3-mavzu: Pedagogik riskologiyaning psixologiya, sotsiologiya,
madaniyatshunoslik bilan bog‘liqligi
Reja:
1. Ob’ektiv va sub’ektiv risklarning psixometrik tavsifi. Pedagogik
risklarning fenomenologik jihatlari.
2. Madaniy muhit va pedagogik risklarning o’zaro aloqadorligi.
3. Pedagogik riskologiya faniningmaqsadi, vazifalari, tadqiqot ob’ekti
va predmeti
Iqtisodiyotda shunday tushuncha mavjudki, iqtisodiyot mavjud
boʻlmasidan oldin bu tushuncha amalda boʻlgan. Ammo e‘tibor
qaratilmagan bu tushuncha, hali hanuz ahamiyatini yoʻqotgani yoʻq. Bu
tushuncha riskdir! Unga dunyo miqyosida katta e‘tibor berilayotgan paytda,
Oʻzbekistondagi milliy ishlab chiqaruvchilar, xoʻjalik yurituvchi subyektlari
e‘tiboridan chetta qolayotgani, balki yirik korxonalarning, korporatsiyalarning
vujudga kelishiga toʻsqinlik qilayotgan boʻlsa ajab emas! Ammo, bu
muammoni bartaraf qilish uchun quyidagi savollarga javob topmog‗imiz darkor:
―Risk oʻzi nima?
Uning faoliyatga ta‘siri qanday? U qayerdan paydo boʻladi?
Undan
qochish
yoki
uning
ta‘sirini
kamaytirish
imkoni
bormi?
Xalqaro tajribada risklarni boshqarish bilan bog‗liq muammolar N.I.
Babenkoning “Sanoat holdingida integratsiyalashgan risklarni boshqarishni
tashkil etish”, D.B. Pomelovning “Tashkilotda risklarni boshqarishning nazariy
va axborot ta‘minotidagi jihatlari”, N.N.Skribaning “Risklarni boshqarishning
maxsus fanlararo ta‘limot sifatidagi konsepsiyasi”, E.Xolmsning “Risklarni
boshqarish” va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlarida oʻz ifodasini topgan boʻlib,
risk tushunchasiga,
ya‘ni, kompaniyaning risk-menejmenti asosida yotuvchi:
istalgan natijadan og‗ishuvchi risk-yoʻqotish, risk-imkon, risk-chetlanish kabi
yondoshuvlarga ega boʻlgan turlicha qarashlar va paradigmalar borligini
koʻrsatadi.
Shunga koʻra, Rossiyalik iqtisodchi olim V.T.Sevruk riskka
quyidagicha ta‘rif beradi: “Risk – bu zarar koʻrish yoki manfaatni qoʻldan
chiqarish bilan bog‗liq ehtimollar oʻlchovidir”. Professor V.M.Usoskin
oʻzining “Zamonaviy tijorat banklari” nomli izlanishida “Risk doimo noaniqlik
bilan kelib, oxiri oʻz navbatida oldindan koʻra bilish yoki mumkin boʻlmagan
voqealar bilan bog‗liq boʻladi”, deb izoh beradi.
Agar
iqtisodiy
adabiyotlarda berilgan ta‘riflarni umumlashtirilsa quyidagi ma‘noni olish mumkin:
Risk – bu iqtisodiy kategoriya boʻlib, u jamiyatning rivojlanishidagi ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarda aniq bir yechimga ega boʻlmagan holatning miqdor va
sifat jihatdan qoʻshimcha daromad koʻrish yoki ma‘lum zarar koʻrish ehtimoliga
aylanishi mumkin boʻlgan voqelikdir.
Risk – bu, miqdor va sifat jihatdan yoʻqotishlar ehtimolini koʻrsatsa,
unga hayotning har bir jabhasida duch kelishimiz hech kimga sir boʻlmay
qoldi. Xususan, risk iqtisodiyot subyektlari oldida yechimi topilmagan
muammolardan boʻlib hisoblanishi, unga boʻlgan e‘tibor yildan yilga
koʻpayotganligidan dalolat beradi. Oʻzbekistonda risklarni boshqarish standarti
mavjud emas, uni milliy iqtisodiyotga tatbiq etishdan oldin, xalqaro
andozalarni koʻrib chiqqan ma‘qul hisoblanadi, zero ―Tayyoriga qarab toʻn
bichish‖ ham oson, ham qulay va eng asosiysi, vaqtni va pulni tejaydi. Bu oʻz
navbatida yoʻlimizni oydinlashtiradi, chunki xalqaro standartlar yuqoridagi
savollarga toʻliq javob bera oladi!
Birinchi navbatda, moliyaviy risklarni boshqarishning alohida faoliyat
sohasi sifatida paydo boʻlish va rivojlanishi bosqishlarini koʻrib oʻtadigan
boʻlsak, u risk sohasining oʻziga qaraganda uncha uzoq boʻlmagan, ya‘ni
taxminan 40 yillik tarixga ega ekanligini koʻrishimiz mumkin. Bu sohani
paydo boʻlishi 1973-yildagi 3 ta muhim voqeiliklar bilan bog‗liq:
- Qat‘iy belgilangan valyuta kurslar siyosatining tugashi (Bretton- Vuds
tizimining qulashi);
- Chikago opsionlar birjasi ish faoliyatini boshlanishi (Chikago Board
Options Exchange);
- Amerika iqtisodchilari Blek, Shoulz va Mertonlarning opsionlar qiymatini
hisoblash modeli (yevropacha) nashr etilishi.
