLI ERITMASINI TAYYORLASH VA
UNDA ISHQOR BORLIGINI ANIQLASH
Tuproq ko‘pincha kislotali muhitga ega bo‘lib, qishloq xo‘jalik ishlari-
da kislotali tuproq ohak yordamida neytrallanadi, ba’zida esa ortiqcha
olingan ohak tuproqning ishqorlashishiga olib keladi.
Tuproq eritmasini tayyorlash.
5 g atrofida tuproq namunasi tarozida tortib olinadi va probirkaga soli-
nadi. So‘ngra 1 molarli kaliy xlorid eritmasidan 12,5 ml olib probirkaga
quyiladi. Probirka og‘zi tiqin bilan berkitilib, ichidagi aralashma yaxshilab
aralashishi uchun bir muddat to‘xtovsiz silkitiladi. 10 minut tindirib
qo‘yilgan probirka devoridagi tuproq qoldiqlarini yuvib idish tubiga
tushirish uchun u o‘z o‘qi atrofida qiyalatilgan holda aylantiriladi.
Shundan so‘ng probirka ertasi kungacha shtativga mahkamlangan holda
qoldiriladi.
Tuproq eritmasini filtrlash yo‘li bilan olish. Filtr qog‘oz tayyorlang,
tayyorlangan filtrni shtativ halqasiga o‘rnatilgan stakanga qo‘ying. Sekin-
astalik bilan tuproqning suvli eritmasini quying. Tuproqni suvda erimaydi-
gan qismi filtrda qoladi. Voronka ostidagi stakanga o‘tgan tiniq filtrat
tuproq eritmasidir. Tuproq eritmasidan namuna olib fenolftalein yoki lak-
mus qog‘ozi bilan tekshirib ko‘ring. Olingan natijani izohlang.
Tuproq muhitini aniqlash.
Bir kun turgandan so‘ng probirka tubidagi cho‘kmani qo‘zg‘atib
yubormagan holda tinib qolgan eritmadan pipetka yordamida 5 ml olinadi
va boshqa probirkaga quyiladi. Shu probirkaga maxsus universal indikator
qog‘ozi tush i riladi. Natijada uning rangi sariqdan pushtiga, lakmus qog‘ozi
esa binafshadan ko‘k rangga o‘tishi bu – tuproq ishqoriy muhitga ega
ekanligini bildiradi.
IV BOBGA DOIR MASALALAR YECHISH
Eritmada erigan moddaning massa ulushini (foiz miqdorini) topish
1. 50 g osh tuzining 450 g suvda eritib olingan eritmasining konsentra -
t siyasi qanday bo‘ladi?
Yechish:
m
1
C% = —— · 100% formula yordamida eritmada erigan moddaning foiz
m
2
konsentratsiyasini topamiz. Buning uchun erigan 50 g osh tuzi va erituv -
chi 450 g suv ning massasini qo‘shib, 500 g eritma hosil bo‘lganligini
hisoblab topib olamiz:
m
1
50
m
1
=50;
m
2
=450+50=500;
C% = —— · 100 = —— ·100 = 10%.
m
2
500
Javob: 10%.
2. Orol dengizi atrofidagi ayrim ko‘llar suvidagi tuzlar konsentratsiyasi
4% ni tashkil qiladi. 10 kg shunday ko‘l suvi bug‘latilganda qancha miq-
dor tuz qoladi?
Yechish:
1-usul. 4% li degani 100 g eritmada 4 g (100 kg eritmada 4 kg) tuz
borli gini bildiradi.
100 kg eritmada 4 kg tuz bo‘lsa,
10 · 4
10 kg eritmada x kg tuz bo‘ladi: x = ———= 0,4 kg yoki 400 g.
100
Javob: 0,4 kg yoki 400 g.
m
1
m
2
·C%
10 ·4
2-usul. C% = —— · 100% formuladan m
1
= ———— = ——— = 0,4 kg yoki 400
g.
m
2
100%
100
Javob: 0,4 kg yoki 400 g.
Ma’lum hajm eritmadagi erigan moddaning molar konsentratsiyasini
topish. Molar konsentra tsiya
1. Natriy gidroksidning suvdagi eritmasining 2 litrida 16 g NaOH bor.
Shu eritma ning molar konsentratsiyasini hisoblang.
Yechish:
1) Ma’lumki, natriy gidroksidning nisbiy molekular massasi: M
r
= 40.
1 mol NaOH = 40 gramm. Uning molar massasi 40 g/mol.
96
97
2) 2 litr (2000 ml) eritmada 16 gramm NaOH erigan holda mavjudligi
masala shartidan ma’lum. 1 litr (1000 ml) shunday eritmada erigan
NaOH ning massa sini bilish kerak.
2000 ml eritmada – 16 g NaOH erigan.
1000 ml eritmada – x g NaOH erigan.
1000 · 16
x = —————= 8 g NaOH bor.
2000
m · 1000
3) C
M
= —————
= formuladan foydalanib eritmaning molar konsentratsiyasi
M · V
topiladi.
m · 1000 8 · 1000
C
M
= ————= ———— =
0,2 mol/l. 0,2 M li.
M · V
40 · 1000
Ushbu masalani yechishda ikkinchi ishni bajarmasdan ham, masala
shartida berilganlardan foydalanib formula asosida yechish mumkin.
m · 1000 16 · 1000
C
M
= ————= ———— =
0,2 mol/l. Javob: 0,2 mol/l. 0,2 M li.
M · V
40 · 2000
2. Kalsiy xloridning konsentratsiyasi 2 mol/l bo‘lgan 500 ml eritmasini
tayyorlash uchun qancha tuz kerak? Bunday eritmani qanday tayyor-
lash mumkin?
Yechish:
1) M (CaCl
2
) = 111 g/mol. 2) 2 mol CaCl
2
= 222 g.
3) 2 mol/l degani 1 l (1000 ml) eritmada 2 mol, ya’ni 222 g CaCl
2
borligini
bildiradi. Endi 500 ml eritma uchun qancha tuz kerakligini topib olamiz.
1000 ml da 222 g tuz bo‘lsa,
500·222
500 ml da x g tuz bo‘ladi: x
= ————
= 111. Javob: 111 g.
1000
4) 111 g CaCl
2
tuzini tarozida tortib olib, 500 ml li o‘lchov kolbasiga
solinadi. Tuz erib ketguncha oz-ozdan suv quyiladi. Tuz erib
bo‘lgach, kolba ning o‘lchov belgisigacha, ya’ni 500 ml bo‘lguncha
suv quyiladi. Eritma yaxshilab aralashtirilib, maxsus yorliq yopishti -
rilgan idishga quyiladi va og‘zi tiqin yoki qopqoq bilan berkitiladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Dorixonalarda sotiladigan yodli eritma yodning spirtdagi 10% li erit-
masidir. 500 g shunday eritma tayyorlash uchun qancha yod va
erituvchi kerak?
4 – Kimyo, 7-sinf
2. Natriy sulfat tuzining 7,1% li 200 g eritmasiga mol miqdor bariy
xlorid eritmasi quyilganda hosil bo‘lgan cho‘kmaning massasini
hisoblang.
3. 5 litr 0,1 M li eritma tayyorlash uchun qancha aluminiy sulfat olish
kerak?
4. Nitrat kislotaning 10% li eritmasining (zichligi 1,056 g/sm
3
) molar
konsentratsiyasini toping.
5. 200 g 10% li tuz eritmasi shu tuzning 300 g 20% li eritmasi bilan
aralashtirilganda hosil bo‘lgan yangi eritmadagi tuzning massa
ulushini % larda aniqlang.
6. 5 g osh tuzi 35 g suvda eritildi. Natijada hosil bo‘lgan eritmadagi
eruv chining massa ulushini va eritmaning foiz konsentratsiyasini
aniqlang.
7. Natriy sulfat tuzining 6,5 foizli 50 g eritmasi tarkibida qancha tuz
bo‘ladi?
8. 3 foizli 200 g kalsiy xlorid tuzi eritmasini tayyorlash uchun qancha
quruq tuz va qancha hajm suv kerak?
IV BOB YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI
1. A g tuz B g suvda eritildi. Eruvchini eritmadagi massa ulushini
foiz konsentratsiyada topish imkonini beradigan formulani
ko‘rsating.
A + B
A
A. C%
= ————
· 100%.
B. C%
= ———
· 100%.
B
A + B
A + B
A
C. C%
= ————
· 100%.
D. C%
= —
—
—
—
· 100%.
A
B
2. Molar konsentratsiya qanday formula bilan hisoblanadi?
m ·1000
E ·1000
A. C
M
= ————.
B. C
M
= ———— .
M · V
M · V
M ·1000
m ·1000
C. C
M
= ———— .
D. C
M
= ————.
m · V
E · V
3. Gazlarning suvda eruvchanligi quyidagi qaysi hollarda ortadi?
A. Harorat ortganda.
B. Bosim ortganda.
C. Aralashtirib turilganda.
D. A, B, C hollarning barchasida.
98
99
4. Quyidagi qaysi moddalar suvda juda oz eriydi?
1. Shakar.
2. Osh tuzi.
3. Gips.
4. Soda.
5. Kislorod.
A. 1, 2, 4.
B. 3, 5.
C. 2, 3.
D. 4.
5. Eruvchanlik nima?
A. 100 g erituvchida eruvchining erishi mumkin bo‘lgan qiymati.
B. 1000 g erituvchida eruvchining erishi mumkin bo‘lgan qiymati.
C. 10 g erituvchida eruvchining erishi mumkin bo‘lgan qiymati.
D. 1 g erituvchida eruvchining erishi mumkin bo‘lgan qiymati.
6. 100 g eritmada 34 g tuz erigan holatda bo‘lsa, uning foiz
konsentra tsiyasi nechaga teng?
A. 0,34.
B. 3,4. C. 34.
D. 6,8.
7. Eritmaning 2 litrida 3 mol modda bo‘lsa, uning molar konsen-
t rat siyasi nechaga teng?
A. 3.
B. 6.
C. 1,5.
D. 4,5.
8. Eritmada erigan moddaning massa ulushi 0,034 ga teng bo‘lsa,
uning foiz konsentra tsiyasi nechaga teng?
A. 0,034.
B. 0,34.
C. 3,4.
D. 34.
9. 4°C dagi 18 g suvning hajmini aniqlang. Bu miqdor suv 100°C
dan yuqori haroratda qanday hajmni egallaydi?
A. 18 ml, 22400 ml.
C. 22400 ml, 22400 ml.
B. 18 ml, 18 ml.
D. 18 ml, 1800 ml.
10.Qish faslida suv havzalarining yuza qismi muzlaydi. Ammo qat-
tiq holatdagi muz suv tubida cho‘kmaydi. Bu hodisaning
sababini tushuntiring.
A. Suvning anomal fizik xossalaridan biri 4°C dagi suvning zichligi eng
yuqori, ya’ni 1 g/ml ga tengligi. Suvning zichligi 4°C dan yuqorida
ham, past haroratda ham 1 g/ml dan kichik bo‘ladi. Shuning uchun
muz suv ning sirtida joylashadi.
B. Qattiq moddalar suyuq moddalardan yengil bo‘ladi.
C. Muz suvdan og‘ir, u albatta cho‘kadi.
D. Havo haroratiga bog‘liq holda yo cho‘kadi, yo cho‘kmaydi.
Barcha anorganik moddalar tarkibiga ko‘ra oddiy va murakkab mod-
dalarga bo‘linadi (38-rasm). Bu haqida biz «Oddiy va murakkab mod-
dalar» mavzusida dastlabki tushunchalarni o‘zlashtirgan edik (26-bet, 9-§):
38-rasm. Oddiy va murakkab moddalarning namunalari:
1-kaliy bixromat; 2-kaliy xlorid; 3-mis (Il)-oksid; 4-ohaktosh;
5-rux metali bo‘lakchalari; 6-ko‘mir; 7-mis kuporosi; 8–oltingugurt.
5.1. MODDALARNING TOIFALANISHI
33-§. METALLMASLAR VA METALLAR
1
5
2
3
4
6
7
8
ANORGANIK MODDALARNING
ENG MUHIM SINFLARI
100
101
Oddiy moddalar xossalariga ko‘ra metal-
lar va metallmaslarga bo‘linadi.
Metallar faqat metall atomlaridan tash kil
topadi: masalan, mis – Cu (39-rasm), nat-
riy – Na, kaliy – K, temir – Fe, magniy –
Mg, kumush – Ag va b.
Metallmaslar faqat metallmas atomlari-
dan tashkil topadi: masa lan, xlor – Cl
2
,
kislorod – O
2
, ozon – O
3
, oltingugurt – S
8
,
fosfor – P
4
, azot – N
2
va b.
Metallar va metallmaslar ko‘pincha qarama-qarshi bo‘lgan turlicha
fizik va kimyoviy xossalarga egadir (bu ular atomlarining elektron tuzi -
lishi turlichaligi bilan izohlanadi).
9-jadval
Metallar va metallmaslarning ba’zi xossalarini taqqoslash
39-rasm. Tabiiy mis bo‘lagi.
Oddiy
moddalar
Agregat holati
(n.sh.)
Ba’zi fizik
xossalari
Kristall
panjara turi
Bog‘ turi
Metallar
Metallmaslar
Hg va Fr dan boshqa
barchasi qattiq
Qattiq (oltingugurt S
8
,
fosfor P
4
, yod J
2
va b.)
Suyuq (brom Br
2
)
Gazsimon (xlor Cl
2
,
kislorod O
2
, ozon O
3
,
vodorod H
2
, azot N
2
)
Metall yaltiroq-
lik, issiqlik va
elektr o‘tkazuv -
chanlik, plastik-
lik, cho‘ziluv -
chanlik
Metall yaltiroq -
ligi yo‘q, issiq-
lik va elektr
o‘tkazuvchan-
likning yomon-
ligi yoki
yo‘qligi
Metall
Atom
(olmos, bor)
Molekular
(qattiq xlor,
azot,
kislorod
uchun)
Metall
Qutbsiz
kovalent
Umuman olganda, anorganik moddalarni sinflashda quyidagi sxemani
o‘zlashtirib olish maqsadga muvofiqdir:
MURAKKAB MODDALARNING TOIFALANISHI
Kislorod oddiy moddami yoki murakkab moddami? Suv-chi? Nima
uchun?
Murakkab moddalar odatda anorganik va organik moddalarga bo‘lina-
di. Organik moddalar deb uglerodning birikmalariga aytiladi (CO, CO
2
,
H
2
CO
3
va karbonatlar, HCN va sia nidlar, karbidlar bundan istisno).
Qolgan barcha birikmalar anorganik moddalardir.
Murakkab moddalar tarkibi (ikki elementli, ya’ni binar hamda ko‘p
elementli birikmalar) va kimyoviy xossalariga (ya’ni funksiyalariga yoki
funksional belgilariga, guruhlariga) qarab quyidagi sinflarga bo‘linadi:
oksidlar, asoslar, kislotalar, tuzlar.
Murakkab moddalar oddiy moddalardan tubdan farq qilib, ularni oddiy
moddalar gacha parchalash mumkin. Murakkab moddalar orasida uzviy
bog‘la nish mavjud.
Ularning bo‘linishi oldingi mavzudagi sxemada alohida ajra tib ko‘rsa-
tilgan.
Murakkab moddalar turli elementlar atomlaridan tashkil topadi, xusu-
san, oksidlar ikki xil element atomlaridan tashkil topgan murakkab mod-
dalar bo‘lsa (binar birikmalar), asoslar uch xil element atomlaridan,
kislotalar ikki va undan ortiq xildagi element atomlaridan, tuzlar ikki, uch
yoki to‘rt xil element atomlaridan tashkil topgan murakkab moddalardir.
Anorganik
moddalar
Oddiy
moddalar
Metallar
Fe, Cu,
Na va b.
Metallmas-
lar P
4
, N
2
,
O
2
, H
2
va b.
Oksidlar
Na
2
O,
Al
2
O
3
P
2
O
5
Asoslar
NaOH,
Ba(OH)
2
Cr(OH)
3
Kislota-
lar HCl,
H
2
SO
4
,
H
3
PO
4
Tuzlar
NaCl,
KHCO
3
,
Cu(OH)Cl
Murakkab
moddalar
102
103
Tayanch iboralar:
anorganik modda, oddiy modda, metall, me -
tallmas, murakkab modda, binar birikma, funksio nal belgi, funk-
sional guruh, oksid, asos, kislota, tuz, karbonat, sia nid, karbid.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday moddalar oddiy moddalar deb ataladi?
2. Oddiy moddalarning asosiy xususiyati nimada?
3. Metallar va metallmaslarni qanday farqlash mumkin?
4. Kremniy metallarga mansubmi yoki metallmaslargami? Javo -
bingizni izohlang.
5. O‘zbekistonda oddiy moddalar sifatida qaysi elementlar qayta
ishlanadi?
6. Qanday moddalar murakkab moddalar deb ataladi?
7. Murakkab moddalarni binar va funksional guruhli birikmalarga
ajratishda nimaga asoslaniladi?
8. Siz yashab turgan muhitda uchratgan anorganik murakkab
moddalarni aytib bering.
9. O‘zbekistonda qanday anorganik murakkab moddalar ishlab
chiqariladi va qayta ishlanadi?
10. Quyidagi murakkab moddalar tarkibidagi har bir elementning
massa ulushini aniqlang: Al
2
O
3
; Ba(OH)
2
; H
3
PO
4
; KNO
3
.
11. 5 mol azotning massasini va normal sharoitdagi hajmini
aniqlang.
