Harakatni idrok qilish.
Biosfera va nosferadagi harakatlarni idrok qilish
jismlarning (ba'zan nisbiy jihatdan boshqa ijtimoiy-siyosiy, tabiiy holatlarning) fazodagi
(ijtimoiy hayotdagi) o’rin almashinuvini bevosita (bavosita) aks ettirishdan iboratdir. Shu
sababdan, harakat taqqoslanmasdan idrok qilinishi ilmiy psixologik manbalarda qayd
qilib o’tiladi. Mabodo harakatdagi jism uni qurshab turgan harakatsiz boshqa jismlarga
taqqoslangan holda idrok qilinsa, bunday toifadagi harakat nisbatan idrok qilish deb
ataladi. Agarda harakatlanayotgan jism hech qanday narsa bilan taqqoslanmasdan idrok
qilinsa, bu ko’rinishdagi harakat esa nisbat berilmasdan nisbatsiz idrok qilish deyiladi.
Tevarak-atrofdagi narsa-hodisalar muayyan vaqt davomida o‘z o’rinlarini
almashtirib turadilar. Kishilar narsa-hodisalarning fazoda o’rin almashtirib turishini, ya'ni
harakatini ham idrok qiladilar. harakatni idrok qilishda ko’rish va kinestezik analizator
asosiy rol o’ynaydi. Tezlik, tezlanish va harakatning yo’nalishi harakat qilayotgan ob'ekt
parametridir. Odam narsalarni harakati haqida ikki yo’l bilan ma'lumot olishi mumkin.
1.
Harakatni bevosita idrok qilish
2.
Harakat haqida xulosa chiqarish.
Harakatni bevosita ko’rish orqali idrok qilish ikki xildir.
a) ko‘zni harakatdagi narsa bilan birga yuritish
b) ko‘zni bir nuqtaga qaratib turish.
Harakat tez yoki sekin bo’layotgandek idrok qilinadi. Harakatni bunday idrok
qilinishi narsalarning ob'ektiv tezligiga va uning idrok qilinuvchidan qanchalik uzoq
yaqinligiga bog’liq Harakatni eshitish analizatori yordami bilan ham idrok qilinadi.
Bola hayotining dastlabki 1-yilida idrok rivojlanishi yuli ancha murakkabdir. Bu
davr mobaynida juda ko‘p o‘zgarishlar ruy beradi, birinchi o‘rinda bu o‘zgarishlar
sezgirlik sohasida sodir bo‘ladigan rivojlanishga taalluqlidir.
Butun bog‘cha yosh davri mobaynida ko‘z sezgirligining o‘tkirligi ortadi.
Shuningdek, ko‘z o‘tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bog‘liqligi ham aniqlangan - o‘yin
vaziyatida tadqiqot o‘tkazilganda ko‘zning o‘tkirligi sezilarli tarzda ortadi.
Bog‘cha yosh davrida ranglarni farqlashda ham ancha o‘sish ko‘zatiladi; aniq va
tiniqligi ortadi.
Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida ixtiyorsiz tarzda
to‘rtta asosiy ranglarni farqlaydi: qizil, sariq, ko‘k, yashil. Oraliq ranglarni
differensirovka qilishda, ya’ni qovoq rang, havo rang va siyoh ranglarni ajratishda biroz
qiynaladi.
Eshitish sezgirligi ham bog‘cha yoshdagilarda o‘ziga xos tarzdagi xususiyatlarga
ega. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, eshitishning nozikligi 13 yoshgacha bo‘lgan
bolalarda kattalarnikiga nisbatan ancha past bo‘ladi va bu yosh ortishi bilan usib boradi.
Bog‘cha yosh davrida shuningdek tovushlarning balandligini farqlash qobiliyati
ham rivojlanadi. Biroq, fonematik (og‘zaki) va musiqani eshitish parallel tarzda
shakllanmaydi. Fonematik eshitish birinchi yilning oxirlariga borib rivojlanib boradi va
bog‘cha yosh davrining dastlabki bosqichlarida o‘z ona tilining deyarli barcha
tovushlarini amaliy farqlay oladi, passiv nutq, bilan bir qatorda faol nutqni ham egallaydi.