Moliyaviy-risklarni boshqarish rivojlanishi, asosiy moliyaviy risklarni
baholashning yangi metod va yondoshuvlari shakllangan uch bosqichdan oʻtdi,
ular:
Birinchi sifat bosqichi, moliyaviy
risklarni baholash, nazorat
va
boshqaruvi metodologiyasi sohasidagi, 1980-yillar oxiri – 1990-yillar boshidagi
risk me‘yori qiymati modeli VaR (Value-at-risk, ―riskdagi qiymat‖) paydo
boʻlishi bilan bog‗liq. VaR moliyaviy instrument bilan egalik qilgandagi
yoʻqotishning mutloq maksimal hajmini koʻrsatadi. VaR koʻrsatkichi birinchi
navbatda, yirik moliyaviy institutlar tomonidan ma‘qullangandan keyin,
moliya bozori boshqaruvchilari tomonidan e‘tirof etilgan. Bunda ehtimol
soʻngisi boʻlib, 1994 yilda J.P. Morgan banki tomonidan Risk Metriks
tizimida risklarni boshqarish metodologiyasini ochilishi boʻldi. Shunday qilib,
moliyaviy risklarni boshqarish sohasidagi birinchi sifatiy yuksalish bozor riskini
baholash, nazorat va boshqarish bilan bog‗liq boʻldi.
Moliyaviy risklarni boshqarishni rivojlanishining ikkinchi bos- qichi
1990-yillarning ikkinchi yarmiga toʻg‗ri kelib, kredit riskini baholash va
nazorati bilan bog‗liq. Bu erda ham J.P. Morgan banki oʻzining bozor riskini
baholash va nazorat metodi bilan ssuda portfelining kredit riskini baholashi
metodini umumlashtirib namoyon qilishi va 1997-yilda bank tomonidan ishlab
chiqilgan Kredit Metriks tizimi risk qiluvchilarda bozor va kredit riski
oqibatlarini ehtimoliy yoʻqotishlari koʻrsatkichini integral hisoblab chiqish
imkoniyati paydo boʻldi. Bu birinchi marta, moliyaviy risklarda qoʻllash mumkin
boʻl- gan, integratsiyalashgan risklarni boshqarish haqida gapirishga imkon berdi.
Uchinchi bosqich 1990-yillar oxirida boshlandi va yildan-yilga jarayon
rivojlanib bordi. Bu bosqich oldingi bosqichlarga nisbatan, klassik moliyaviy
risklarga emas, bevosita operatsion risklarga aloqadorligi bilan ajralib
turadi. Hozirgi vaqtda moliya bozori qatnashuvchilari operatsion risk
baholashga umumiy ―operatsion VaR‖ kabi, miqodoriy yondoshuv ishlab
chiqishga harakat qilmoqdalar. Bu operatsion risklarni miqdoriy nazorati,
moliyaviy risklarni nazorati bilan birgalikda qimmatli qog‗ozlar bozori
professional ishtirok- chilariga qabul qilinayotgan risklarni toʻliq baholashga
erishish imkoniyatini beradi deb hisoblamoqdalar.
Oxirgi 40 yilda moliyaviy risklarni baholashni 4 ta asosiy
yoʻnalishlarini ajratib koʻrsatish mumkin, bular:
Sezgirlik tahlili – tashqi omillarning oʻzgarishiga sezgirlik tadqiqotini
ssenariy metodi;
Tebranuvchanlik (volatilnost) tahlili - umumiy koʻrsatkichga nisbatan
kutilgan qiymatning oʻzgarish oʻlchovini oʻrganish;
Negativ risk tahlili (dovnside risk). VaR metodi boshqa risk tahlili
metodlariga qoʻshimcha tarzda qoʻllaniladi. Bundan tashqari, LVaR va SaR
metodlari ham mashhur.
Nisbiy tahlil - benchmark bilan taqqoslash orqali riskni koʻrib chiqadi
(tanlangan indeksda).
Oxirgi 25 yilda risklarni boshqarish sohasida revolyusion oʻzga- rish sodir
boʻldi: risklarni boshqarish faqatgina moliyaviy korporat- siyalarda emas, balki
iqtisodiyotning boshqa sektorlarida ham qoʻlla- nila boshlandi. Risklarni
boshqarishdagi yangi paradigmasi, kompani- yalar, holdinglar va iqtisodiyotning
butun tarmoqlari risklarini bosh- qarishda aniq operatsiya va faoliyat sohalari
boʻyicha tor doirada qismli yondashuvidan kompleks boshqaruvga oʻtishni koʻzda
tutadi (1- rasm).
Yevropa Ittifoqidagi davlat institutlari risklarni boshqarishning amaliy
koʻnikmalarini ekologik, texnologik, sotsial va boshqa masa- lalarni yechishda
qoʻllay boshladilar. Risklarni boshqarish menejment- ning muhim va ajralmas
qismlaridan biri boʻlib, risk koʻrsatkichlari top-menejerlardan boshlanib, kichik
boshqaruvchilarga qadar rag‗bat- lantirish va mukofotlash omiliga, shuningdek,
KPI 5ning hal qiluvchi indikatoriga aylandi.
|