5.2. OKSIDLAR
34-§. OKSIDLARNING TARKIBI,
TUZILISHI VA NOMLANISHI
Oksidlar deb biri kislorod bo‘lgan, ikki elementdan tashkil top-
gan murakkab moddalarga aytiladi.
Oksidlarning umumiy formulasi: E
2
O
n
(E – element, n – E ele-
mentning valentligi).
Oksidlarda kislorod atomi o‘zaro bog‘lanmaydi, balki boshqa element
atomlari bilan bog‘langan holda bo‘ladi.
Oksidlarning empirik (sodda) va grafik formulalari quyidagi tarzda ifo-
dalanadi:
MgO
Mg = O
Magniy
oksid
Al
2
O
3
O
Al
O
Al
O
Aluminiy
oksid
CO
2
O = C = O
Uglerod
(IV)-oksid
P
2
O
5
O
P = O
O
P = O
O
Fosfor
(V)-oksid
=
Nomlanishi. Doimiy valentlikka ega element, oksidining nomi «ele-
ment nomi + oksid» shaklida yasaladi: magniy oksid, aluminiy oksid.
Agar element o‘zgaruvchan valentlikka ega bo‘lib, bir necha xil oksid-
lar hosil qilsa, element nomidan so‘ng
uning valentligi qavs ichida rim raqami
bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin
chiziqcha qo‘yiladi hamda oksid so‘zi
yoziladi: CO
2
– uglerod (IV)-oksid,
CO– uglerod (II)-oksid, P
2
O
5
– fosfor
(V)-ok sid, P
2
O
3
– fosfor (III)-oksid.
Element nomiga kislorod soni ning
yunoncha sonlarda ifodalanishini qo‘ -
shib ham oksidlarni nomlash mum kin:
CO
2
– uglerod dioksid, SO
2
– oltin-
gugurt dioksid, SO
3
– oltingugurt trioksid, RuO
4
– ruteniy tetraoksid.
Oksidlarni nomlashda tabiatda uch rashi yoki turmushda qo‘llanishi, ta -
rixiy nomlaridan ham foydalaniladi: so‘ndirilmagan ohak – CaO; H
2
O –
suv; SiO
2
– qum, kvars; MgO – mag neziya; Fe
2
O
3
– qizil temirtosh (40-
rasm).
Tayanch iboralar:
oksid, oksidning nomlanishi, empirik formula,
grafik formula.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday moddalar oksidlar deb ataladi?
2. Oksidlarning empirik va grafik formulalari qanday ifodalanadi?
Misollar bilan tushuntiring.
3. Oksidlarni qanday nomlash mumkin?
4. Quyidagi elementlarning oksidlari formulalarini va nomlarini
40-rasm. Fe
2
O
3
qizil temirtosh mi -
nerali.
104
105
yozing: 1) kaliy; 2) rux; 3) kremniy (IV); 4) xrom (III); 5) xlor
(VII); 6) simob (II).
5. Quyidagi oksidlarning grafik formulalarini ifodalang: 1) Cu
2
O;
2) P
2
O
3
; 3) Mn
2
O
7
; 4) SO
3
; 5) N
2
O
3
.
6. Temirning oksidi tarkibida 72,2% temir va 27,8% kislorod bor.
Shu oksidning formulasini va nomini toping.
35-§. OKSIDLARNING TOIFALANISHI
Oksidlar kimyoviy xossalariga ko‘ra tuz hosil qiluvchi va tuz hosil qil-
maydigan oksidlarga bo‘linadi.
Kimyoviy reaksiyalarda tuz hosil qiladigan oksidlar asosli (Na
2
O,
CaO, FeO), kislotali (CO
2
, SO
2
, P
2
O
5
), amfoter (ZnO, Cr
2
O
3
,
Al
2
O
3
) oksidlarga toifalanadi.
(Amfoterlik — ikki taraflama xossalarni namoyon qilish, kimyoda ham
asoslilik, ham kislotalilikning namoyon bo‘lishi. Amfoter oksidlar xos-
salari bilan 8-sinf kimyo kursida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lasiz).
Kimyoviy reaksiyalarda tuz hosil qilmaydigan oksidlar befarq
oksidlar deb ataladi (NO, CO N
2
O va b.)
Asosli oksidlar — kislotalar yoki kislotali
oksidlar bilan tuz hosil qiluvchi oksidlar
Befarq oksidlar — tuz hosil qilmaydi-
gan oksidlar
Amfoter oksidlar — kislotalar bilan ham,
ishqorlar bilan ham tuz hosil qiluv chi
oksidlar
Kislotali oksidlar — asoslar yoki asosli
oksidlar bilan tuz hosil qiluvchi oksidlar
Oksidlar
E
2
O
n
Asosli oksidlar va kislotali oksidlar qarama-qarshi xossalarga ega,
amfoter oksidlar esa sharoitdan kelib chiqib kislotali yoki asosli xossani
namoyon qili shi mumkin. Quyidagi jadvalda asosli, kislotali, amfoter
oksidlarning ba’zi xossalari berilgan.
Tayanch iboralar:
tuz hosil qiluvchi oksid, tuz hosil qilmaydigan
oksid, asosli oksid, kislotali oksid, amfoter oksid, befarq oksid.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday oksidlar a) asosli; b) kislotali; d) amfoter; e) befarq
oksidlar deb ataladi?
2. 20 g magniy oksidi va 63 g nitrat kislota orasidagi reaksiyadan
hosil bo‘ladigan tuzning massasini toping (J: 74 g).
3. Temir (III), marganes (II, VII), xrom (II, III, VI), oltingugurt
(IV, VI), xlor (I, VII)-oksidlarining formulalarini va nomlarini
yozing.
4. Rux oksidining sulfat kislota, nitrat kislota, fosfat kislota, kaliy
gidroksidi bilan reaksiyalarini yozing.
36-§. OKSIDLARNING OLINISHI VA XOSSALARI
Oksidlarning olinishi.
1. Oddiy moddalarning kislorod bilan o‘zaro ta’sirlashishi (yonishi) natijasida:
4Al + 3O
2
= 2Al
2
O
3
; 4P + 5O
2
= 2P
2
O
5
.
Oksidlarning
xossalari
Agregat holati
Gidroksidlarning
xossalari
Ishqor bilan ta’sir-
lashishi
Kislota bilan ta’sir-
lashishi
Asosli oksidlar bilan
ta’sirlashishi
Kislotali oksid bilan
ta’sirlashishi
Asosli
Qattiq
Asos
Ta’sirlashmaydi
Ta’sirlashib tuz
hosil qiladi
Ta’sirlashmaydi
Ta’sirlashib tuz
hosil qiladi
Kislotali
Qattiq, suyuq, gaz
Kislota
Ta’sirlashib tuz
hosil qiladi
Ta’sirlashmaydi
Ta’sirlashib tuz
hosil qiladi
Ta’sirlashmaydi
Amfoter
Qattiq
Kislota-asos xossalari-
ni namoyon qiladi
Ta’sirlashib tuz hosil
qiladi
Ta’sirlashib tuz hosil
qiladi
Ta’sirlashib tuz hosil
qiladi
Ta’sirlashib tuz hosil
qiladi
Oksidlar
10-jadval
Asosli, kislotali, amfoter oksidlarning ba’zi xossalari
106
107
2. Murakkab moddalarning kislorod bilan o‘zaro ta’sirlashishi (yonishi) nati-
jasida:
CH
4
+ 2O
2
= CO
2
+ 2H
2
O; 2H
2
S + 3O
2
= 2H
2
O + 2SO
2
.
3. Murakkab moddalarning (asoslar, kislotalar, tuzlar) parchalanishi natijasi-
da:
Cu(OH)
2
= CuO + H
2
O; H
2
SiO
3
= H
2
O + SiO
2
;
Cu
2
(OH)
2
CO
3
= 2CuO + CO
2
+ H
2
O.
4. Ba’zi boshqa reaksiyalar natijasida:
2HClO
4
+ P
2
O
5
= 2HPO
3
+ Cl
2
O
7
; Na
2
CO
3
+ SiO
2
= Na
2
SiO
3
+ CO
2
.
Kimyoviy xossalari.
1. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarning oksidlari suv bilan ta’sirlashib
suvda eriydigan asoslarni (ishqorlarni) hosil qiladi:
Na
2
O + H
2
O = 2NaOH; CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
.
2. Ba’zi metallmaslarning oksidlari suv bilan ta’sirlashib kislotalarni hosil
qiladi:
SO
2
+ H
2
O = H
2
SO
3
; P
2
O
5
+ 3H
2
O = 2H
3
PO
4
.
3. Metallar oksidlari kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va suvni hosil qiladi:
CaO + 2HCl = CaCl
2
+ H
2
O; BaO + 2HNO
3
= Ba(NO
3
)
2
+ H
2
O.
4. Metallmaslar oksidlari asoslar bilan ta’sirlashib tuz va suvni hosil qila-
di:
SO
2
+ 2NaOH = Na
2
SO
3
+ H
2
O; P
2
O
5
+ 3Ca(OH)
2
= Ca
3
(PO
4
)
2
+ 3H
2
O.
5. Metallarning oksidlari metallmaslar oksidlari bilan ta’sirlashib tuzni
hosil qiladi:
MgO + SO
2
= MgSO
3
; BaO + CO
2
= BaCO
3
.
Savol va topshiriqlar:
1. Uglerod (IV)-oksidni qanday yo‘llar bilan olish mumkin?
2. Quyidagi sxemani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan reak -
siya teng lamalarini yozing:
Cu®CuO; (CuOH)
2
CO
3
®CuO;
Cu(OH)
2
®CuO.
3. Quyidagi jadval asosida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan reak-
siya tenglamalarini yozing:
Moddalar
SO
3
SiO
2
BaO
CuO
Al
2
O
3
ZnO
H
2
O
H
2
SO
4
NaOH
41-rasm. «Quruq muz» va uning fenolftaleini ishqor eritmasi bilan ta’sirlashib,
neytrallashishi va indikator rangining yo‘qolishi.
4. 16 g mis (II)-oksid n.sh. da o‘lchangan qancha vodorod bilan
reaksiyaga kirishadi va bunda necha gramm mis hosil bo‘ladi?
37-§. ENG MUHIM OKSIDLARNING ISHLATILISHI
Karbonat angidrid – CO
2
.
CO
2
havoning doimiy tarkibiy qismi bo‘lib, uning 0,03% ini tashkil
etadi. O‘simliklarning asosiy ozuqasi. Barcha yashil o‘simliklar havodan
bargi orqali karbonat angidridni, ildizi orqali suvni olib, quyosh nuri
ta’sirida ularni organik ozuqa moddalarga – qandlarga aylantiradi va havo-
ga kislorodni ajra tib chiqaradi. Bu jarayon fotosintez deb ataladi.
Karbonat angidriddan salqin ichimliklarni gazlashda keng foydalanila-
di. Sovi tuvchi vosita sifatida karbonat angidridning qattiq holga keltiril-
gani – «quruq muz»dan foydalaniladi. Karbonat angidrid kir yuvish
sodasi, ichimlik sodasi va bosh qa ko‘plab moddalar ishlab chiqarish uchun
xomashyo sifatida ishlatiladi (41-rasm).
108
109
Kremniy (IV)-oksid – SiO
2
.
Kremniy (IV)-oksid ham tabiatda keng tarqalgan oksid bo‘lib, asosan,
qum shaklida uchraydi. Qum eng muhim qurilish materiallaridan hisoblana-
di. Kremniy bu oksidining kristall tuzilishi o‘ziga xos bo‘lgan turi kvars deb
ata ladi. Ultra binafsha nurlarni to‘liq o‘tkazish xusu siyatiga ega bo‘lganligi
uchun kvars tib biyotda ultrabinafsha nur bilan ishlovchi asboblarda qo‘llani-
ladi. Qiyin suyuqlanuv chan bo‘lganligi undan kimyoviy shisha idishlar tay -
yorlash imkonini beradi. Kvarsning turli tabiiy ko‘rinishlari: ametist, sapfir,
xalsedon, yoqut minerallari – qimmatbaho va yarim qimmatbaho zargarlik
toshlari sifatida ham ishlatiladi. Undan tashqari, yarimo‘t kazgichlar fizikasi
uchun kremniy yarimo‘tkazgichi tayyorlashda asosiy material hisoblanadi.
Kalsiy oksid – CaO.
Bu oksid so‘ndirilmagan ohak yoki mahalliy tilda ohak deb ataladi.
Tabiatda keng tarqalgan ohaktosh kuydirib olinadi. Qurilish sanoati uchun
asosiy xomashyo materiali hisoblanadi. Undan turli qorishmalar, sement
tayyorlanadi. Tuproqning kislotaliligi ortib ketganda ma’lum miqdorda uni
neytrallash uchun ham ishlatiladi. Daraxtlar va boshqa o‘simliklardagi
zararkunandalarni bartaraf etish uchun uning suvli eritmalaridan foydalanish
yaxshi natija beradi. Kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda ham katta
ahamiyatga ega.
Oltingugurt (VI)-oksid – SO
3
.
Oltingugurtning bu oksidi sulfat angidrid deb ham ataladi. Bu oksid tabi-
atda erkin holda uchramaydi. U temir kolchedanini kuydirishda hosil
bo‘ladigan sulfit angidridni (oltingugurt (IV)-oksid – SO
2
) oksidlab olinadi.
Asosan sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Sulfat kislota esa
42-rasm. NO
2
ning gaz holati va
muzli muhitdagi holati.
5.3. ASOSLAR
38-§. ASOSLARNING TARKIBI, TUZILISHI VA NOMLANISHI
Asoslar deb metall atomi va bir yoki bir necha gidroksoguruh-
lardan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi (ammoniy
gidroksid NH
4
OH ham shu moddalar guruhiga kiradi).
Asoslar tarkibidagi gidroksoguruhlar soni metall atomining va -
lentligiga son jihatdan teng bo‘ladi, chunki gidroksoguruh
shartli ravishda bir valentli.
Asoslar funksional guruhli moddalar toifasiga mansubdir.
Asoslarning umumiy formulasi M(OH)
n
tarzida ifodalanadi: bu
yerda M – metall atomi; n – metall atomining valentligi.
Asoslarda kislorod atomi vodorod va metall atomi orasida ularning har
biri bilan bog‘ hosil qilgan holda joylashadi.
Nomlanishi. Asoslarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun
«metall atomi nomi + gidroksid» shaklida yasaladi: kaliy gidroksid –
KOH, bariy gidroksid – Ba(OH) , aluminiy gidroksid – Al(OH)
3
.
Agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil
gidroksidlar hosil qilsa, metall atomi nomidan so‘ng uning valentligi qavs
ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi
hamda gidroksid so‘zi yoziladi: vismut (III)-gidroksid – Bi(OH)
3
, mis (II)-
gidroksid – Cu(OH)
2
.
Metall atomi nomiga gidroksoguruh sonining yunoncha sonlarda
ifodala nishini qo‘shib ham gidroksidlarni nomlash mumkin: Ca(OH)
2
–
kalsiy digidroksid; Bi(OH)
3
– vismut trigidroksid.
Tayanch iboralar:
metall atomi, gidroksoguruh, gidroksid nomi.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday moddalar asoslar deb ataladi?
2. Asoslar qanday nomlanadi?
3. Bariy gidroksid, kaliy gidroksid, kalsiy gidroksid, lantan
gidroksid, toriy gidroksidlarning empirik formulasini va grafik
tasvirlanishini yozing.
4. Quyidagi oksidlarga mos keluvchi asoslarning formulalarini va
nomlarini yozing: CaO, Li
2
O, FeO, Al
2
O
3
.
ko‘plab boshqa moddalar, dorivor preparat-
lar olishda asosiy xomashyolardan hi sob -
lanadi, individual tarzda avtomobillar ak -
kumul ator batareya la rida ishlatiladi.
Azot (IV)-oksid – NO
2
.
Bu oksid tabiatda uchramaydi (42-
rasm). Asosan sintetik yo‘l bilan olinadi va
nitrat kislota ishlab chiqarish uchun sarf -
lanadi. Nitrat kislota esa azotli mineral
o‘g‘itlar, nitrobirikmalar, ko‘plab dorivor
moddalar ishlab chiqarishda asosiy man-
balardandir.
110
111
39-§. ASOSLARNING TOIFALANISHI
Asoslar fizik xossasi, ya’ni suvda erishi va erimasligiga qarab ishqor
va suvda erimaydigan asos hamda kimyoviy xossalariga ko‘ra yana amfo -
ter asoslarga ham bo‘linadi.
Suvda eruvchi asoslar ishqorlar deb ataladi (NaOH, KOH...).
Suvda erimaydigan asoslarga qolgan barcha asoslar kiradi
(Cu(OH)
2
, Fe(OH)
2
, Mg(OH)
2
, Fe(OH)
3
, ..).
Amfoter asoslar esa ham kislota, ham asos xossalarini namoyon
qiladi (Zn(OH)
2
, Cr(OH)
3
, Al(OH)
3
)...)
Ishqorlar – suvda eruvchi
Asoslar
Me(OH)
n
Suvda erimaydigan
Amfoter asoslar – ham kislota, ham
asos xossasiga ega
Suvda eriydigan asoslar teri va to‘qimalarni o‘yish xossasiga ega
bo‘lgani uchun o‘yuvchi ishqor deb ataladi.
KOH – o‘yuvchi kaliy.
NaOH – o‘yuvchi natriy.
Ishqorlar bilan ishlashda ehti yot bo‘lish kerak!
