PICHOQCHILIK XUNARMANDCHILIGIDA ISHLATILADIGAN MATERIALLAR
Pichoq temir yoki po’latdan ishlanadi. Bronza davrida pichoqlarni misdan va bronzadan yasashgan. Keyinchalik temir kashf etilgandan keyin temir pichoklar yasalgan. Pichoq qinini tayyorlash uchun teri, gazlama, metall, yog’och va boshqalar ishlatiladi. Uni bezash uchun esa kashta, quroq, chekanka va boshqa materiallar ishlatiladi. Pichoq bandi yog’ochdan, mol shoxi, fil suyagi yoki tishidan yasaladi. Pichoqchilikda pichoq tig’ini tayyorlashda zok ishlatiladi.
Zok — pichoqchilikda mis kuporosi, ruscha «jelezniy koporos» degani. Zok pichoq tig’ini zanglashdan saqlash uchun ishlatiladigan modda. Bu poroshok zok degan joydan olingani uchun shunday nom bilan yuritiladi. Bu poroshok suvda eritib tampon bilan pichoq tig’ini artiladi. Pichoq tig’i qoramtir tusga kirib, zanglamaydigan va puxta bo’ladi. Hozirgi paytda bu kimyoviy usulda amalga oshiriladi.
Pichoqning bandini ishlashda gulband va har xil qimmatbaho toshlar ham ishlatiladi.
Gulband — pichoqchilikda ishlatiladigan material, pichoqning bo’yni, mahkam bo’lishi, sinib ketmasligi uchun suyak, yog’och, shox qismlarining tushib ketmasligi uchun o’rnatiladigan babbit yoki qalay. Qalay yoki babbit eritilib, koviya bilan yopishtiriladi. Keyin uning yuzi silliq-lanib pardozlanadi,
Gullar solinadi yoki qimmatbaho toshlar bilan bezaladi.
Piston — pichoqchilikda pichoqning dastasiga qadimgi sadafni atrofiga aylantirib qo’yilgan halqa sim bo’lib sadafni max;kam. tortib tu-radi.
PICHOQCHILIKDA ISHLATILADIGAN ASBOBLAR
Temirchi kabi pichoqchi usta ham do’konda o’choq, dam, sandon, bozg’on, egov, bolg’a va boshqa juda ko’p asboblar bilan ishlaydi. Shulardan ba’zi birlarini ko’rib chiqamiz.
Tig’ombir — pichoq tig’ini yasashda chardani qimchib ushlab turishda ishlatiladigan po’lat ombird. Ustalarimiz turli asboblarni o’zlari yaratganlar. Birinchi marta ombirning yaratilishi xaqida quyidagi afsonani aytganlar: ustalarimizning aytishlaricha, pichoqlarni yasash uchun metallga xamir qorgandek qo’llari bilan ishlov berganlar. Kunlardan bir kun ishga berilib ketgan usta daf’atan suyakni g’ajiyotgan it o’z luqmasini panjalari yordamida ushlab eyayotganini ko’rib, o’zining birinchi ish quroli ombirni yaratgan ekan.
Charx — har xil asboblarni (tegizib o’tkir-lash), charxlash uchun ishlatiladigan asbob, asbobni unga aylantirib ishlatiladi. Ustalarimiz uni yana charxdonlik charxdor, charxdon, charxkash, charxchi, charxlash, charxpoya deb yuritadilar.
Pichoq tig’i bigiz, qalam, naqsh naycha qalam kabi o’yg’ich qalamlar bilan bezatiladi.
Bigiz — pichoqchilikda pichoq gulbandini o’yib naqsh solinadigan asbob, u ko’kqalam hamda naqsh bigiz xilida bo’ladi^
Ko’kqalam — bigizning bir turi, pichoqchilik-da qalamtoshga o’xshagan asbob bo’lib, u bilan pichoqning gulbandiga ko’x (tavq) o’rni teshiladi hamda ziycha gul o’yib ishlanadi. Gulbandga o’rnatiluvchi marjon kesiladi,
Naqsh bigiz — naqsh qalamning bir turi, o’zi po’lat, dastasi yog’ochdan bo’ladi. Naqsh bigiz bilan pichoqning gulbandi va tig’iga chizib gul ishlanadi. Uni, ya’ni gul qalam, naqsh qalam ham deb ataladi.
Naqsh qalam — pichoq yuziga naqsh o’yib ishlatiladigan asbob, u po’latdan yasaladi. Uni gul kalam deyiladi.
Naycha qalam — uchi tirnoq shaklida pulatdan yasaladi. Bu asbob bilan qo’shpichokning yuziga islimiy gullar o’yib ishlanadi.
Kayrok. — pichoq, ustara, ketmon, tesha va boshqalarni qayrabo’tkir qilinadigan tosh, u ikki xil bo’ladi, toshqayrok va qumkayrok.
Toshqayroq — toshdan qilingan bo’ladi, qumqayroq esa mahsus charx qumdan yasaladi.
Bozgardon — Namangan, Chust pichoqchi ustalari bo’zgardon, Marg’ilon ustalari go’zgardon, Qo’qonda bozgardon deb ham yuritiladi^ U pichoqqa dasta qilinadigan egri-bugri shoxni shoxqolipga solib to’g’rilagich bo’lib, uni qolipdan chiqarib olish uchun yasalgan. Bozgardon jimjiloq yo’g’onligida, bir qarichcha uzunlikdagi temir.