Bu davrda hid bilish sezgisi ham rivojlanadi. Katta guruh bolalari hidlarni
farqlashda kam xatoliklarga uchraydi, aniqrog‘i ularni aniqroq nomlaydi. Teri tuyish
hamda og‘irlikni seza olish xususiyati ham rivojlanadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha
bo‘lgan bolalarda bu qobiliyat taxminan ikki barobarga ortadi.
A.Ya.Kolodnayaning tadqiqotlari ko‘rsatishicha, fazoda mo‘ljal olishning
rivojlanishi bolani o‘z tana a’zolarining fazoviy munosabatlarini differensirovka
qilishdan (o‘ng, chap ko‘lini, juft tana qismlarini ajratib nomlashdan) boshlanadi. Idrok
jarayoniga so‘zning qo‘shilishi, mustaqil nutqni o‘zlashtirishi sezilarli darajada fazoviy
munosabatlar, yo‘nalishlar haqidagi bilimlarining mustahkamlanishiga yordam beradi
(D.A.Lyublinskaya, A.Ya.Kolodnaya, Ye.F.Ribalko va b.).
Ba’zi chet el psixologlari 5 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar shaklni farqlashga
juda ojizlar va ular predmetni idrok qilishda odatda rangiga tayanadilar,
A.ALyublinskaya va N.X.Shvachkin va bolalarning olib borgan taddiqotlari hatto kichik
bog‘cha yosh davridagi bolalar ham tanish predmetlarni idrok qilishda, shaklga -
predmetning mazmun va mohiyatidan ajralmas bo‘lgan biror bir belgisiga asoslanadilar,
degan xulosa chiqarish imkoniyatini berdi. Biroq shaklni ajratib, mavhumlashtirishni
bunchalik tez bajara olmaydi.
Kichik bog‘cha yosh davridagi bola geometrik shaklni idrok qila turib odatda uni
biror bir predmet bilan uxshatadi (kvadratni ko‘pincha "deraza", "kubik" va b. deb;
aylanani - "koptok", "g‘ildirak" kabi nomlaydi).
O‘rta va katta bog‘cha yoshidagilar duch kelgan shaklni farqdash ehtiyojini
sezadilar. Ular ko‘pincha predmet nimaga o‘xshashi va ularda mavjud tushunchalar
orasidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga o‘rinishadi.
Vaqtni idrok qilish bolalar uchun ancha qiyinchilikni uyg‘otadi va buni tushunish
ham mumkin. Axir vaqt ko‘rgazmali shaklga ega emas, o‘tib ketuvchi, qaytarilmas, uni
idrok qilish sub’ektiv holatga bog‘liq hamda shaxsiy xarakterga ega.
Sutka qismlaridan bolalar ertalab va kechqurunni osonroq, tun va kunni esa biroz
qiynalib idrok qilishadi. Dastlab bola vaqtning sifat belgilariga asoslanib, ketma-ketliqda
va sistematik tarzda kechadigan hodisa, faoliyatlar hisobiga, kun tartibiga qarab (ertalab
- "bu nonushtagacha", kun - "kunniyag o‘rtasi, ya’ni tushlik vaqti", kechqurun -onam
ishdan chiqib meni olib ketadigan payti") mo‘ljal oladilar. Ko‘pincha ilk yosh va kichik
bog‘cha yosh davrida vaqtni mo‘ljallashdagi xatoliklar bilan bog‘liq chalkashliklar sodir
bo‘ladi.
Hafta kunlarini tartibsiz tarzda o‘zlashtiradilar. Bog‘chaga boruvchi katta
yoshdagilar "Hafta kunlaridan qaysi birlarini bilasan?" degan savolga ko‘pincha shanba,
yakshanba va dushanbani - emotsional boy, ular uchun alohida ahamiyata ega bo‘lgan
kunlarni atashadilar (shanba va yakshanbani - oila a’zolari bilan birga o‘gkazadilar;
dushanba - yana do‘stlari, tarbiyachi, tabiat burchagidagi hayvonlar bilan uchrashuvni
kutayotgan bog‘chaga beradilar).
Hozirgi zamon haqidagi tushunchalar erta shakllanishni boshlaydi, o‘tgan zamon
haqidagi tushunchalari esa hali aniq emas (ayniqsa kichik bog‘cha yoshdagilarda).