Tayanch iboralar:
ishqor, suvda erimaydigan asos, amfoter asos.
Savol va topshiriqlar:
1. Asoslarni qanday sinflarga bo‘lish mumkin?
2. Suvda eriydigan asoslar qanday umumiy nom bilan ataladi?
3. Amfoter asoslarning xossalari ularni hosil qilgan metallarning
Davriy sistemadagi o‘rni bilan bog‘liqmi?
4. Aluminiy, xrom, rux metallari hosil qilgan amfoter asoslarning
formulalarini yo zing va ularning amfoterlik xossasini ko‘rsa -
tuvchi reaksiya tenglamalarini keltiring.
5. Tarkibi quyidagicha bo‘lgan asosning formulasini aniqlang:
Mn–61,8%; O–36%; H–2,2%.
40-§. ASOSLARNING OLINISHI VA XOSSALARI
Olinishi.
1. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining suv
bilan ta’sirlashishi natijasida olinadi (43-rasm):
2Na + 2H
2
O = 2NaOH + H
2
;
Ca + 2H
2
O = Ca(OH)
2
+ H
2
.
2. Asoslar ishqoriy va ishqoriy-yer metallari
oksidlari ning suv bilan ta’sirlashishi natijasida
ham olinadi:
Na
2
O + H
2
O = 2NaOH;
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
.
3. Suvda erimaydigan asoslar tuzlarning suvdagi eritmasi ni ishqorlar
bilan ta’sirlashishi natijasida olinadi:
NiSO
4
+ 2NaOH = Ni(OH)
2
¯ + Na
2
SO
4
;
FeCl
3
+ 3KOH = Fe(OH)
3
¯ + 3KCl.
Fizik xossalari.
Asoslar – turli ranglarga ega bo‘lgan qattiq moddalardir: KOH, NaOH,
Ca(OH)
2
– oq rangli, Ni(OH)
2
– yashil rangli, Fe(OH)
3
– qo‘ng‘ir rangli
moddalar va h.k.
Ishqoriy va ishqoriy-yer metallar (berilliy va magniydan boshqa)
gidroksidlari suvda eriydi. Qolgan asoslar suvda erimaydi yoki juda
yomon eriydi. Ular ning kristall panja ralari tugunlarida metall ionlari va
gidroksid ionlari turadi.
Kimyoviy xossalari.
1. Suvda eriydigan asoslar indikatorlar rangini o‘zgartiradi. Masalan,
fenolftaleinning suv-spirtli eritmasi har qanday suvda eruvchi asos ta’siri-
da pushti rangga kiradi:
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi Ishqoriy eritmadagi rangi
Lakmus
Binafsha
Ko‘k
Metilzarg‘aldog‘i
To‘q sariq
Sariq
Fenolftalein
Rangsiz
Pushti
¯
¯
43-rasm. Na ga suv
ta’siri.
112
113
2. Asoslar kislotalar bilan ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi (bu reak-
siya neyt rallanish reaksiyasi deb ataladi):
NaOH + HCl = NaCl + H
2
O;
Mg(OH)
2
+ HCl = Mg(OH)Cl + H
2
O;
Ca(OH)
2
+ H
3
PO
4
= CaHPO
4
¯ + 2H
2
O.
3. Asoslar kislotali oksidlar bilan ta’sirlashadi, natijada tuz va suv hosil
qiladi (bu reaksiya ham neytrallanish reaksiyasiga misol bo‘ladi):
Ca(OH)
2
+ CO
2
= CaCO
3
¯ + H
2
O.
4. Ishqorlar tuzlar bilan ta’sirlashadi va yangi asos hamda tuz (sharoit-
ga qarab o‘rta yoki asosli) hosil qiladi:
A. O‘rta tuz
NiCl
2
+ 2NaOH = Ni(OH)
2
¯ + 2NaCl;
B. Asosli tuz
CuCl
2
+ NaOH = Cu(OH)Cl + NaCl.
5. Asoslar qizdirilganda metall oksidi va suvga parchalanadi (suvda
eriydigan asoslardan tashqari):
Cu(OH)
2
= CuO + H
2
O.
Tayanch iboralar:
asoslar, suvda eriydigan asoslar, suvda eri-
maydigan asoslar, asosli tuz.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday moddalar asoslar deb ataladi?
2. Neytrallanish reaksiyasini misollar bilan tushuntiring.
3. Quyidagilar orasidagi reaksiyalarni yozing: 1) kaliy gidroksid +
nitrat kislota; 2) kaliy gidroksid + nikel (II)-xlorid; 3) vismut
trigidroksid + sulfat kislota; 4) kaliy gidroksid + silikat kislota;
5) natriy gidroksid + magniy sulfat.
4. 8 g natriy gidroksid va 19 g sulfat kislota orasidagi reaksiya
natijasida qancha va qanday modda hosil bo‘ladi?
41-§. ENG MUHIM ASOSLARNING ISHLATILISHI
Natriy gidroksid (o‘yuvchi natriy) – NaOH.
Oq tusli, suvda juda yaxshi eriydigan, hatto havodagi suv bug‘larini ham
tortib olib suyuqlanadigan (gigroskopik) qattiq modda. Natriy gidroksidning
suvdagi kuchsiz eritmasi qo‘l bilan ushlab ko‘rilganda sovundek tuyuladi va
terini o‘yib yuboradi. Shuning uchun u texnik maqsadlarda «kaustik soda»
deb ham nomlanadi. O‘yuvchi natriy bilan ishlaganda juda ehtiyot bo‘lish
kerak. Uni teri va kiyimlarga tegishidan saqlanish lozim.
Natriy gidroksid sanoat miqyosida ko‘p ishlab chiqariladi. Sanoatda
uni osh tuzi (natriy xlorid tuzi) eritmasidan elektroliz (elektr toki yordami-
da parchalash) yo‘li bilan olinadi.
Natriy gidroksid – kimyo sanoati uchun eng muhim xomashyolardan
biridir: neftni qayta ishlash mahsulotlarini tozalashda; sovun, qog‘oz ish-
lab chiqarishda; to‘qimachilik va sun’iy tola ishlab chiqarish hamda
sanoatning boshqa ko‘plab sohalarida qo‘llaniladi.
Kaliy gidroksid (o‘yuvchi kaliy) – KOH.
Oq tusli, suvda juda yaxshi eriydigan qattiq modda. Xossalari jihatidan
o‘yuvchi natriyga juda o‘xshab ketadi. Sanoatda o‘yuvchi natriy kabi kaliy
xlorid tuzi eritmasidan elektroliz qilib olinadi. Uning ta’sir kuchi o‘yuvchi
natriynikiga o‘xshasa-da, tannarxi qimmatligi tufayli kamroq ishlatiladi.
Kalsiy gidroksid (so‘ndirilgan ohak) – Ca(OH)
2
.
Oq g‘ovak modda, kuchli asos hisoblanadi, suvda kam eriydi: 1 l
suvda 20°C da 1,56 g eriydi. Uning suvdagi bir jinsli eritmasi «ohakli
suv» deb ataladi (loyqalangan holda esa «ohak suti» deb ataladi) va
ishqoriy muhitga ega bo‘ladi. Kalsiy gidroksid sanoatda ohaktoshni kuy-
dirib olinadigan kalsiy oksidi, ya’ni so‘ndirilmagan ohakka (yoki oddiy
ohak) suv ta’sir ettirish yo‘li bilan olinadi:
CaCO
3
® CaO ® Ca(OH)
2
.
So‘ndirilgan ohak, asosan, qurilishda sementli, qumli va boshqa xil qo -
rishmalar tayyorlashda (xususan, uning suv va qum bilan qorishmasi «ohak-
li qo rishma» deb atalib, g‘ishtlarni terib chiqish qorishmasi bo‘lib hisoblana-
di), kislotaliligi ortib ketgan tuproqlarni neytrallashda, qishloq xo‘jaligi
zararkunandalariga qarshi kurash vositasi sifatida keng qo‘llanadi.
114
115
Tayanch iboralar:
o‘yuvchi natriy, kaustik soda, gigroskopik
modda, elektroliz, o‘yuvchi kaliy, so‘ndirilgan ohak, ohakli suv,
ohak suti, ohakli qorishma.
Savol va topshiriqlar:
1. Kalsiy gidroksidni qanday yo‘llar bilan olish mumkin?
Reaksiya tenglamalarini yo zing.
2. «So‘ndirilmagan ohak», «so‘ndirilgan ohak», «ohak suti»,
«ohakli suv» tushunchalari nimani anglatadi?
3. Natriy va kaliy gidroksidlarning olinishidagi kimyoviy reak-
siyalar tenglamalarini yozing.
4. 14,8 g so‘ndirilgan ohak olish uchun qancha ohaktosh kerak
bo‘ladi?
5.4. KISLOTALAR
42-§. KISLOTALAR TARKIBI, TUZILISHI VA NOMLANISHI
Kislotalar deb tarkibida metall atomlariga almashina oluvchi
vodo rod atomlari hamda kislota qoldig‘idan iborat bo‘lgan
murakkab moddalarga aytiladi.
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soni kislota qoldig‘ining
valentli giga son jihatdan teng bo‘ladi, chunki vodorod bir valent-
lidir.
Kislotalar funksional guruhli moddalar toifasiga mansubdir.
Kislotalarning umumiy formulasi H
n
K tarzida ifodalanadi: bu
yerda K – kislota qoldig‘i; n – kislota qoldig‘ining valentligi.
Kislotalarda vodorod kislota qoldig‘i bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘ hosil
qilgan holda birikadi.
Kislotalarning empirik va grafik tasvirlanishini quyidagicha ifodalash
mumkin:
HCl
H
2
SO
4
H
3
PO
4
H–O O
H–O
H–Cl
S
H–O – P = O
H–O O
H–O
Xlorid kislota
Sulfat kislota
Ortofosfat kislota
Nomlanishi. Kislotalarning nomi kislota qoldig‘i nomidan keltirib
chiqa riladi. Bunda quyidagi asosiy kislota qoldiqlari nomi va mos keladi-
=
=
gan kislotalar nomi hamda ularning formulalari berilgan jadvaldan foy-
dalanamiz (kislota qoldiqlari valentligi chiziqchalar bilan ko‘rsatilgan):
11-jadval
Kislotalar nomlari
Mos kislota nomi Kislota formulasi
Kislota qoldig‘i
Kislota qoldig‘i
formulasi
nomi
Ftorid kislota
HF
-F
Ftorid
Xlorid kislota
HCl
-Cl
Xlorid
Bromid kislota
HBr
-Br
Bromid
Yodid kislota
HJ
-J
Yodid
Sianid kislota
HCN
-CN
Sianid
Sulfid kislota
H
2
S
=S
Sulfid
Sulfit kislota
H
2
SO
3
=SO
3
Sulfit
Sulfat kislota
H
2
SO
4
=SO
4
Sulfat
Nitrit kislota
HNO
2
-NO
2
Nitrit
Nitrat kislota
HNO
3
-NO
3
Nitrat
Ortofosfat kislota
H
3
PO
4
ºPO
4
Ortofosfat
Fosfit kislota
H
3
PO
3
=PO
3
Fosfit
Metafosfat kislota
HPO
3
-PO
3
Metafosfat
Pirofosfat kislota
H
4
P
2
O
7
P
2
O
7
Pirofosfat
Dixromat kislota
H
2
Cr
2
O
7
=Cr
2
O
7
Dixromat
Xromat kislota
H
2
CrO
4
=CrO
4
Xromat
Silikat kislota
H
2
SiO
3
=SiO
3
Silikat
Borat kislota
H
3
BO
3
ºBO
3
Borat
Permanganat kislota
HMnO
4
-MnO
4
Permanganat
Manganat kislota
H
2
MnO
4
=MnO
4
Manganat
Arsenat kislota
H
3
AsO
4
ºAsO
4
Arsenat
Arsenit kislota
H
3
AsO
3
ºAsO
3
Arsenit
Perxlorat kislota
HClO
4
-ClO
4
Perxlorat
Xlorat kislota
HClO
3
-ClO
3
Xlorat
Xlorit kislota
HClO
2
-ClO
2
Xlorit
Gipoxlorit kislota
HClO
-ClO
Gipoxlorit
Bromit kislota
HBrO
2
-BrO
2
Bromit
Perbromat kislota
HBrO
4
-BrO
4
Perbromat
Karbonat kislota
H
2
CO
3
=CO
3
Karbonat
Demak, kislota nomi «kislota qoldig‘i nomi + kislota» so‘zlari qo‘shib yasaladi.
–
==
116
117
Tayanch iboralar:
kislota, kislota qoldig‘i, ftorid, xlorid, bromid,
yodid, sianid, sulfid, sulfit, sulfat, nitrit, nitrat, ortofosfat, fosfit,
metafosfat, pirofosfat, dixromat, xromat, silikat, borat, perman-
ganat, manganat, arsenat, arsenit, perxlorat, xlorat, xlorit,
gipoxlorit, bromit, bromat, atsetat, oksalat, karbonat.
Savol va topshiriqlar:
1. Kislotalar deb qanday moddalarga aytiladi?
2. Kislotalar funksional guruhli moddalarga mansub deganda
nimani tushunasiz?
3. Kislotalar qanday nomlanadi?
4. Quyidagi kislotalarning grafik formulasini yozing: H
2
S, H
2
SO
3
,
HClO.
43-§. KISLOTALARNING TOIFALANISHI
Kislotalar tarkibida kislorod atomi mavjudligiga qarab kislorodli va kislorod-
siz kislotalarga toifalanadi:
Kislotalar tarkibidagi vodorod soniga qarab bir negizli, ikki negizli,
uch negizli va ko‘p negizli kislotalarga toifalanadi.
Kislotalarning negizliligiga quyidagi jadvalda misollar keltirilgan.
Kislorodsiz
kislotalar
Kislotalar
Kislorodli
kislotalar
Kislorodsiz kislotalarga quyidagi-
larni misol keltirish mumkin:
HF,
HCl, HBr, HJ, HCN, H
2
S
.
Kislorodli kislotalarga esa quyi da -
gilarni misol keltirish mumkin:
H
2
SO
4
, HNO
3
, H
3
PO
4
, H
2
CrO
4
,
H
2
SiO
3
, H
3
BO
3
.
12-jadval
Kislotalarning negizliligi
Bir negizli
Ikki negizli
Uch negizli
Ko‘p negizli
HF
H
2
SiO
3
H
3
AsO
4
H
4
P
2
O
7
HCl
H
2
CO
3
H
3
AsO
3
HBr
H
2
S
H
3
PO
4
HJ
H
2
SO
3
H
3
BO
3
HCN
H
2
SO
4
HNO
2
H
2
Cr
2
O
7
HNO
3
H
2
CrO
4
Tayanch iboralar:
kislorodsiz kislotalar, kislorodli kislotalar, bir
negizli kislota, ikki negizli kislota, uch negizli kislota, ko‘p
negiz li kislota.
Savol va topshiriqlar:
1. Kislotalar qanday belgilari asosida toifalanadi?
2. Bir negizli kislotalar hosil qilishi mumkin bo‘lgan moddalarni
ko‘rsating: CO
2
, SO
2
, NO
2
, P
2
O
5
, Cl
2
, S.
3. Oltingugurtdan boshqa qaysi oddiy moddalar vodorod bilan
to‘g‘ridan to‘g‘ri biri kib ikki negizli kislota hosil qilishi
mumkin?
44-§. KISLOTALARNING OLINISHI VA XOSSALARI
Olinishi. Kislotalar quyidagi usullar yordamida olinadi:
1. Kislorodli kislotalarni kislotali oksidlar bilan suvning o‘zaro ta’siri
natijasida olish mumkin:
P
2
O
5
+ 3H
2
O = 2H
3
PO
4
; SO
2
+ H
2
O = H
2
SO
3
.
2. Kislorodsiz kislotalarni metallmaslarning vodorod bilan ta’sirlashuvi
mahsulotlarini suvda eritib olish mumkin:
H
2
+ Cl
2
= 2HCl (suvdagi eritmasi – xlorid kislota);
H
2
+ S = H
2
S (suvdagi eritmasi – sulfid kislota).
118
119
3. Kislotalarni ularning tuzlariga boshqa kislotalarni ta’sir ettirib olish
mumkin:
Na
2
SO
3
+ H
2
SO
4
= H
2
SO
3
+ Na
2
SO
4
;
FeS + 2HCl = FeCl
2
+ H
2
S↑;
Na
2
SiO
3
+ 2HCl = H
2
SiO
3
¯ + 2NaCl.
Fizik xossalari. Kislotalar qattiq (borat, ortofosfat kislotalar), suyuq
(sulfat, nitrat kislotalar) bo‘lishi mumkin. Ularning ko‘pchiligi suvda
yaxshi eriydi va ayrim gazlarning (vodorod xlorid – HCl, vodorod bro-
mid – HBr, vodo rod sulfid – H
2
S) suvdagi eritmalari ham kislotalar bo‘lib
hisoblanadi. Kislota molekulalarida vodo rod kislota qoldiqlari bilan
bog‘langan holda bo‘ladi.
Kimyoviy xossalari. Kislotalarning kimyoviy xossalari ularni ancha
faol moddalar ekanligini ko‘rsatadi:
1. Kislotalar indikatorlar rangini o‘zgartiradi. Masalan, quyidagi jadval-
da indikatorlarning kislotalar ta’sirida rang o‘zgartirishlari keltirilgan.
