7-Mavzu: Ijtimoiy tarmoqlarda axborot xurujlari va tahdidlari. (2soat)
“Axborot xuruji” tushunchasi.
Axborot
ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va madaniy taraqqiyotning muhim omilidir.
Uning jamiyat hayotidagi ahamiyati kundan–kunga ortib, ma’lumotlar bilan ishlash usullari
o‘zgarishi va yangi axborot texnologiyalarni qo‘llash sohalarining kengayishi kuzatilmoqda.
Axborot hajmining borgan sari ko‘payishi XX asrning ikkinchi yarmidan yaqqol namoyon
bo‘la bordi. O‘tgan asrning 70 yillarida axborot hajmi har 5-7 yilda ikki barobarga ortgan
bo‘lsa, 80-yillarda bunday o‘sish har 20 oyda, 90-yillarda esa har yili kuzatilgan.
Axborot
hajmining bu qadar ortib ketishi insonning axborotni butunligicha qabul qilish imkonini
cheklab qo‘yayotganini ta’kidlash lozim.
“
Axborot”, “
huruj” va “
axborot huruji” tushunchalarining ta’rifini berish va ularni
o‘zaro bog‘lash orqali qo‘yilgan muammoni yanada chuqurroq tushunish,
axborot
xavfsizligini ta’minlash masalasining dolzarb ekanligini anglash mumkin.
Axborot so‘zining kelib chiqish tarixiga nazar solsak, u arabcha “
axbor”, ya’ni
xabar
so‘zidan olingan.
Informatsiya esa lotincha informatio so‘zidan olingan bo‘lib, «
tushuntirish,
xabar qilish, talqin etish» ma’nolarini anglatadi va namoyon bo‘lish shakllaridan qat’iy nazar
biror narsa haqidagi ma’lumotni o‘zida namoyon etadi. Bugungi kunda axborot va
informatsiya so‘zlari ko‘p hollarda yagona mazmunda ishlatilmoqda.
Amerikalik muhandis, matematik va birinchilardan bo‘lib axborot nazariyasini yaratgan
olim Shennon K. axborotni “oydinlashtirilgan mavhumlik”, - deya ta’riflagan. Buning
ma’nosi shundan iboratki, axborotni qabul qilib inson
yangi bilimlar bilan tanishadi, ilgari
mavhum bo‘lgan narsalarni anglaydi, qo‘ygan savollariga javob topadi. Bu tugamas va
doimiy jarayondir.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”
gi qonuniga muvofiq
axborot axborotlashtirish jarayonida qo‘llanuvchi axborot resursi sanaladi.
Mazkur malakaviy ish doirasida axborot deyilganida biror manbada qayd qilinuvchi,
omma uchun qiziqarli bo‘lgan va qayta ishlanuvchi faktlar, hodisalar, voqealar yig‘indisini
tushunish maqsadga muvoffiq.
Huruj deyilganida, biror tizimga nisbatan disfunksional yoki
uning tartibini buzishga
intiluvchi turli kuchlar va omillar mavjud bo‘lgan holat tushuniladi. Hurujlarning asosiy
maqsadi tizimning faoliyatini tartibsizlik holatini keltirish orqali buzishdan iborat. Ular kelib
chiqish manbasiga, amalga oshiruvchi kuchlariga va qaysi ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatishiga,
shuningdek, ta’sir xavfi hamda rivojlanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Aniqroq qilib
aytganda, vaqt omili hisobidan hurujning xavfi va tizimga nisbatan ta’siridan kelib chiqib uni
buzish ehtimoli nazarda tutiladi.
“
Axborot huruji” deyilganida muayyan kuchlarning o‘z
siyosiy maqsad va
muddaolarini amalga oshirish yo‘lida eng avvalo mafkuraviy omillar, shuningdek, moddiy va
ma’naviy ta’sir o‘tkazish orqali kishilar ongi, qalbiga yot g‘oyalarni singdirishni, ularning
hissiyotlari, e’tiqodi, tuyg‘ulariga ta’sir etishni,
turmush tarzi, mentalitetidagi o‘zgarishlarni
amalga oshirishni ko‘zlovchi xatti-harakatlar majmuasi tushuniladi. Davlatning o‘z jamiyati
xavfsizligini ta’minlashi vazifasi nuqtai nazaridan olganda, axborot hurujlari axborot
xavfsizligini buzish xavfini solgan sharoit va ijtimoiy omillar yig‘indisidir.