Biroz kechroq bolalar maqsaddi hayot uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan kelgusi
zamonni o‘zlashtirinshi boshlaydilar, Ertangi kunga nazar tashlash, rejalarni tuzish
"ertangi kun"ni, kelajakni anglamay turib bo‘lishi mumkin emas.
Kelgusi zamon haqidagi elementar tushunchalarning shakllanishi hayotining
uchinchi yiliga, ya’ni "qilaman", keyinchalik esa yanada aniqroq bo‘lgan "keyin",
"ertaga", "sal turib" kabi so‘zlarning paydo bo‘lish davriga to‘g‘ri keladi.
Psixologlar boladagi vaqt va fazoni idrok qilishdagi umumiylikni e’tirof qiladilar.
Maxsus tadqiqotlar tushunchalardagi umumiylik bolaning dunyoni yagona vaqtli-fazoviy
kompleksda aks ettira olish qobiliyatiga ega ekanligidandir, degan fikrga asos bo‘la oladi.
Rus psixologlari badiiy idrokning rivojlanishi shaxs rivojlanishining natijasi
sifatida ko‘rishadi. U insonga tug‘ma ravishda berilmaydi. Bola san’at asarini aynan shu
tarzda darhol idrok qila olmaydi; rivojlanishning dastlabki pog‘oyaalarida bola uchun
unga nisbatan harakatli, utilitar munosabat xos (rasmdagi tasvirni bolalar ushlab,
paypaslab ko‘radilar, uni ushlab ko‘radilar va h.) Biroq badiiy idrokning ilk kurtaklari
bog‘cha yosh davrida namoyon bo‘la boshlaydi. Ta’lim va tarbiya ushbu insonga xos
bo‘lgan qobiliyatlarning rivojlanishida hal qiluvchi rolni o‘ynaydi,
Fransuz psixologi A.Bine va nemis psixologi V.Shtern bolalar tomonidan
rasmlarni idrok qilishning go‘yoki bir-birini to‘ldiruvchi va mazkur tartibdagina sodir
bo‘luvchi bosqichlarini ishlab chiqadilar. A.Bine idrokning quyidagi bosqichlarini
ajratadi:
1) predmetlarni tarqoq tarzda hisoblash (3 yoshdan 7 yoshgacha); 2) rasmdagi
predmetlar orasidagi aloqani ilg‘agan tarzda tahlil qilish bosqichi (7 yoshdan 11-12
yoshgacha); 3) rasmni butunlay tarzda tahliliy idrok qilish bosqichi (o‘smirlik davridan).
Shunga o‘xshash bosqichlarni V.Shtern ham ko‘rsatgan.
S.Vigotskiy eksperimental yo‘l bilan V.Shtern tomonidan ilgari surilgan idrok
boqichlari rasmlarni idrok qilishni emas, balki idrok hamda nutq rivojlanishining ma’lum
bir bosqichidagi o‘zaro munosabatini izohlaydi, degan tahlilini bildiradi. Badiiy idrokda
-tasvirning mazmunini tushunishda asarning kompozitsiyasi, rasmning mazmuiiy va
strukturaviy mohiyatining muvofiq kelish darajasi katta ahamiyatga ega.
Estetik idroki bolaning turli xil badiiy hamda kundalik faoliyati davomida
rivojlanadi. Kattalar tomonidan to‘g‘ri tarzda rahbarlik qilinishi bog‘cha yosh davridayoq
estetik idrokning ancha yuqori darajaga ko‘tarilishiga olib keladi.
Insonni inson tomonidan idrok qilish kabi murakkab bo‘lgan psixik jarayon idrok
qiluvchining o‘zining rivojlanishi bilan barobar tarzda uning muloqotdagi extiyojining
o‘zgarishida, bilishda hamda mehnatda shakllanadi. Hayotining birinchi oyi oxiri,
ikkinchi oyining boshida bola kattalarni o‘rab turgan muhitdan ajraladi, dastlab jilmayish
bilan, keyinchalik unga nisbatan jonlanish kompleksi bilan. Ushbu ijtimoiy-perseptiv
jarayon go‘daklik va ilk bolalik davrida faol tarzda rivojlanadi.
| 