Indikator nomi
Neytral eritmadagi rangi Kislota eritmasidagi rangi
Lakmus
Binafsha
Qizil
Fenolftalein
Rangsiz
Rangsiz
Metilzarg‘aldog‘i
To‘q sariq
Pushti
2. Kislotalar asoslar bilan ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi (bu reak-
siya neyt rallanish reaksiyasi deb ataladi) (44-rasm):
44-rasm. Fenolftaleinli ishqor eritmasini kislota eritmasi bilan neytrallashda
indikator rangining yo‘qolishi.
46-rasm. Mis va boshqa ba’zi metallarning turli kislotalar bilan ta’sirlashuvi.
H
2
SO
4
+ 2NaOH = Na
2
SO
4
+ 2H
2
O;
HCl + Mg(OH)
2
= Mg(OH)Cl + H
2
O;
H
3
PO
4
+ KOH = KH
2
PO
4
+ H
2
O.
3. Kislotalar asosli oksidlar bilan ta’sirlasha-
di, tuz va suv hosil qiladi (bu reaksiya ham
neytrallanish reaksiyasiga misol bo‘ladi):
2HNO
3
+ CaO = Ca(NO
3
)
2
+ H
2
O.
4. Kislotalar metallar bilan ta’sirlashadi va
tuz hamda sharoitga qarab vodorod ajra -
lib chiqadi yoki boshqa mahsulotlar hosil
bo‘ladi (45-rasm):
Zn + H
2
SO
4
= ZnSO
4
+ H
2
↑.
Metallarning faollik qatorida vodoroddan
chapda turgan metallar uni kislotalardan siqib
chiqaradi, o‘ngda turganlari esa siqib chiqara
olmaydi va bunda boshqa mahsulotlar hosil
bo‘ladi (46-rasm):
Cu + 4HNO
3
(kons.) = Cu(NO
3
)
2
+ 2NO
2
↑ + 2H
2
O.
Metallarning faollik qatori
Vodorodni siqib chiqaradi
Vodorodni siqib
chiqara olmaydi
Li Cs K Ca Na Mg Al Mn Zn Cr Fe Ni Sn Pb H
2
Cu Ag Hg Au Pt
45-rasm. Ruxning
sulfat kislota eritmasida
erishi va vodorod ajralib
chiqishi.
120
121
5. Kislotalar tuzlar bilan ta’sirlashadi va yangi kislota hamda yangi tuz
(sharoitga qarab o‘rta yoki nordon) hosil qiladi:
A. O‘rta tuz va yangi kislota
BaCl
2
+ H
2
SO
4
(suyul.) = BaSO
4
¯ + 2HCl.
B. Nordon tuz va yangi kislota
NaCl + H
2
SO
4
(kons.) = NaHSO
4
+ HCl
↑
.
D. Faqat nordon tuz
CaCO
3
+ H
2
CO
3
= Ca(HCO
3
)
2
.
6. Ayrim kislotalar qizdirilganda kislotali oksid va suvga parchalanadi:
H
2
SiO
3
® SiO
2
+ H
2
O.
Tayanch iboralar:
kislota, kislorodli kislota, kislorodsiz kislota,
neytrallanish reaksiyasi, kislotali oksid, nordon tuz, metallarning
faollik qatori.
Savol va topshiriqlar:
1. Kislotalar qanday usullar bilan olinishi mumkin? Sulfat kislota,
sulfid kislota, karbonat kislotalarning olinish reaksiya teng -
lamala rini yozing.
2. Borat, manganat, sulfat, sulfit, nitrat, ortofosfat kislotalarga
to‘g‘ri keladigan kislotali oksidlar formulalarini yozing.
3. Quyidagi metallardan qaysi birlari xlorid kislotadan vodorodni
siqib chiqaradi: kaliy, bariy, simob, temir, mis, kumush, natriy,
magniy, aluminiy, rux?
4. Quyidagilar orasidagi reaksiya tenglamalarini yozing:
1) ka liy gidroksid + nitrat kislota; 2) sulfat kislota + natriy
xlorid; 3) mis (II)-oksid +sulfat kislota; 4) natriy gidroksid+
+ kremniy (IV)-ok sid; 5) xlorid kislota + magniy karbonat.
5. 196 g mis digidroksid va 73 g xlorid kislota orasidagi reak-
siyadan qancha miqdor mahsulotlar hosil bo‘ladi?
6-amaliy mashg‘ulot.
SULFAT KISLOTA BILAN MIS (II)-OKSID,
SHUNINGDEK, TEMIR (III)-OKSID ORASIDAGI ALMASHINISH
REAKSIYALARINI OLIB BORISH VA REAKSIYA
MAHSULOTLARINI ERITMADAN AJRATISH
Bu amaliy mashg‘ulot metall oksidlarining kislotalar bilan o‘zaro
ta’sirla shuvi va reaksiyalarning borish shart-sharoitlarini bilib olish
imkonini beradi.
Mis (II)-oksid va temir (III)-oksidning sulfat kislota bilan o‘zaro ta’sir-
lashuvini parallel tarzda olib borish mumkin.
Metall oksidlarining sulfat kislota bilan ta’sirlashuv reaksiyasi
yoziladi.
Probirkaga 5 ml sulfat kislota eritmasidan ehtiyotlik bilan quyi-
ladi. Eritma qaynaguncha qizdiriladi. Sulfat kislota bilan ish-
lashda va qizdirishda juda ehtiyot bo‘lish zarur!
Sulfat kislotaning qaynoq eritmasiga shisha tayoqcha bilan
aralashtirilib turgan holda oz-ozdan mis (II)-oksid qo‘shiladi va
oksid erimay qolguncha bu jarayon davom ettiriladi.
Eritmani chinni kosachaga filtrlab olinadi va kosacha shtativ
halqasiga o‘rnatiladi. Tuz kristallari hosil bo‘lguncha spirt lam-
pasi alangasida qizdiriladi.
Olingan tuz kristallari tashqi ko‘rinishiga e’tibor bering.
Tajribada ishlatilgan moddalarning tashqi ko‘rinishiga, rangiga e’tibor
bering.
Bajarilgan ish yuzasidan quyidagi tartibda hisobot yoziladi:
1. Ishning mavzusi va maqsadi.
2. Bajariladigan ishda kerakli jihozlar va reaktivlar ro‘yxati.
3. Ishni bajarishdagi har bir qismni alohida nomlab, ishni bajarish tartibi -
ning qisqacha izohlanishi. Ishni bajarish jarayonida ishlatilgan asboblar -
ning rasmini chizish. Sodir bo‘lgan hodisalar yuzasidan xulosalar berish.
4. Sodir bo‘lgan reaksiya tenglamalarini yozish.
5. Ish davomida olingan natijalar yuzasidan yakuniy xulosalarni bayon
etish.
122
123
45-§. ENG MUHIM KISLOTALARNING ISHLATILISHI
Sulfat kislota – H
2
SO
4
.
Moysimon bu suyuqlik hidsiz va rangsiz bo‘lib,
suv dan deyarli ikki marta og‘ir. Suvda juda yaxshi
eriydi.
Sulfat kislota havo va har xil gazlarni quritishda,
shuningdek, turli moddalar tarkibidagi suvni tortib
olishda qo‘llaniladi (47-rasm).
Konsentrlangan sulfat kislota teriga tushsa, terini
qattiq kuydiradi. Shuning uchun sulfat kislota bilan
ishlaganda ehtiyot bo‘lish zarur. Teriga va kiyim-
larga tegishidan saqlanish kerak.
Sulfat kislota suv bilan aralashtirilganda juda
ko‘p issiqlik ajralib chiqadi, uning eritmasini tayyor-
laganda kislotani idish devori bo‘ylab tomizilgan
holda sekinlik bilan suvga quyish kerak (48-rasm).
Aks holda kislota ustiga suv quyilganda ular to‘liq
aralashib ulgurmasdan eritma qaynab ketadi va qaynoq aralashma shisha
idishni yorib yubo rishi yoki kiyimga, teriga, ko‘zga sachrashi mumkin.
Kislotalar eritmasini tayyorlashda kislota suvga quyiladi.
Sulfat kislota xalq xo‘jaligining juda ko‘p sohalarida keng qo‘llaniladi,
xususan:
mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish;
47-rasm. Sulfat
kislota ning
yog‘ochga ta’siri.
48-rasm. Sulfat kislotasi eritmasini tayyorlash.
49-rasm. Sulfat kislotali akkumulator batareyalari.
neft mahsulotlarini tozalash;
xlor ishlab chiqarish;
turli xildagi tuzlar va kislotalar, dori-darmonlar ishlab chiqarish;
portlovchi moddalar tayyorlash;
bo‘yoqlar ishlab chiqarish;
selluloza ishlab chiqarish;
kislotali akkumulatorlar tayyorlash (49-rasm);
qora metallarni xurishlash va boshqalar.
Xlorid kislota – HCl
.
Vodorod xlorid suvda juda yaxshi eriydi, natijada
olinadigan bu rangsiz suyuqlik xlorid kislota deyiladi
va u suyuqlik suvdan biroz og‘ir bo‘lib, o‘tkir hidga
egadir (50-rasm). Bu kislota eritmasidan doimo vodo -
rod xlorid molekulalari uchib chiqib tu rishi sababli shu
o‘tkir hidga ega bo‘ladi. Konsentrlangan xlorid kislota
eritmasi «tutovchi kislota» ham deyiladi. Buning
sababi, uchib chiqayotgan vodorod xlorid molekulalari
havodagi suv bug‘larida erib, tuman hosil qiladi.
Xlorid kislota oshqozon shirasining tarkibiy qismla -
ridan bo‘lib, ovqat hazm qilish jarayonida muhim
ahamiyatga ega.
Xlorid kislota xalq xo‘jaligining juda ko‘p sohalari-
da qo‘llaniladi, xususan:
50-rasm. HCl
gazining suvda
erib, xlorid kislota
eritmasini hosil
qilishi.
124
125
metallarni xurishlash;
xloridlar ishlab chiqarish;
tibbiyotda dori-darmonlar ishlab chiqarish;
bo‘yoqlar ishlab chiqarish;
plastmassalar ishlab chiqarish va boshqalar.
Nitrat kislota – HNO
3
.
Nitrat kislota suvdan 1,5 barobar og‘ir, rangsiz suyuqlik bo‘lib, xlorid
kislota kabi havoda «tutaydi». Konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan kislota erit-
masi oddiy yorug‘lik ta’sirida nitrat kislotaning parchalanishidan hosil
bo‘lgan NO
2
ning kislota eritmasida erib, uni qo‘ng‘ir rangga bo‘yashi sa -
babli ko‘pincha bu kislota rangli degan xato xulosaga olib keladi. Bu no -
to‘g‘ri. Toza kislota eritmasi rangsiz bo‘ladi. Kon sentrlangan sovuq nitrat
kislota temir, xrom va aluminiy yuzasini passivlashtirib qo‘yganligi
sababli bu me tallardan tayyorlangan idishlarda saqlanishi mumkin. Bu
kislota oltin, pla ti na, tantal, rodiy va iridiydan boshqa hamma metallar
bilan ta’sirlashadi.
Nitrat kislota xalq xo‘jaligida juda ko‘p sohalarda keng qo‘llaniladi,
xususan:
azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarish;
organik azotli birikmalar ishlab chiqarish;
tibbiyotda dori-darmonlar ishlab chiqarish;
bo‘yoqlar ishlab chiqarish;
nitroza usulida sulfat kislota ishlab chiqarish va boshqalar.
Tayanch iboralar:
sulfat kislota, xlorid kislota, nitrat kislota.
Savol va topshiriqlar:
1. Sulfat, xlorid va nitrat kislotalarning xossalarini aytib bering.
2. Sulfat, xlorid, nitrat kislotalarning xalq xo‘jaligida ishlatilish
sohalarini ayting.
3. Sulfat, xlorid, nitrat kislotalarning kundalik turmushda qanday
maqsadlarda ishlatilishi haqida ma’lumotlar to‘plang.
5.5. TUZLAR
46- §. TUZLAR TARKIBI, TUZILISHI VA NOMLANISHI
Tuzlar deb metall atomlari (yoki ammoniy NH
4
+
) va kislota qoldi -
g‘idan iborat bo‘lgan murakkab moddalarga aytiladi.
Tuzlar kislota vodorodining metall atomiga yoki asos gidroksidi -
ning kislota qoldig‘iga almashishidan hosil bo‘ladi.
Tuzlar funksional guruhli moddalar toifasiga mansubdir.
Tuzlarning umumiy formulasi M
n
K
m
tarzida ifodalanadi: bu
yerda M – metall atomi (yoki ammoniy NH
4
+
); K – kislota qoldig‘i;
n – kislota qoldig‘ining valentligi; m – metall atomi valentligi.
Tuzlar tarkibidagi metall atomi valentligi kislota qoldig‘ining va -
lentligiga son jihatdan teng bo‘lganda (n=m) indekslar qo‘yil-
maydi.
Tuzlarda metall atomlari kislota qoldiqlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘
hosil qilgan holda birikadi.
Tuzlarning empirik va grafik tasvirlanishini quyidagicha ifodalash
mumkin:
NaCl
CuSO
4
AlPO
4
O O
O
Na – Cl
Cu S
Al –O– P = O
O O
O
Natriy xlorid
Mis (II)-sulfat
Aluminiy fosfat
Nomlanishi. Tuzlarning nomi metall atomi va kislota qoldig‘i nomidan
keltirib chiqa riladi.
Tuzlar 13-jadval
Metall atomi nomi Kislota qoldig‘i nomi Tuz nomi Tuz formulasi
Kaliy
Ftorid
Kaliy ftorid
KF
Natriy
Xlorid
Natriy xlorid
NaCl
Mis
Bromid
Mis (I)-bromid
CuBr
Kaliy
Yodid
Kaliy yodid
KJ
Temir
Sulfid
Temir (II)-sulfid
FeS
Rux
Sulfat
Rux sulfat
ZnSO
4
Ammoniy
Nitrat
Ammoniy nitrat
NH
4
NO
3
Aluminiy
Ortofosfat
Aluminiy fosfat
AlPO
4
Kaliy
Xromat
Kaliy xromat
K
2
CrO
4
=
=
126
127
Kaliy
Permanganat
Kaliy permanganat
KMnO
4
Natriy
Atsetat
Natriy atsetat
CH
3
COONa
Kaliy
Oksalat
Kaliy oksalat
K
2
C
2
O
4
Natriy
Gidrokarbonat
Natriy gidrokarbonat
NaHCO
3
Kaliy
Gidrosulfid
Kaliy gidrosulfid
KHS
Litiy
Gidrosulfat
Litiy gidrosulfat
LiHSO
4
Magniy
Gidroksobromid
Magniy gidroksobromid
Mg(OH)Br
Aluminiy
Gidroksosulfat
Aluminiy gidroksosulfat
Al(OH)SO
4
Tuzlar o‘rta, asosli, nordon tuzlarga bo‘linadi va ular shunga monand
ra vishda nomla nadi.
1. O‘rta tuzlar nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun «metall atomi
nomi + kislota qoldig‘i nomi» shaklida yasaladi. Agar metall atomi
o‘zgaruv chan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall
atomi nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsa-
tiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda kislota qoldig‘i nomi
yoziladi: K
2
SO
4
.
2. Nordon tuzlar nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz
nomi o‘rtasiga «gidro» so‘zi qo‘shilib, «metall atomi nomi + gidro +
+kislota qoldig‘i nomi» shaklida yasaladi.
Agar metall atomi o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar
hosil qilsa, metall atomi nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim
raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda
«gidro» so‘zi va kislota qoldig‘i nomi yoziladi: Fe(HSO
4
)
2
.
3. Asosli tuzlar nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o‘rta tuz nomi
o‘rtasiga «gidrokso» so‘zi qo‘shilib, «metall atomi nomi + gidrokso +
+kislota qoldig‘i nomi» shaklida yasaladi. Agar metall atomi o‘zgaruv -
chan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall atomi nomi-
dan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va
qavsdan keyin chi ziqcha qo‘yiladi hamda «gidrokso» so‘zi va kislota
qoldig‘i nomi yoziladi: FeOHSO
4
.
Tayanch iboralar:
metall atomi, kislota qoldig‘i, gidro-,
gidrokso-, tuz.
davomi
Savol va topshiriqlar:
1. Tuzlar deb qanday moddalarga aytiladi?
2. Quyidagi tuzlarning tuzilishini va nomini yozing:
Na
2
SO
4
,
K
3
PO
4
, KNO
3
, CaCl
2
, MgSO
4
, Ca(HCO
3
)
2
, (CuOH)
2
CO
3
.
3. Kundalik turmushda ishlatiladigan qanday tuzlarni bilasiz?
4. Sulfat kislota qoldig‘ini tutuvchi necha xil tuzning formulasini
yoza olasiz?
47-§. TUZLAR FORMULALARINING IFODALANISHI
Tuzlar kislotalar va asoslar qoldiqlaridan (metall atomi yoki ammoniy
NH
4
+
va b.) tuzilgan deb hisoblash mumkin. Tuzlarning formulalarini
tuzishda quyidagi qoidani yodda tutish lozim:
Asos qoldig‘i (metall atomi yoki ammoniy
NH
4
+
va b.) indeksidagi
sonning uning valentligiga ko‘paytmasi kislota qoldig‘i indek-
sidagi sonning shu qoldiqning valentligiga ko‘paytmasiga teng.
Agar A – asos qoldig‘i bo‘lsa, K – kislota qoldig‘i; m – asos qoldig‘i
valentligi bo‘lsa, n – kislota qoldig‘i valentligi; x – asos qoldig‘i indeksidagi
m n
son bo‘lsa, y – kislota qoldig‘i indeksidagi son: A
x
K
y
m·x = n·y bo‘ladi.