Bozg’on — bosqon, bozg’on, temirchilik, taqachilik va pichoqchilikda qizigan temirni, po’latni sandonga quyib, zarb bilan urib go’zila va yapaloq qilishda ishlatiladigan katta og’ir bolg’aning dastasi yog’ochdan bo’lib, bolg’aning og’irligi 4—6 kg atrofida bo’ladi. Namangan va Chimboyda bosqon, Qorasuvda katta bolg’a va bozg’on deb yuritiladi.
Sandon — temirchilik, anjomsozlik, zargarlik, tunkasozlik, pichoqchilik va nahalgarlikda qizigan metallni quyib bosqon va bolg’a bilan urib yalpoqlaydigan, cho’zadigan, buklaydigan, qalam bilan qirkadigan asboblari bo’ladi. U po’latdan yasaladi.Uning shakli va qattiqligi turlicha bo’ladi. Eng katta sandon temirchiniki bo’lib, uning og’irligi 60—70 kg bo’ladi. U yasa-lishi va shakliga ko’ra turlicha bo’ladi. Agar to’rtta oyoqli bo’lsa chorpoya sandon; tumshuqli bo’lsa kulli sandon, ko’shkulli sandon deyiladi. Temirchilik va pichoqchilikda sandonning katta chorqirraligi ishlatiladi. Uning bosh qismi keng-roq bo’lib, yog’och kundaga o’rnatilgan bo’ladi. Unda pichoq, ketmon, tesha, bolta va boshqa narsalar qilinadi. Misgarlikda po’lali sandon ishlatiladi. Unda mis idishlar teriladi, pardozlanadi. Zargarlikda dupoya, ko’lli sandonlar ishlatiladi. Tunkasozlikda esa sandonning sim-sandon degan turi ishlatiladi. Dam — forscha-tojikcha tin degani. U metallni eritish yoki qizdirish uchun o’choq, ya’ni qo’racha xavo yuborib o’tin yondiradigan asbob. Damning ikki xili bor. Birinchisi damning zeki erli shaklini bosma dam yoki qo’l dam uni yana musulmoncha dam, ikkinchisi ruscha dam yoki osma dam deyiladi. Damga katta yoki kichikligiga ko’ra 2 tadan 11 tagacha qasqon o’rnatiladi. Shu qasqonning miqdoriga ko’ra u turlicha nomlanadi. Ikkiqasqonli (ikki qovurg’ali) dam, uchqasqonli dam, beshqasqonli, oltiqasqonli, ettiqasqonli va 8—10—11 qasqonli damlar bo’ladi. Bu damlar turli kasblarda ishlatiladi. Masalan, zargarlar uchun ikki qasqonli (qovurg’ali) dam, anjomsoz uchun uchqasqonli dam, pichoqchi uchun beshqasqonli va xokazo damlar ishlatiladi. Damda havo kiradigan teshigi bo’lib, uning ichki qismida latta yoki charmdan til yoki elpig’ich yopishtirilgan bo’ladi. Dam bosilganda til ko’tariladi va damning ichiga havo kiradi. Agarda damni qo’yib yuborilsa til berkiladi va qavo qamaladi. Kavzo orqali shoxnayzaga uriladi. Marg’ilonda buni tepki deb ataladi. Dam qaysi kasbga moslab yasalgan bo’lsa, shu nom damga qo’shib aytiladi. Masalan, temirchi dami, pichoqchi dami, zargar dami, misgar dami va hokazo. O’rta Osiyoda bu asbob juda qadimdan ishlatilib kelinadi. Masalan, XI asr yozma yodgorligi «Devonu lug’otit-turk»da, XV asrda A. Navoiy asarlarida va boshqalarda uchratish mumkin.
Chilmixiparma — pichoqchilikda ishlatiladigan parma turlaridan biri bo’lib, uni Andijonda, Marg’ilon va Qo’qonda chilmixiparma deb yuritadilar. Namanganda chilmixiparma, Chimboyda chirmov parma deb yuritiladi. U pichoq dastasiga chilmixlar qoqiladigan joyni teshuvchi asbob.
Xolgul parma — pichoqchilikda ishlatiladigan parma bo’lib, u pichoq dastasiga hol o’rnini o’yishda ishlatiladi. Dastasi yog’ochdan, o’zi po’latdan uchi ayri bo’ladi. Uni ko’zparma deb yuri-tilib, uni kamonchaga solib aylantirib ishlatiladi.
Savat qalam — namangancha sovotkalam, marg’iloncha naqsh bigiz, qorasuvda naqsh kalam deyiladi. Pichoqchilikda ishlatiladigan asbob bo’lib, u bilan pichoqning gulbandiga tavq sovot nomli gul o’rni o’yiladi. Tuzili shi po’lat dastasi yog’och-dan iborat bo’ladi.
Sadaf parma — pichoqchilikda ishlatiladigan parma, u kichkina bo’lib pichoqning dastasiga o’rnatiladigan sadaflarning o’rnini teshishda ishlatiladi. U kamonchaga solib aylantirib ishlatiladi.
Sadaf arra — pichoqchilikda ishlatiladigan po’lat arra kichkina, dastasi yog’ochdan yasalgan bo’ladi. Uning tishlari mayda pichoq dastasiga qadaladigan sadaf arralanadi.
|