2 3
2 1
1 3
Ba
x
(PO
4
)
y
Ca
x
(H
2
PO
4
)
y
(MgOH)
x
(PO
4
)
y
2x = 3y
2x = 1y
1x = 3y
x = 3 y = 2 x = 1 y = 2
x = 3 y = 1
Ba
3
(PO
4
)
2
Ca(H
2
PO
4
)
2
(MgOH)
3
PO
4
Misol sifatida aluminiy sulfat Al
x
(SO
4
)
y
tuzining formulasini tuzishni
o‘rganamiz:
Aluminiy – asos qoldig‘i va uning valentligi 3 ga teng. Sulfat –
kislota qoldig‘i va uning valentligi 2 ga teng.
Aluminiy bilan kislota qoldig‘ining valentligini ifodalovchi
sonlar ning eng kichik ko‘paytuvchisini topamiz. 2 va 3 sonlari -
ning eng kichik ko‘paytuvchisi 6 bo‘ladi.
Tuz molekulasidagi aluminiy atomlari soni x=6:3=2; kislota
qoldig‘i soni y=6:2=3.
128
129
Demak, tuzning formulasi Al
2
(SO
4
)
3
.
Shunday usul bilan barcha tuzlarning formulalarini tuzish mumkin.
TUZLARNING TOIFALANISHI
Tuzlar hosil bo‘lishiga va tuzilishiga qarab, o‘rta, nordon va asosli tuzlarga
toifalanadi.
Tuzlar
O‘rta tuzlar: KNO
3
, Na
2
SO
4
, CaCO
3
Nordon tuzlar: NaHSO
4
, Ca(HCO
3
)
2
Asosli tuzlar: (CuOH)
2
CO
3
, CaOHCl
O‘rta tuz – metall atomi kislota tarkibidagi barcha vodorod o‘rnini
olgan, metall atomi va kislota qoldig‘idan iborat murakkab modda
(aluminiy fosfat – AlPO
4
, kaliy xromat – K
2
CrO
4
, kaliy permanga -
nat – KMnO
4
, natriy atsetat – CH
3
COONa, kaliy oksalat – K
2
C
2
O
4
).
Nordon tuz – metall atomi kislota tarkibidagi vodorodning bir qismi
o‘rnini olgan, metall atomi hamda vodorod va kislota qoldi g‘idan
iborat murakkab modda. Kislota tarkibidagi vodorodlar metallga
chala almashgan holda hosil bo‘ladi (natriy gidrokarbonat –
NaHCO
3
, kaliy gidrosulfid – KHS, litiy gidrosulfat – LiHSO
4
).
Asosli tuz – tarkibida metall atomi va kislota qoldig‘i bilan birga
gidroksid guruhi tutgan murakkab modda. Asos tarkibidagi
gidroksid kislota qoldig‘iga chala almashgan holda hosil bo‘ladi
(magniy gidroksobromid – Mg(OH)Br, aluminiy gidroksosulfat –
Al(OH)SO
4
).
Tuzlar orasida ikki tuzning birgalikda uchrab turish holati ham ma’lum
bo‘lib, bunday tuzlarni qo‘sh tuz deb ataladi va kimyoviy formulalari
qo‘shib yozilishi ham, alohida yozilishi ham mumkin: masalan, kaliy-alu-
miniy sulfat (achchiqtosh) KAl(SO
4
)
2
yoki K
2
SO
4
· Al
2
(SO
4
)
3
.
Qizilqon tuzi – K
3
[Fe(CN)
6
], sariqqon tuzi – K
4
[Fe(CN)
6
] kompleks
tuzlar ning vakil laridir.
5 – Kimyo, 7-sinf
Tayanch iboralar:
tuz formulasi, asos qoldig‘i, kislota qol dig‘i,
metall atomi, ammoniy, tuz, o‘rta tuz, nordon tuz, asosli tuz,
qo‘sh tuz, kompleks tuz.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday tuzlarni bilasiz?
2. Quyidagi qoldiqlardan iborat bo‘lgan tuzlarning formulalarini tu -
zing: 1) magniy va gidrofosfat; 2) aluminiy va fosfat; 3) mis (II)
va xlorid .
3. Quyidagi tuzlarning formulalarini yozing: temir (III)-sulfat, mag-
niy digidrofosfat, aluminiy digidroksoxlorid.
4. Quyidagi tuzlarning nomlarini ayting va grafik tuzilishini tasvir-
lang: Ba
3
(PO
4
)
2
, Ca(H
2
PO
4
)
2
, (MgOH)
3
PO
4
, AlPO
4
, K
2
CrO
4
,
KMnO
4
, CH
3
COONa, K
2
C
2
O
4
, NaHCO
3
, KHS, LiHSO
4
,
Mg(OH)Br, Al(OH)SO
4
.
5. Tuzlar qanday toifalarga bo‘linadi?
6. Qo‘sh tuzlar qanday tuzilishga ega bo‘ladi?
7. O‘zbekiston hududida bo‘r, ohaktosh va marmar kabi foydali
qazilmalar ko‘p uchraydi. Bo‘r, ohaktosh va marmarlarning
kimyoviy tarkibi bir xil, ya’ni kalsiy karbonatdir. Uning kim -
yoviy formulasini yozing. Tarkibidagi kimyoviy elementlarning
massa ulushini aniqlang.
48-§. TUZLARNING OLINISHI VA XOSSALARI
Olinishi.
Tuzlarni ko‘p usullar yordamida olish mumkin. Quyidagi jadvalda
tuzlarning olish usullari keltirilgan.
Tuzlarning olinishi
14-jadval
Moddalar
Metallar
Asosli Asoslar Tuzlar Metallmaslar
oksidlar (ishqorlar)
Metallmaslar
(O
2
dan tashqari)
1
—
10
14
—
Kislotali oksidlar
—
6
8
12
—
Kislotalar
2
5
7
11
—
Tuzlar
3
—
9
13
14
Metallar
—
—
4
3
1
130
131
1. Metallning metallmas bilan ta’sirlashuvidan: Fe + S = FeS.
2. Metallning kislota bilan ta’sirlashuvidan: Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H
2
.
3. Metallning tuz bilan ta’sirlashuvidan:Cu + Hg(NO
3
)
2
= Cu(NO
3
)
2
+ Hg.
4. Amfoter oksid hosil qiluvchi metallarning ishqorlar bilan ta’sirlashuvi-
dan:
Zn + 2NaOH = Na
2
ZnO
2
+ H
2
.
5. Asosli oksidlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
CaO + 2HCl = CaCl
2
+ H
2
O.
6. Asosli oksidlarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
MgO + SiO
2
= MgSiO
3
.
7. Asoslarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
2KOH + H
2
SO
4
= K
2
SO
4
+ 2H
2
O; KOH + H
2
SO
4
= KHSO
4
+ H
2
O;
Bi(OH)
3
+ HCl = Bi(OH)
2
Cl + H
2
O.
8. Asoslarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
NaOH + CO
2
= NaHCO
3
; 2NaOH + CO
2
= Na
2
CO
3
+ H
2
O.
9. Ishqorlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
CuCl
2
+ NaOH = Cu(OH)Cl + NaCl; CuCl
2
+ 2NaOH = Cu(OH)
2
¯+ 2NaCl.
10. Ishqorlarning metallmaslar bilan ta’sirlashuvidan:
2NaOH + Cl
2
= NaCl + NaClO + H
2
O.
11. Tuzlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan:
BaCl
2
+ H
2
SO
4
= BaSO
4
¯ + 2HCl.
12. Tuzlarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan:
Na
2
CO
3
+ SiO
2
= Na
2
SiO
3
+ CO
2
; CaCO
3
+ CO
2
+ H
2
O = Ca(HCO
3
)
2
.
13. Tuzlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan:
Ba(NO
3
)
2
+ Na
2
SO
4
= BaSO
4
¯ + 2NaNO
3
.
14. Tuzlarning metallmaslar bilan ta’sirlashuvidan: 2KJ + Cl
2
= 2KCl + J
2
.
®
®
®
MgCl
2
+ 2NaOH = Mg(OH)
2
+ 2NaCl; MgCl
2
+ NaOH = Mg(OH)Cl + NaCl.
2. Tuzlar kislotalar bilan ta’sirlashadi. Yangi kislota va yangi o‘rta tuz
hosil bo‘ladi.
Ba(NO
3
)
2
+ H
2
SO
4
= BaSO
4
¯ + 2HNO
3
.
Nordon va o‘rta tuz hosil bo‘ladi:
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 2H
2
SO
4
= Ca(H
2
PO
4
)
2
+ 2CaSO
4
.
Faqat nordon tuz hosil bo‘ladi: Na
2
S + H
2
S = 2NaHS.
51-rasm. Tuzlar namunalari: mis sulfat CuSO
4
(1) va
kristallizatsion suv tutgan mis kuporosi CuSO
4
· 5H
2
O (2).
Fizik xossalari.
Tuzlar – kristall tuzilishdagi qattiq, turli rangdagi moddalar bo‘lib,
suvda har xil erish qobiliyatiga ega. Tuzlar tarkibida kristallizatsion suv
tutishi mumkin (51-rasm).
Kimyoviy xossalari. Tuzlar kimyoviy jihatdan faol moddalar bo‘lib,
ko‘plab o‘zgarishlarga uchraydi.
1. Tuzlar ishqorlar bilan ta’sirlashadi. Yangi tuz va yangi asos yoki
asosli tuz hosil bo‘ladi:
2
1
132
133
3. Tuzlar o‘zaro ta’sirlashadi. Yangi tuzlar hosil bo‘ladi. Agar eruv -
chanligi yomon tuz hosil bo‘lsa, bu almashinuv reaksiyalari oxiri-
gacha boradi (52-rasm):
AgNO
3
+ NaJ = NaNO
3
+ AgJ¯.
4. Tuzlar metallar bilan ta’sirlashadi: yangi tuz va me -
tall hosil bo‘ladi. Metallarning faollik qatorida turgan
har bir metall o‘zidan o‘ng tarafda turgan metallni tuzi-
dan siqib chiqaradi. Lekin o‘zidan chap tarafda turgan
metallarni tuzlaridan siqib chiqara olmaydi. Magniydan
chap tarafda turgan metallar (Li, K, Ba, Ca, Na va b.)
suv bilan reaksiyaga kirishib ketishi tufayli tuzlardan
metallarni siqib chiqarish uchun qo‘llanil maydi.
CuSO
4
+ Fe = FeSO
4
+ Cu;
Hg(NO
3
)
2
+ Cu = Cu(NO
3
)
2
+ Hg.
5. Ba’zi tuzlar qizdirilganda parchalanadi:
CaCO
3
® CaO + CO
2
.
Tayanch iboralar:
tuz, asos, kislota, asosli oksid, kislotali oksid,
amfoter oksid, me tall, metallmas.
Savol va topshiriqlar:
1. Tuzlarni qanday usullar yordamida olish mumkin?
2. Quyidagi moddalar orasidagi reaksiya tenglamalarini yozing:
1) temir + xlorid kislota; 2) sulfat kislota va natriy gidroksid;
3) bariy nitrat + natriy sulfat; 4) aluminiy xlorid + kaliy
gidroksid.
3. Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish imkonini beradigan
reaksiya teng la malarini yozing:
Cu®CuO®CuSO
4
®Cu(OH)
2
®CuCl
2
®Cu;
Zn®ZnO®ZnSO
4
®Zn(OH)
2
®Na
2
ZnO
2
;
P®P
2
O
5
®H
3
PO
4
®Na
3
PO
4
®Ca
3
(PO
4
)
2
;
Mg®MgO®x®Mg(OH)
2
®MgCl
2
®Mg(NO
3
)
2
.
4. Bariy sulfat tuzini qanday usullar bilan olish mumkin?
Reaksiya tenglamasini yozing.
52-rasm. AgNO
3
va NaJ dan AgJ
cho‘kmasi hosil
bo‘lishi.
®
49-§. ENG MUHIM TUZLARNING ISHLATILISHI
Murakkab moddalar ichida eng ko‘p tarqalgan va xalq xo‘jaligida eng
ko‘p ishlatiladigan anorganik moddalar tuzlar bo‘lib, Yerdagi hayotiy
jarayonlar ning me’yo rida sodir bo‘lishi uchun ularning ahamiyati juda kat-
tadir.
Inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va
organizm umumiy massasiga nisbatan 5,5% turli xildagi tuzlar shu vazi-
fani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa,
muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste’mol qilish
xohishi paydo bo‘ladi. Yoki turli sabablarga ko‘ra organizm tez suyuqlik
yo‘qotadigan bo‘lib qolganda, tuz suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shu -
ning uchun bunday holatlarda turli fiziologik tuz eritmalari beriladi.
Kalsiy, temir, kaliy, natriy va boshqa ko‘plab metallar tutgan tuzlar
tibbi yotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo‘llanadi.
Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb
nomla nuv chi me tallar guruhini tutgan tuzlar qishloq xo‘jaligida o‘g‘itlar,
ba’zi zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlikni va hosil-
dorlikni oshiruvchi, o‘stiruv chi vositalar sifatida keng qo‘llanadi.
Karbonatlar va silikatlar qurilish ishlarida turli maqsadlarda ishlatiladi.
Natriy xlorid – NaCl.
Osh tuzi turmushda qanday maqsadlarda ishlatilishini esa hammamiz
juda yaxshi bi lamiz.
Osh tuzi sanoatda xlor, ishqor, natriy metali olishda, tibbiyotda
fiziologik eritma tayyorlashda ishlatiladi.
Kalsiy karbonat – CaCO
3
.
Marmar, ohaktosh sifatida qurilishda ishlatiladigan tuz. Qurilish bino-
larini bezash maqsadida marmardan eng ko‘p foydalaniladi. U Toshkent
metropo liteni bekatlarining chiroyiga chiroy qo‘shib turibdi.
Ammoniy nitrat – NH
4
NO
3
.
Ammoniyli selitra nomi bilan qishloq xo‘jaligida ishlatiladi. Farg‘ona
azotli o‘g‘itlar korxonasi, «Navoiyazot» AJda sun’iy tarzda ishlab chiqa -
riladi.
134
135
Sanoatda turli metallar va boshqa tuzlarni olishda ham tuzlardan keng
foy dalaniladi. Masalan, temirning sulfidli tuzlaridan cho‘yan va po‘lat oli-
nadi.
Respublikamiz hududida, xalq xo‘jaligida turli maqsadlarda ishlatiladi-
gan tuzlarning tabiiy zaxiralari aniqlangan.
Marmar (CaCO
3
) Nurota va G‘ozg‘on konlaridan olinadi.
Osh tuzi (NaCl) va silvinit (NaCl· KCl) Xo‘jaikon, Tubokat,
Borsakelmas, Boybichakon, Oqqal’a konlaridan qazib olinadi.
Fosforit (Ca
3
(PO
4
)
2
) Markaziy Qizilqum, Qoraqat, Shimoliy
Jetitov konlaridan olinadi.
Bir qator rangli metallarning sulfid tuzlari Olmaliq tabiiy kon-
laridan qazib olinadi. Ulardan esa metallar, oltingugurt va turli
xildagi kimyoviy birikmalar ishlab chiqarishda foydalanilmoqda.
Tayanch iboralar:
tuzlar, karbonatlar, silikatlar, marmar, fos-
forit, o‘g‘itlar.
Savol va topshiriqlar:
1. Kalsiy karbonatdan foydalanib qanday moddalar hosil qila ola-
siz? Reaksiya tenglamalarini yozing.
2. FeSO
4
dan temir, temir (II)-oksid, temir (II)-gidroksid va temir
(II)-xlorid hosil qi lish reaksiya tenglamalarini yozing.
3. Kalsiyli selitra olish usullaridan biri suyultirilgan nitrat
kislotani ohaktosh bilan neytrallashdan iborat. Bunda sodir
bo‘ladigan reaksiya tenglamalarini yozing.
4. Quyida xalq xo‘jaligida ko‘p ishlatiladigan tuzlarning texnik
nomlari va formulalari keltirilgan:
ichimlik sodasi — NaHCO
3
;
suvsizlantirilgan soda — Na
2
CO
3
;
bor, marmar, ohaktosh — CaCO
3
;
potash — K
2
CO
3
;
lyapis — AgNO
3
.
Ularning kimyoviy nomlarini yozing.
5. 0,9% li osh tuzining eritmasi fiziologik eritma deyiladi. Bu
eritma tibbiyotda qanday maqsadlarda ishlatiladi. 1 litr
fiziologik eritma tayyorlash uchun qancha tuz va suv kerak
bo‘ladi?
V BOB YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI
1. Quyidagi oksidlarning qaysilari suv bilan reaksiyaga kirishib
kislota hosil qiladi?
1) K
2
O. 2) P
2
O
5
. 3) SO
3
. 4) SiO
2
. 5) HgO. 6) Al
2
O
3
.
7) CO
2
. 8) Fe
2
O
3
.
A. 1, 6, 8. B. 2, 3, 4. C. 2, 3, 7. D. 5, 6, 7, 8.
2. Quyidagi oksidlardan qaysilari kislotalar bilan reaksiyaga
kirishadi?
1) K
2
O. 2) CO
2
. 3) MgO. 4) P
2
O
5
. 5) SO
2
. 6) Al
2
O
3
.
7) BaO.
A. 2, 4, 5. B. 2, 5, 6. C. 1, 3, 6, 7. D. 1, 2, 5, 7.
3. Bir xil massada olingan quyidagi birikmalarning qaysi birida
temir miqdori ko‘p?
A. FeO.
B. Fe
2
O
3
.
C. Fe
3
O
4
.
D. FeSO
4
.
4. Mis (II)-gidroksid qanday usulda olinadi?
A. Misga suv ta’sir ettirib.
B. Mis oksidiga suv ta’sir ettirib.
C. Misning suvda eriydigan tuzlariga ishqor ta’sir ettirib.
D. Misning istalgan tuziga kislota ta’sir ettirib.
5. Kalsiy gidroksidni qanday yo‘llar bilan olish mumkin?
A. Kalsiy metaliga suv ta’sir ettirib.
B. Kalsiy oksidiga suv ta’sir ettirib.
C. Kalsiyning istalgan tuziga kislota ta’sir ettirib.
D. A va B javoblar to‘g‘ri.
6. 2 g natriy gidroksid tutgan eritmani neytrallash uchun necha
mol sulfat kislota kerak?
A. 1.
B. 0,5.
C. 0,25.
D. 0,025.
136
137
7. Sulfat kislotaning kimyoviy xossasini to‘g‘ri ifodalagan javobni
aniqlang.
A. Zn metali bilan reaksiyaga kirishadi.
B. SiO
2
bilan reaksiyaga kirishadi.
C. Mg(OH)
2
bilan reaksiyaga kirishib, vodorod hosil qiladi.
D. P
2
O
5
bilan reaksiyaga kirishadi.
8. Quyidagi kislotalarning qaysi birida kislota hosil qiluvchi ele-
mentning valentligi beshga teng?
A. H
2
SO
3
. B. H
2
SO
4
. C. H
3
PO
4
. D. H
2
CrO
4
.
9. Berilgan rangsiz eritma kislota eritmasi ekanligini qanday bilib
olish mumkin?
A. Mazasi ta’tib ko‘riladi, mazasi nordon bo‘lsa, bu kislota eritmasi.
B. Lakmus ta’sirida qizil rang hosil qiladi.
C. Fenolftalein eritmasi ta’sirida pushti rang hosil bo‘ladi.
D. Metilzarg‘aldog‘i eritmasi tomizilganda rang hosil bo‘lmaydi.
10. 5 g CaCO
3
ni qizdirib necha g CaO olish mumkin?
A. 5,6. B. 2,8. C. 1,4. D. 0,7.
50-§. EKVIVALENTLIK QONUNI
Ekvivalent – teng qiymatli demakdir.
Tarkibning doimiylik qonuniga ko‘ra, birikmalar hosil bo‘lishida uning
tarkibiy qismlari bir-biri bilan qat’iy miqdoriy nisbatlarda birikadi.
Shuning uchun kimyoda ekvivalent (E) va ekvivalent massa M
EQ
degan
tushunchalar muhim ahamiyatga ega.
Elementning ekvivalentligi deb, 1 mol (1g) vodorod atomlari
bilan qoldiqsiz birikadigan yoki kimyo viy reaksiyalarda shuncha
vodo rod atomlarining o‘rnini oladigan miqdoriga aytiladi.
Elementning 1 ekvivalentining massasi uning ekvivalent massasi
deb ataladi (vodorod uchun 1 g/mol).
Ekvivalentlik tushunchasi fanga 1820-yilda ingliz olimi Volloston
tomonidan kiritilgan.
Masalan, suv molekulasidagi kislorod atomining ekvivalent massasi
16 g/mol
esa
———
= 8 g/mol ga teng.
2
Ekvivalent va ekvivalent massani odatda birikmalarning tarkibini
o‘rganib, bir elementning o‘rnini boshqa elementdan qanchasi egallashini
tekshirib aniqlanadi. Buning uchun albatta shu elementning vodorodli birik-
masidan foydalanish shart emas. Ekvivalenti aniq bo‘lgan boshqa element
bilan birikmasidan ham foydalanish mumkin. Masalan, CaO – ohakda
kalsiyning ekvivalent massasini topishda O – kislorodning bir ekvivalent
massasi 8 g/mol ekanligini bilsak, 40 g/mol Ca ga 16 g/mol O to‘g‘ri kelsa,
8 g/mol O ga 20 g/mol Ca ekvivalent massasi to‘g‘ri keladi.
Ko‘p elementlar turli nisbatlarda bir-biri bilan birikib, bir nechta birik-
ma hosil qiladi. Demak, elementlar qaysi birikmada qancha miqdorda
bo‘lishiga qarab hisoblangan ekvivalentligi va ekvivalent massasi turlicha
qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Shunday hollarda ayni bir elementning
turli birikmalardagi ekvivalenti (ekvivalent massasi) bir-biriga nisbatan
uncha katta bo‘lmagan butun sonlardan iborat bo‘ladi. Uglerodning ikki
birikmasi bo‘lgan is gazi – CO va karbonat angidrid – CO
2
da uning ekvi-
valent massasi mos ra vishda 6 g/mol va 3 g/mol, ularning nisbati esa
2:1 ni tashkil etadi.
Murakkab moddaning ekvivalenti uning 1 ekvivalent vodorod
bilan qoldiqsiz ta’sirlashadigan yoki boshqa har qanday mod-
daning bir ekvivalenti bilan ta’sirlashadigan miqdoridir.
Demak, moddalar bir-biri bilan o‘z ekvivalentlariga mos ravishda
o‘zaro ta’sirlashadi. Bu ekvivalentlik qonuni deb ataladi.
Moddalar bir-biri bilan ularning ekvivalentlariga proporsional
miqdorlarda ta’sirlashadilar (139-betga qarang).
O‘zaro ta’sirlashayotgan moddalar massalari (hajmlari) ular -
ning ekvivalent massalariga (hajmiga) proporsionaldir.
Ekvivalent hajm – moddaning 1 ekvivalenti egallaydigan hajm
bo‘lib, gaz simon holat uchun qo‘llanadi (1 ekvivalent hajm H
2
–
11,2 l/mol, O
2
– 5,6 l/mol).
139
Tayanch iboralar:
ekvivalent, ekvivalent massa, ekvivalent
hajm, ekvivalentlik qonuni.
Savol va topshiriqlar:
1. Ekvivalent tushunchasi nimani bildiradi?
2. HCl, H
2
S, NH
3
, CH
4
dagi elementlarning ekvivalentini va ekvi-
valent massalarini hisoblang?
3. Xlorning ekvivalent massasi 35,45 g/mol ga teng. 1,5 g natriy
xlor bilan ta’sirlashib, 3,81 g osh tuzi (NaCl) hosil qilsa,
natriyning ekvivalent massasi va ekvivalentini toping.
Ekvivalentlar qonuniga doir masalalar yechish
Moddaning ekvivalenti deganda uning ayni reaksiyada vodorod-
ning 1 g (E(H)=1) yoki kislorodning 8 g (E(O)=8) massasi bilan
qoldiqsiz reaksiyaga kirishadigan massasi tushuniladi.
A modda bilan B modda reaksiyaga kirishsa, ekvivalentlik
qonuni ning matematik ifodasi ushbu ko‘rinishda bo‘ladi:
1. Aluminiy oksidi tarkibida 52,94% aluminiy va 47,06% kislorod bor.
Kislorodning ekvivalenti 8 ga teng bo‘lsa, aluminiyning ekvivalentini to -
ping.
Yechish:
Aluminiy oksidi tarkibidagi Al va O ning massa nisbati masala shar-
tidan ma’lum: 52,94:47,06 nisbatida bo‘ladi.
m(A) E(A)
52,94
x
—— = ——
formulaga ko‘ra
——— = —,
bu yerda x=9.
m(B) E(B)
47,06 8
Demak, Al ning ekvivalenti 9 ga teng.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. Temir ko‘p birikmalarda uch valentli bo‘ladi. Uning ekvivalentini
aniqlang.
2. Quyidagi birikmalarning ekvivalentini aniqlang: Cr
2
O
3
, CrO
3
,
Pb(OH)
2
, HPO
3
, AlPO
4
, Mg
3
(PO
4
)
2
, KClO.
138
m(A) E(A)
—— = ——— .
m(B) E(B)
3. 1 g metall suv bilan to‘liq reaksiyaga kirishib, 0,05g vodorodni siqib
chiqardi. Metallning ekvivalentini aniqlang. Agar metall ikki valentli
bo‘lsa, uning atom massasi nechaga teng bo‘ladi?
4. Qo‘rg‘oshin oksidi tarkibida 86,6% qo‘rg‘oshin bo‘ladi. Bu birik-
madagi qo‘rg‘oshinning ekvivalenti va valentligini aniqlang.
Oddiy va murakkab moddalarning ekvivalentini hisoblash
1. Oddiy moddalar, elementlarning ekvivalentini aniqlash.
Kimyoviy elementning ekvivalenti (E), nisbiy atom massasi (A
r
) va
valentligi (V) orasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, u quyidagi formula shaklida
ifodalanadi:
A
r
E = — .
V
Masalan, A
l
ning A
r
=27 va valentligi V=3 bo‘lsa, uning ekvivalenti
A
r
27
E =
—— = —— = 9
ga teng.
V
3
Elementning valentligi o‘zgaruvchan bo‘lsa, shunga mos ravishda ekvi-
valenti ham o‘zgaradi. Masalan, misning bir va ikki valentli holatiga mos
ra vishda ekvivalenti 64 va 32 bo‘ladi.
2. Oksidlarning ekvivalentini aniqlash.
Oksidlarning ekvivalentini topish uchun shu oksidni hosil qiluvchi ele-
ment soni (n) va uning valentligi (V) ko‘paytmasi aniqlanib, oksidning
nisbiy molekular massasi (M
r
) shu ko‘paytmaga bo‘linadi:
M
r
E(oksid)
= —— .
Masalan, CuO ning ekvivalentini topadigan bo‘lsak, u holda:
V
·
n
M
r
80
E(CuO)
= —— = ——
= 40 bo‘ladi.
V·n
2
·
1
3. Asoslarning ekvivalentini aniqlash.
Asoslarning ekvivalentini topish uchun asosning nisbiy molekular mas-
sasi (M
r
) gidroksil guruh soniga (n) bo‘linadi:
M
r
E(asos)
= ——— .
Masalan, Cu(OH)
2
ning ekvivalentini topadigan bo‘lsak:
n(OH)
140
141
51-§. OKSID, ASOS, KISLOTA VA TUZLAR ORASIDA O‘ZАRO
GENETIK BOG‘LANISH
Kimyoviy birikmalar sinflari orasida genetik bog‘lanish mavjud.
Oddiy moddalardan murakkab moddalarni olish mumkin:
4P + 5O
2
= 2P
2
O
5
.
Murakkab moddalardan oddiy moddalarni olish mumkin:
2HgO ® 2Hg + O
2
.
Bir sinfga taalluqli moddalardan boshqa sinfga mansub moddalarni
olish mumkin. Masalan, fosfor yonib, fosfor (V)-oksidini hosil qiladi, u
esa suv bilan ta’sirlashib kislota hosil qiladi, undan tuz olish mumkin. Bu
tuzdan yana boshqa tuzni ham hosil qilish mumkin:
P®P
2
O
5
®H
3
PO
4
®Na
3
PO
4
®Ca
3
(PO
4
)
2
.
Magniy yonishidan uning oksidi hosil bo‘ladi, suv uni gidroksidga
o‘tkazishga yordam beradi, gidroksiddan esa tuz olish mumkin:
Mg ® MgO ® Mg(OH)
2
® Mg
3
(PO
4
)
2
.
Kalsiyning suv bilan ta’sirlashuvidan kalsiy gidroksid olish mumkin va
uni CO
2
bilan reaksiyaga kirishtirib, CaCO
3
tuzi olinadi. Bu tuz qizdiril-
ganda parchalanadi va karbonat angidrid, kalsiy oksid hosil qiladi.
Ulardan yana kalsiy karbonat olish mumkin:
Ca ® Ca(OH)
2
® CaCO
3
® CaO ® CaCO
3
.
Ko‘rinib turibdiki, genetik bog‘lanish oddiy moddalar va anorganik
OKSIDLAR, ASOSLAR, KISLOTALAR
VA TUZLARNING O‘ZARO
GENETIK BOG‘LANISHI
M
r
98
E(Cu(OH)
2
) =
——— = —— =
49.
n(OH)
2
4. Kislotalarning ekvivalentini aniqlash.
Kislotalarning ekvivalentini topish uchun kislotalar nisbiy molekular
massa sini (M
r
) kislota tarkibidagi vodorod atomlari soniga, ya’ni kislota
negiz liligiga bo‘lish kerak:
M
r
E(kislota)
= ———
; masalan, H
3
PO
4
ning ekvivalenti:
n(H)
M
r
98
E(H
3
PO
4
) = —— = —— = 32,66.
n(H)
3
5. Tuzlarning ekvivalentini aniqlash.
Tuzlarning ekvivalentini topish uchun tuzning nisbiy molekular mas-
sasini (M
r
) tuz hosil qiluvchi metall valentligi (V) bilan metall atomlar
soni (n) ko‘paytmasiga bo‘linadi:
M
r
E(tuz) =
———
; masalan, CuCl
2
ning ekvivalenti:
V·
n
M
r
135
E(CuCl
2
) = —— = —— = 67,5.
V
·
n 2
·
1
6. Omborxonalarni zаrаrli hаshаrоtlаrdаn tоzаlаsh uchun оltingugurt
(IV)-оksidi (СО
2
)dаn fоydаlаnish mumkin. Buning uchun оltingugurt
yondirilаdi. 10 mоl оltingugurt yongаndа qаnchа mаssа yoki nеchа mоl
СО
2
hоsil bo‘lаdi? СО
2
ni ekvivаlеntini аniqlаng.
7. Dоn sаqlаsh uchun fоydаlаnilаdigаn оmbоrхоnаning uzunligi 40 m,
eni 12 m vа bаlаndligi 5 m. Binоni zаrаrkunаndаlаrdаn tоzаlаsh uchun hаr
bir m
3
dа 50 g sulfit angidrid bo‘lishi kеrаk. Ushbu оmbоrхоnаni tоzаlаsh
uchun qаnchа mаssаdаgi оltingugurtni yondirish kеrаk?
8. Ko‘mir hаvоdа to‘liq yongаndа rаngsiz gаz – СО
2
(kаrbоnаt
angidrid) hоsil bo‘lаdi. Ko‘mirni 100% uglеrоd dеb hisоblаb, quyidаgi
sаvоllаrgа jаvоb bеring:
а) rеаksiya tеnglаmаsini yozing;
b) 5 mоl ko‘mir yongаndа nеchа mоl СО
2
hоsil bo‘lаdi? Bu miqdоr
СО
2
ni mаssаsini аniqlаng;
s) 44,8 l СО
2
оlish uchun zаrur bo‘lgаn ko‘mirning mаssаsini vа
mоddа miqdоrini hisоblаng;
d) СО
2
, H
2
СО
3
, Na
2
СО
3
ning ekvivаlеntini аniqlаng.
143
142
Tayanch iboralar:
genetik bog‘lanish, oddiy modda, murakkab
modda, metall, me tallmas, oksid, asos, kislota, tuz.
Savol va topshiriqlar:
1. Qaysi moddalar o‘zaro ta’sirlashadi: mis (II)-oksid, sulfat
kislota, kalsiy gidroksid, uglerod (IV)-oksid, rux gidroksid,
natriy gidroksid. Reaksiya tenglamalarini yozing.
2. Metallar qanday birikmalar sinflari bilan ta’sirlashadi? Tegishli
reaksiya tenglamalarini yozing.
3. Qanday sinf birikmalari o‘zaro ta’sirlashganda tuzlar hosil
bo‘ladi? Reaksiya tenglamalarini yozing.
4. Mavzu matnida berilgan sxema asosida temir va rux birik-
malari orasidagi genetik bog‘lanishni tasdiqlovchi reaksiya
tenglamalarini yozing.
7-amaliy mashg‘ulot.
ANORGANIK BIRIKMALARNING ENG MUHIM SINFLARIGA
OID BILIMLARNI UMUMLASHTIRISH YUZASIDAN
TAJRIBAVIY MASALALAR YECHISH
Noorganik birikmalarning eng muhim sinflariga doir tajribaviy
masalalar yechishda har bir masala uchun zaruriy jihozlar va reaktivlar
tayyorlab olinadi. Mehnat xavfsizligi qoida lariga amal qilgan holda tegishli
tajribalar bajariladi.
1-masala. Temir va mis qirindilarining aralashmasidan misni fizikaviy
usulda ajratib olishni bilganingiz holda, ushbu aralashmadan misni kim -
yoviy usulda ajratib oling. Reaksiya tenglamalarini yozing.
2-masala. Sizga mis birikmasi sifatida qora rangli kukun berilgan. Siz
ushbu kukun toza mis (II)-oksidimi yoki qo‘shimcha tutgan aralashma
ekanli gini tajriba yo‘li bilan aniqlash usulini taklif qiling va isbotlang.
Reaksiya tenglamalarini yozin g.
3-masala. Sizga rangsiz eritmalar quyilgan 3 ta raqamlangan pro-
birkalar berilgan. Qaysi probirkada natriy xlorid, sulfat kislota, o‘yuvchi
natriy borli gini qanday aniqlash mumkin? Reaksiya tenglamalarini yozing.
4-masala. Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
tajri balarni ba jaring:
moddalar ning boshqa sinflari orasida mavjud ekan. Genetik bog‘lanishni
bilgan holda bir moddalardan boshqa moddalarni olish va yana ulardan
dastlabki moddalarni olish mumkin ekan.
Anorganik moddalarning asosiy sinflari orasidagi genetik bog‘lanishni
sxema tarzida ifodalash mumkin:
Metall
Asosli oksid
Asos
Metallmas
Kislotali oksid
Kislota
Tuz
1. Oksidlardan asos, kislota va tuzlarni olish mumkin. Aksincha, asos,
kislota va tuzlardan oksidlarni olish mumkin:
Na
2
O + H
2
O = 2NaOH;
Cu(OH)
2
= CuO + H
2
O;
SO
3
+ H
2
O = H
2
SO
4
;
H
2
CO
3
= CO
2
+ H
2
O;
CaO + SiO
2
= CaSiO
3
;
CaCO
3
= CaO + CO
2
.
2. Asoslardan oksid va tuzlarni yoki aksincha, oksid va tuzlardan
asoslarni olish mumkin:
Fe(OH)
2
= FeO + H
2
O;
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
;
Cu(OH)
2
+ 2HCl = CuCl
2
+ 2H
2
O; FeCl
2
+ 2KOH = Fe(OH)
2
+ 2KCl.
3. Kislotalardan oksid va tuzlar yoki aksincha, oksid va tuzlardan
kislotalar olish mumkin:
H
2
SiO
3
= SiO
2
+ H
2
O;
P
2
O
5
+ 3H
2
O = 2H
3
PO
4
;
HNO
3
+ NaOH = NaNO
3
+ H
2
O;
K
2
S + 2HCl = H
2
S + 2KCl.
Birikmalar va ularning o‘zgarishlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik modda
element tarkibi ning birligini tasdiqlaydi.
144
145
VI BOB YUZASIDAN TEST TOPSHIRIQLARI
1. Fe «A» Fe(OH)
2
sxemadagi «A» moddani ko‘rsating.
A. FeO.
B. Fe
2
O
3
.
C. FeCl
3
.
D. FeSO
4
.
2. Quyidagi o‘zgarishlardagi «A» va «B» moddalarni aniqlang:
A ® B ® CuCl
2
® Cu(OH)
2
® B ® A.
A. Cu va CuO. B. CuO va Cu. C. Cu va Cu
2
O. D. Cu
2
O va Cu.
3. Quyidagi moddalarning qaysilaridan faqat bitta o‘zgarish qilib,
CuCl
2
olish mum kinmi?
1. Cu.
2. CuS.
3. Cu(OH)
2
. 4. (CuOH)
2
CO
3
.
A. 1.
B. 1, 2.
C. 1, 2, 3.
D. 1,2, 3, 4.
4. Sulfat kislota quyidagi moddalarning qaysilari bilan reaksiyaga
kirishadi?
1. Zn.
2. ZnO.
3. Zn(OH)
2
.
4. ZnS.
A. 1, 2, 3, 4. B.1, 2, 3.
C. 1, 2.
D. 1.
5. Rux xlorid olish uchun rux metaliga quyidagilardan qaysilari -
ning eritmasini ta’sir ettirish kerak?
1. HCl.
2. CuCl
2
.
3. HgCl
2
.
4. NaCl.
A.1.
B. 2, 3.
C. 2, 3, 4.
D. 1, 2, 3.
6. Quyidagi qaysi reaksiyalar natijasida tuz hosil bo‘ladi?
A. Natriy sulfid + xlorid kislota.
B. Kalsiy + suv.
C. Mis (II)-oksid + vodorod.
D. Malaxit (qizdirish) ® ...
7. Natriy metaliga yoki natriy oksidiga suv ta’sir ettirib natriy
gidroksid olish mumkin. Xuddi shunday yo‘l bilan mis (II)-gidroksid
olish mum kinmi?
A. Yo‘q. Olib bo‘lmaydi.
B. Mis va mis (II)-oksidni qizdirib olish mumkin.
CuO ® CuCl
2
® Cu(OH)
2
® CuO.
Zarur reaksiya tenglamalarini yozing.
5-masala. Sizga ikkita probirkada soda, kaustik soda eritmalari beril-
gan. Tegishli reaksiyalar yordamida har bir moddani aniqlang. Reaksiya
tenglamalarini yozing.
Har bir bajarilgan tajribaviy masalalar uchun hisobot tayyorlang.
Bajarilgan ish yuzasidan quyidagi tartibda hisobot yoziladi:
1. Ishning mavzusi.
2. Bajariladigan ishda kerakli jihozlar va reaktivlar ro‘yxati.
3. Ishni bajarishdagi har bir qismni alohida nomlab, ishni bajarish tartibini
qisqacha izohlanishi. Ishni bajarish jarayonida ishlatilgan asboblarning ras-
mini chizish. Sodir bo‘lgan hodisalar yuzasidan xulosalar berish.
4. Sodir bo‘lgan reaksiya tenglamalarini yozish.
5. Ish davomida olingan natijalar yuzasidan yakuniy xulosalarni bayon etish.
(I z o h, o‘qituvchi maktab kimyo laboratoriyasi imkoniyatlaridan kelib chiqib
yuqoridagi masalalardan tanlab olib, o‘quvchilarga bajarish uchun berishi
mumkin.)
Mustaqil ishlash uchun masalalar
1. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining urug‘larini saralash uchun osh tuzi -
ning (natriy xlorid – NaCl) 10% li eritmasidan foydalaniladi. Urug‘
ushbu eritmaga solinganda puch urug‘lar eritma sirtiga qalqib chiqa-
di. 80 g shunday eritma tayyorlash uchun qancha osh tuzi kerak?
2. Organizmdagi yo‘qotilgan suvning o‘rnini qoplash maqsadida
«Regidron»dan foydalaniladi. Bir paket (xaltacha) «Regidron» kuku-
ni 3,5 g natriy xlorid (NaCl), 2,5 g kaliy xlorid (KCl), 2,9 g natriy
tsitrat (Na
3
С
6
H
5
O
7
) va 10 g glukoza (С
6
H
12
O
6
) tutadi. Bir paket (xal-
tacha) ushbu dori vositasi 1 l (1000 ml) suvda eritildi. Hosil bo‘lgan
eritmadagi har bir moddani massa ulushlarini aniqlang.
3. 20 g tuzni 80 g suvda erishidan hosil bo‘lgan eritmadagi eruvchini
massa ulushini aniqlang?
4. 20% li 500 g osh tuzi eritmasiga 300 g suv qo‘shildi. Natijada hosil
bo‘lgan eritmadagi eruvchining massa ulushini aniqlang.
5. 5% li 400 g osh tuzi eritmasiga 50 g tuz qo‘shildi. Hosil bo‘lgan
eritmadagi osh tuzining massa ulushini hisoblang.
146
147
1-laboratoriya ishi.
FIZIK XOSSALARI TURLICHA
BO‘LGAN MODDALAR BILAN TANISHISH
Kimyo fanini o‘rganish davomida moddalar bilan muloqotda bo‘linadi.
Moddalarning xossalarini o‘rganishda ularni yetarli darajada to‘liq ta’rif -
lay olish muhim ahamiyatga ega.
Sizga berilgan moddalarning xossalarini quyidagicha jadval tuzib yozib
boring.
Osh tuzi
Shakar
Ichimlik sodasi
Mis kuporosi
Aluminiy
Rux
Temir
Mis
Suv
Spirt
Oltingugurt
Yod
Modda
nomi
Agregat
holati
Rangi
Hidi
Zichligi
Suvda
eruvchanligi
Qattiq-
ligi
C. Agar suv qaynoq bug‘ holda bo‘lsa olish mumkin.
D. Mis qirindisiga qaynoq suv va mis (II)-oksidiga sovuq suv ta’sir
ettirib olish mumkin.
8. 12,8 g mis reaksiya uchun olingan va quyidagi o‘zgarishlar
amalga oshirildi:
Cu ® CuO ® CuCl
2
® Cu(OH)
2
® CuO ® Cu. O‘zgarishlarning
oxirida reaksiya uchun olingan 12,8 g mis hosil bo‘ladimi?
A. Yo‘q. 6,4 g mis hosil bo‘ladi.
B. Yo‘q. 64 g mis hosil bo‘ladi.
C. Ha. 12,8 g mis hosil bo‘ladi.
D. Ha. Har bir bosqichda isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilmasa, 12,8 g mis
hosil bo‘ladi.
9. Quyidagi o‘zgarishlarda ko‘rsatilgan «A» va «B» moddalarni
aniqlang:
A ® FeSO
4
® B ® FeO ® A ® FeCl
2
® B ® FeO®A
A. Fe va Fe(OH)
2
.
B. Fe(OH)
2
va Fe.
C. FeCO
3
va FeCl
2
.
D. FeS va Fe(OH)
3
.
10. 12,4 g natriy oksiddan hosil bo‘lgan ishqorning eritmasini neyt -
rallash uchun n.sh. da o‘lchangan qancha l karbonat angidrid kerak?
A. 22,4.
B. 44,8.
C. 2,24.
D. 4,48.
11. Quyida berilgan moddalarning qaysilaridan faqat bitta o‘zga -
rish qilib kislota olish mumkin:
1–SO
3
. 2–K
2
O. 3–Cu(OH)
2
. 4–P
2
O
5
. 5–CO
2
.
6–CaCl
2
.
7–MgO. 8–H
2
SO
4
.
A. 1, 4, 5.
B. 1, 2, 4, 5, 7.
C. 3, 6, 8.
D. 2, 3, 6, 7.
12. 8 g mis (II)-oksid qaytarilganda qancha mis metali hosil bo‘ladi?
A. 6, 4 g.
B. 1, 6 g.
C. 9, 8 g.
D. 3, 4 g.
LABORATORIYA
ISHLARI
148
149
dordagi suvda erishini kuzating. Hosil bo‘lgan eritmadan chinni kosachaga
quyib spirt lampasida aralashtirib turib qizdiring. Kosachada tuz kristallari
hosil bo‘lishi bilan qizdirishni to‘xtating. Sodir bo‘lgan hodisalarni
tushuntiring.
3. Etil spirti, sirka kislotaning (suyultirilgan eritmasining), efirning
bug‘ini hidlash yo‘li bilan farqlash.
Bu moddalarning probirkalardagi namunalari bug‘ini hidlab ko‘ring va
farq lang. (Noma’lum moddalarni hidlash qoidalariga qat’iy amal qiling!)
3-laboratoriya ishi.
KIMYOVIY HODISALAR
1. Qog‘oz, spirt, gaz, gugurtcho‘pining yonishi.
Gugurtcho‘pini yoqing va uning yordamida
qog‘oz bo‘lakchasini, spirt lampasi piligini, gaz
gorelkasini o‘t oldiring. Alangani kuzating. Qan -
day hodisa yuz berganini izohlang.
2. Mis plastinkasi yoki tolasini spirt lampasi
alangasida qizdirish.
Mis plastinkasi yoki tolasining tashqi ko‘rinishi-
ga e’tibor bering. Plastinkani (tolani) qisqich bilan
ushlab spirt lampasi alangasida qizdiring. Hosil
bo‘lgan qora dog‘larni qog‘oz ustiga qirib oling.
Yana qizdiring va qora dog‘larni qirib oling. Bu
jarayonni bir necha marta takrorlang. Mis bilan
hosil bo‘lgan qora rangli moddani taqqoslang.
Sodir bo‘lgan hodi sani tushuntirib bering.
3. Xlorid kislotaning bo‘r, marmar, ohaktoshga ta’siri.
Bo‘r, marmar yoki ohaktoshning no‘xatdek donalaridan 2–3 bo‘lak
olib, probirkaga soling va bo‘lakcha larni ko‘madigan qilib xlorid kislota
eritmasidan quying (53-rasm). Probirkadagi suyuqlikka tegmaydigan qilib,
yonib turgan cho‘p tushi ring. Sodir bo‘lgan hodisalarni izohlang.
53-rasm. Xlorid kislota -
ning bo‘rga ta’siri.
1. Moddaning odatdagi sharoitda agregat holati, ya’ni gaz, suyuq yoki
qattiq tuzilishdaligi aniqlanadi.
2. Moddaning rangi oddiy yorug‘likda vizual (ko‘z bilan ko‘rib)
aniqlanadi.
3. Moddaning hidi: modda hidini aniqlashda ehtiyot bo‘ling. (Berilgan
notanish moddaning hidi zaharli yoki burun bo‘shlig‘ini yallig‘lanti -
radigan bo‘lishi mumkin.)
4. Moddalarning zichligini aniqlashda fizika fanidan o‘rgangan bilim-
laringizdan foydalaning.
5. Berilgan moddaning suvda erishi yoki erimasligini bilish uchun
uning ozgina bo‘lagini probirka yoki stakanga solib, ustiga suv qu -
ying va aralashtiring. Agar modda bo‘lakchalari batamom erib ketsa
yoki sezilarli darajada kamaysa, modda suvda eruv chan hisoblanadi.
6. Moddaning qattiqligini qattiqlik shkalasidan foydalanib, agar bunday
shkala bo‘lmasa tirnoq (qattiqligi 2–2,5), shisha (qattiqligi 5) va
boshqa qattiqligi aniq moddalar bilan solishtirib ko‘ring.
7. Moddaning qaynash, suyuqlanish haroratlarini ma’lumotnomalardan
foydalanib toping va jadvalga tushiring.
8. Noma’lum moddaning ta’mini totib ko‘rmang!
9. Sizga berilgan moddaning xossasini quyidagi tartibda aytib bering:
Modda nomi.
Zichligi.
Agregat holati.
Suvda eruvchanligi.
Rangi.
Qattiqligi.
Hidi.
2-laboratoriya ishi.
FIZIK HODISALAR
1. Parafin (sham)ni suyuqlantirish.
Ro‘zg‘orda ishlatiladigan shamdan 2 sm qirqib oling. Sham bo‘ -
lakchasini chinni kosachaga solib spirt lampasida qizdiring. Suyuqlangan
shamni sovi ting. Sodir bo‘lgan hodisalarni izohlang.
2. Osh tuzini suvda eritish va eritmani bug‘lantirish.
Osh tuzidan bir choy qoshiqda oling va uni stakandagi ozroq miq-
150
151
Probirkaning 1/4 qismiga qadar mis (II)-xlorid eritmasidan quying.
Tozalangan temir mixni ipga bog‘lab eritmaga tushiring. 2–3 minut
o‘tgach, mixni tortib oling. Mixning sirtidagi o‘zgarishni tushuntiring.
Probirkaga ozroq temir qirindisidan so ling. Birozdan so‘ng eritma rangida-
gi o‘zgarishga e’tibor bering. Reaksiya tenglama sini yozing.
6-laboratoriya ishi.
OKSIDLARNING NAMUNALARI BILAN TANISHISH
Sizga berilgan oksidlar namunalari bilan tanishing. Agregat holati,
rangi va hidiga e’tibor bering hamda quyidagi jadvalni daftaringizga
ko‘chirib olib, to‘ldiring.
Moddaning nomi
Kimyoviy
Agregat Rangi
Hidi
formulasi
holati
7-laboratoriya ishi.
YONILG‘ILARNING TURLI XILLARI VA ULARDAN
UNUMLI FOYDALANISH USULLARI BILAN TANISHISH
Sizga berilgan har xil yonilg‘i namunalarini diqqat bilan ko‘zdan
kechi ring. Berilgan yonilg‘ilarning fizik xossalarini ifodalovchi jadval
tuzib, mustaqil tarzda to‘ldiring.
Sizga berilgan yonilg‘ilardan foydalanish usullari va xavfsizlik
choralarini bayon qiling.
8-laboratoriya ishi.
KISLOTA ERITMASIGA RUX TA’SIR ETTIRIB
VODOROD OLISH
1. Probirkaga ohistalik bilan 4–5 ta rux bo‘lakchalaridan solib, ustiga
2–3 ml xlorid kislota eritmasidan quying. Sodir bo‘layotgan hodisalarni
4-laboratoriya ishi.
ODDIY VA MURAKKAB MODDALAR
1. Minerallar, tog‘ jinslari, metallar va metallmaslar namunalari bilan
tani shish.
Berilgan maxsus to‘plamdan yorliqlar yopishtirilgan idishlar ichidagi
mi nerallar, tog‘ jinslari, metall bo‘lakchalari, metallmas namunalari bilan
diqqat bilan tani shing. Ularning tashqi ko‘rinishi, rangiga e’tibor bering.
Ularni oddiy va murakkab moddalar guruhlariga ajrating.
2. Oddiy moddalarni metallar va metallmaslarga ajratish.
Oddiy moddalar guruhiga o‘tkazgan idishlaringizdagi moddalarni me -
tall va me tallmaslarga ajrating. Ularni qaysi xossasi asosida ajratib
olganingizni tushunti ring.
5-laboratoriya ishi.
KIMYOVIY REAKSIYALARNING TURLARI
1. Birikish (ohakni so‘ndirish).
Kimyoviy stakanga 50 ml suv quying va ustiga bir necha dona
so‘ndirilmagan ohak bo‘lakchasidan tashlang. Qanday hodisa kuzatiladi?
Olingan «sut»ni tindiring. Tindirilgan eritmaning tiniq qismidan probirka-
ga namuna olib, unga fenolftalein eritmasidan bir-ikki tomchi tomizing.
Rang o‘zgarishini kuzating. Kuzatgan hodisa larni izohlang.
2. Parchalanish (malaxitning parchalanishi).
Probirkaga malaxit deb ataluvchi yashil rangli moddadan solib, pro-
birkani shtativga mahkamlang. Probirkani modda solingan qismini spirt
lampasi alangasi bilan qizdiring. Probirka og‘ziga yonib turgan
gugurtcho‘pini yaqinlashtiring. Sodir bo‘lgan barcha hodi salarni kuzatib,
sababini tushuntiring.
3. O‘rin olish (mis (II)-xlorid tuzi eritmasiga tozalangan temirni
tushirish).
152
153
malar ning rangi o‘zgarishiga e’tibor
bering va uni indikatorlar ko‘rsatkichlari
jadvaliga so lishtirib ko‘ring (54-rasm).
2. Fosfor (V)-oksidining suv bilan
o‘zaro ta’siri va hosil bo‘lgan eritmada
indi katorlar rangining o‘zgarishi.
Fosforning havoda yonishi natijasi-
da hosil bo‘lgan fosfor (V)-oksidini
suvda eriting. Hosil bo‘lgan eritmadan
uchta probirkaga namuna oling va
yuqoridagi 1-ishdagi kabi indikatorlar
ta’sirini o‘rganing.
3. Mis (II)-oksidining suvga ta’siri.
Probirkaga ozroq mis (II)-oksidi -
ning mayda bo‘lakchalari yoki kuku-
nidan so ling, ustiga 5–10 ml suv qu -
ying. Yaxshilab aralashtiring. Nimani
kuzatdingiz?
Kalsiy oksid, fosfor (V)-oksid, mis
(II)-oksidlarning suv bilan o‘zaro ta’sirini solishtirgan holda xulosa chiqa -
ring.
11-laboratoriya ishi.
SUVDA ERIMAYDIGAN ASOSLARNING KISLOTALAR
BILAN O‘ZARO TA’SIRI
1. Mis (II)-gidroksid va temir (III)-gidroksidlarning suvda erimasligini
tekshirib ko‘ring. Buning uchun ularning biroz miqdorini probirkalarga
solib, 3–4 ml dan suv quying.
2. Mis (II)-gidroksid va temir (III)-gidroksidlar solingan probirkalarga
asoslar to‘liq erib ketgunga qadar 1-probirkaga sulfat kislota, 2-probirkaga
xlorid kislota eritmalaridan oz-ozdan quying.
Eritmalar rangining o‘zgarishiga e’tibor bering.
3. Shisha plastinkalarga shu eritmalardan 2–3 tomchidan tomizib
bug‘la ting. Plastinkada qolgan kristall moddalar haqida nimalar bilasiz?
Reaksiya tenglamalarini yozing.
54-rasm. Indikatorlar ko‘rsatkichlari.
kuzating. Vodorod qaysi moddadan ajralib chiqadi? Reaksiya tenglamasini
yozing. Probirka og‘ziga gaz o‘tkazgich nay o‘rnating. Probirkadagi havo
chiqib bo‘lgandan keyin ajralib chiqa yotgan vodorodni xavfsizlik chorala -
rini ko‘rgan holda ehtiyotlik bilan yoqib ko‘ring. (Xavfsizlik qoidasiga
qat’iy amal qiling!)
2. Gaz pufakchalari ajralib chiqishi to‘xtagach, eritmadan bir necha
tomchi olib, shisha ustiga tomizing va spirt lampasida ohistalik bilan
qizdiring. Shisha ustida qolgan dog‘larga e’tibor bering. Qanday yangi
modda hosil bo‘ldi?
9-laboratoriya ishi.
VODORODNING MIS (II)-OKSID BILAN O‘ZARO
TA’SIRI VA BU REAKSIYANING AMALIY
AHAMIYATINI O‘RGANISH
8-laboratoriya ishida ko‘rsatilganidek vodorod oling. Ajralib chiqayot-
gan vodo rodni gaz o‘tkazgich nay yordamida mis (II)-oksid solingan pro-
birkaga yo‘naltiring. Probirkani mis (II)-oksid solingan qismini spirt lam-
pasi alangasida qizdirib turing.
Mis (II)-oksid solingan probirka devorlarida, mis (II)-oksid atrofida
qanday hodisa sodir bo‘ladi? Sodir bo‘lgan hodisalar mohiyatini tushunti -
ring. Kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarini yozing.
10-laboratoriya ishi.
SUVNING OKSIDLAR BILAN O‘ZARO TA’SIRI.
HOSIL BO‘LGAN ERITMALARDA INDIKATORLAR
RANGINING O‘ZGARISHI
1. Kalsiy oksidining suv bilan o‘zaro ta’siri va hosil bo‘lgan eritmada
indikatorlar rangining o‘zgarishi.
Stakanga 50 ml suv quying va unga 2–3 bo‘lak so‘ndirilmagan ohak
so ling. Sodir bo‘lgan hodisani kuzating. Hosil bo‘lgan oq rangli eritmani
tindiring. Tingan shaffof qismidan uchta probirkaga 2–3 ml dan oling.
1-probirkaga lakmus eritmasidan, 2-probirkaga fenolftalein, 3-probirka-
ga metil zarg‘aldog‘i eritmalaridan to mizing. Indi katorlar qo‘shilgan erit -
154
155
Yuqoridagi tajribani sulfat kislo ta eritmasi bilan ham takrorlang.
Indikatorlar – lakmus va metil zarg‘aldog‘i kislotalar eritmalarini qan-
day tusga kiritishini esda saq lang.
15-laboratoriya ishi.
KISLOTALARNING METALLAR BILAN O‘ZARO
TA’SIRI
1. Uchta probirka oling. 1-probirkaga rux, 2-probirkaga temir va 3-
probir kaga mis bo‘lakchalaridan soling. Probirkalarga xlorid kislota
eritmasidan 1–2 ml dan quying.
2. Yuqoridagi tajribalarni sulfat kislota eritmasi bilan takrorlang.
3. Probirkalarda reaksiya sodir bo‘lmasa, spirt lampasi alangasida biroz
qizdiring.
4. Metallarning kislotalar bilan o‘zaro ta’siri haqida o‘tkazilgan tajriba -
larga asoslanib o‘z fikrlaringizni bayon qiling. Sodir bo‘lgan reak-
siyalarning tenglamalarini yozing.
Kislotalar bilan ishlashda ehtiyot bo‘ling!
16-laboratoriya ishi.
KISLOTALARNING METALL OKSIDLARI
BILAN O‘ZARO TA’SIRI
1. Ikkita probirka oling. Probirkalarga temir (III)-oksididan teng miq-
dorda so ling. 1-probirkaga xlorid kislota, 2-probirkaga sulfat kislota
eritmala ridan 1–2 ml dan quying. Probirkalardagi o‘zgarishlarni
kuzating. Agar o‘zgarish sezilmasa, spirt lampasi alangasida biroz
qizdiring. Temir (III)-oksid batamom erib ketsa, undan yana
qo‘shing va eritishga ha rakat qi ling.
2. Reaksiya tugagandan so‘ng, hosil bo‘lgan eritmalardan shisha plas-
tinkalarga bir necha tomchi tomizing va qizdiring. Suv bug‘langach,
plastinka ustida nima qoladi?
3. Yuqoridagi tajribani magniy oksidi bilan ham takrorlang.
Barcha tajribalarda sodir bo‘lgan reaksiya tenglamalarini yozing.
12-laboratoriya ishi.
MIS (II)-GIDROKSIDINING QIZDIRILGANDA
PARCHALANISHI
Probirkaga mis (II)-gidroksid soling va uni temir shtativga og‘zini
biroz pastga qaratgan holda qiyaroq o‘rnating.
Probirkani ehtiyotkorlik bilan qizdiring. Nima kuzatiladi?
Boshlang‘ich moddaning rangiga, probirka devorlaridagi suv tomchi-
lariga e’tibor bering.
Kuzatilgan hodisalar bayonini, tayyorlangan asbobning rasmini daf-
taringizda tasvirlang. Reaksiya tenglamalarini yozing. Suvda erimaydigan
asoslarni qizdirilganda parchalanish reaksiyalarining tenglamalarini yozing.
13-laboratoriya ishi.
NEYTRALLANISH REAKSIYASI
1. Chinni kosachaga 5 ml natriy gidroksid eritmasidan quying.
Eritmaga fenol ftalein eritmasidan 1–2 tomchi tomizing. Hosil bo‘lgan erit-
ma rangiga e’tibor bering.
2. Pushti rang eritmaga rang yo‘qolib ketguncha, shisha tayoqcha bilan
aralashtirib turgan holda, xlorid kislota eritmasidan tomchilatib qo‘shib
boring.
3. Hosil bo‘lgan eritmaning yarmini spirt lampasi alangasida shisha ta -
yoq cha bilan aralashtirib turib qizdiring. Hosil bo‘lgan tuzni ko‘zdan
kechiring.
Neytrallanish reaksiyalarining tenglamalarini yozing.
14-laboratoriya ishi.
KISLOTA ERITMALARINING INDIKATORLARGA
TA’SIRI
Ikkita probirkaga xlorid kislota eritmasidan 1 ml dan quying. Pro bir -
kalar ning biriga 1–2 tomchi lakmus, ikkinchisiga metilzar g‘aldog‘i tomi -
zing. Indikatorlar rangining o‘zga ri shiga e’tibor bering.
156
157
M U N D A R I J A
I bob. Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari
1-§. Kimyo fani va uning vazifalari. Fan sifatida rivojlanish tarixi ................................. 3
O‘zbekiston kimyogar olimlarining kimyo faniga qo‘shgan hissalari ......................... 5
2-§. Modda va uning xossalari .......................................................................................... 9
1-amaliy mashg‘ulot.
Kimyo xonasidagi jihozlar bilan ishlashda mehnat xavfsizligi
qoidalari bilan tanishish ................................................................................. 10
2-amaliy mashg‘ulot.
Laboratoriya shtativi, spirt lampasi bilan ishlash
usullari, alanganing tuzilishini o‘rganish .................................................................. 12
3-§. Atom-molekular ta’limot. Atom va molekulalarning realligi (mavjudligi).
Kimyoviy element, kimyoviy belgi ........................................................................... 15
4-§. Atomlarning o‘lchami. Nisbiy va absolut massa ................................................. 19
5-§. Kimyoviy modda – atom va molekulalar uyushmasi ............................................... 20
Molekular va nomolekular moddalar .................................................................... 21
6-§. Sof modda va aralashma ........................................................................................... 22
3-amaliy mashg‘ulot.
Ifloslangan osh tuzini tozalash ..................................................... 25
7-§. Oddiy va murakkab moddalar .................................................................................. 26
8-§. Moddaning agregat holatlari .................................................................................... 28
9-§. Kimyoviy formula va undan kelib chiqadigan xulosalar. Valentlik. Indekslar
haqida tushuncha ............................................................................................. 30
10-§. Molekulalarning o‘lchami, nisbiy va absolut massasi. Mol va molar massa.
Avogadro doimiysi .................................................................................................. 33
11-§. Moddalarning xossalari: fizik va kimyoviy o‘zgarishlar ....................................... 35
12-§. Kimyoviy reaksiyalarning sodir bo‘lishi. Kimyoviy reaksiya tenglamalari.
Koeffitsientlar ........................................................................................................... 36
13-§. Tarkibning doimiylik qonuni ................................................................................... 40
14-§. Massaning saqlanish qonuni ................................................................................... 42
15-§. Avogadro qonuni. Molar hajm ............................................................................... 43
16-§. Kimyoviy reaksiya turlari. Kimyoviy energiya ................................................... 45
I bobga doir masalalar yechish
...................................................................................... 47
I bob yuzasidan test topshiriqlari
.............................................................................. 52
II bob. Kislorod
17-§. Kislorod .................................................................................................................... 54
18-§. Kislorod – oddiy modda ........................................................................................... 56
19-§. Kislorodning kimyoviy xossalari. Biologik ahamiyati va ishlatilishi ...................... 58
20-§. Kislorodning tabiatda aylanishi. Havo va uning tarkibi. Havoni ifloslanishdan
saqlash ............................................................................................................ 60
21-§. Yonish. Yo‘nilg‘ilarning turlari ............................................................................. 62
4-amaliy mashg‘ulot.
Kislorod olish va uning xossalari bilan tanishish ......................... 64
II bob yuzasidan masala va test topshiriqlari
............................................................... 66
III bob. Vodorod
22-§. Vodorod ................................................................................................................... 67
23-§. Kislotalar haqida dastlabki tushunchalar ................................................................. 69
24-§.Vodorodning olinishi ................................................................................................ 70
25-§. Vodorod – oddiy modda. Vodorodning fizik va kimyoviy xossalari. Ishlatilishi .... 72
26-§. Vodorod – sof ekologik yonilg‘i. Ishlatilishi .......................................................... 73
III bobga doir masalalar yechish
................................................................................... 75
III bob yuzasidan test topshiriqlari
............................................................................... 78
IV bob. Suv va eritmalar
27-§. Suv – murakkab modda. Fizik va kimyoviy xossalari ............................................. 80
28-§. Suvning tabiatda tarqalishi. Uning tirik organizmlar uchun ahamiyati,
ishla tilishi ......................................................................................................... 83
29-§. Suv havzalarini ifloslanishdan saqlash choralari. Suvni tozalash usullari ............... 84
30-§. Suv – eng yaxshi erituvchi. Eruvchanlik ................................................................. 85
31-§. Eritmalar .................................................................................................................. 88
32-§. Eritmada erigan moddaning massa ulushi, foiz, molar konsentratsiyasi ................. 90
Eritmalarning inson hayotidagi ahamiyati ............................................................. 91
5-amaliy mashg‘ulot.
1. Erigan moddaning konsentratsiyasi ma’lum bo‘lgan eritmalarini
tayyorlash ................................................................................................................. 93
2. Tuproqning suvli eritmasini tayyorlash va unda ishqor
borligini aniqlash ...................................................................................................... 94
IV bobga doir masalalar yechish
.................................................................................. 95
IV bob yuzasidan test topshiriqlari
............................................................................. 97
158
V bob. Anorganik moddalarning eng muhim sinflari
5.1. Moddalarning toifalanishi
33-§. Metallmaslar va metallar ........................................................................................ 99
Murakkab moddalarning toifalanishi ..................................................................... 101
5.2. Oksidlar
34-§. Oksidlarning tarkibi, tuzilishi va nomlanishi ....................................................... 102
35-§. Oksidlarning toifalanishi ...................................................................................... 104
36-§. Oksidlarning olinishi va xossalari ......................................................................... 105
37-§. Eng muhim oksidlarning ishlatilishi ..................................................................... 107
5.3. Asoslar
38-§. Asoslarning tarkibi, tuzilishi va nomlanishi .......................................................... 109
39-§. Asoslarning toifalanishi ........................................................................................ 110
40-§. Asoslarning olinishi va xossalari .......................................................................... 111
41-§. Eng muhim asoslarning ishlatilishi ....................................................................... 113
5.4. Kislotalar
42-§. Kislotalar tarkibi, tuzilishi va nomlanishi ............................................................ 114
43-§. Kislotalarning toifalanishi .................................................................................... 116
44-§. Kislotalarning olinishi va xossalari ...................................................................... 117
6-amaliy mashg‘ulot.
Sulfat kislota bilan mis (II)-oksid, shuningdek, temir (III)-oksid
orasidagi almashinish reaksiyalarini olib borish va reaksiya mahsulotlarini
eritmadan ajratish ................................................................................................... 121
45-§. Eng muhim kislotalarning ishlatilishi .................................................................... 122
5.5. Tuzlar
46-§. Tuzlar tarkibi, tuzilishi va nomlanishi ................................................................. 125
47-§. Tuzlar formulalarining ifodalanishi ....................................................................... 127
Tuzlarning toifalanishi .......................................................................................... 128
48-§. Tuzlarning olinishi va xossalari ............................................................................. 129
49-§. Eng muhim tuzlarning ishlatilishi .......................................................................... 133
V bob yuzasidan test topshiriqlari
.............................................................................. 135
50-§. Ekvivalentlik qonuni .............................................................................................. 136
VI bob. Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlarning o‘zaro genetik bog‘lanishi
51-§. Oksid, asos, kislota va tuzlar orasida o‘zаro genetik bog‘lanish ......................... 141
7-amaliy mashg‘ulot.
Anorganik birikmalarning eng muhim sinflariga oid bilimlarni
umumlashtirish yuzasidan tajribaviy masalalar yechish ............................................. 143
VI bob yuzasidan test topshiriqlari
........................................................................... 145
Laboratoriya ishlari
...................................................................................................... 147
O‘quv nashri
ASQAROV IBROHIMJON RAHMONOVICH
TO‘XTABOYEV NOZIMJON HOSHIMOVICH
G‘OPIROV KAMOLIDDIN G‘OPIROVICH
KIMYO
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik
Qayta ishlangan beshinchi nashr
«Sharq» nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi
Bosh tahririyati
Toshkent – 2017
Muharrir Rustam Boyto‘ra
Badiiy muharrir Feruza Basharova
Texnik muharrir Ra’no Boboxonova
Sahifalovchi Mastura Atxamova
Musahhihalar Ma’mura Ziyamuhamedova, Sharofat Xurramova
Nashr litsenziyasi AI № 201, 28.08.2011-yil.
Bosishga ruxsat etildi 15.05.2017. Bichimi 70x90
1
/
16
. Ofset bosma. «Times New
Roman» garniturasi. Kegli 12,5; 11 shponli. Shartli bosma tabog‘i 11,70. Nashriyot-hisob
tabog‘i 10,98. Adadi 441433 nusxa. 4775-son buyurtma.
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi,
100000, Toshkent shahri, «Buyuk Turon», 41.
|
