7-mavzu. Sоhaga tegishli axbоrоtlarni arxiv qilish texnоlоgiyalari.
Reja:
1. Аrxivlash va arxivdan chiqarish dasturlari.
2. Virus turlari
3. Аntivirus dasturlari
Arxivlangan fayllar bilan ishlash.
Kompyuter texnologiyalar rivojlanishi bilan ma’lumotlar hajmi ko'payishi boshlangan. Shu
sababli yoki kompyuter xotirasini ko'paytirish yoki ma’lumotlar hajmini kamaytirish ehtiyoji
paydo bo'lgan.
Fayllar arxivlanish jarayonida ular ixchamlanadi, siqiladi hamda disk hajmlarini
kengaytirishda yordam beradi. Odatda fayllarni arxivlash ularni bir joydan ikkinchi joyga tashqi
qurilmalar (disketalar) orqali ko'chirishda, diskda bo'sh o'rinlar ochishda, elektron pochta orqali
katta axborotlarni kichraytirib jo'natishda bunday fayllar bilan ishlash zaruriyati tug'iladi.
Arxivlash jarayoni faylning qattiq diskda ishdan chiqishi yoki tasodifan faylning o'chirilishi
hollarini oldini oluvchi vosita sifatida ham ko'p qo'llaniladi.
Arxivator dasturlar - bu kompyuterdagi ma’lumotlar hajmini o'zgartirib maxsus fayllarga
ularni joylashtiradigan dasturlar. Ular hajmni o'zgartirish tezligi va siqish holatlari bilan ajratiladi.
Eng taniqli arxivator dasturlarga ARJ, RAR va ZIP - UNZIP lar kiradi.
Arxiv turlari.
Hajmi o'zgargan ma’lumotlar saqlovchi fayl - arxiv deb nomlanadi.
Arxiv faylning nomi asosan 8 harfdan iborat buladi. Uning kengaytmasi esa asosan 3 harfdan
iborat bo'lib, u qaysi dasturda yaratilganligini ko'rsatadi.
Masalan: kitob.arj yoki dastur.rar.
Arxiv fayldagi ma’lumotlarni ko'rish va ishga tushirish uchun biz shu arxivni arxivator
dasturi yordamida ochishimiz zarur. Ammo shunday arxivator dasturlar ham mavjud, ular
arxivlardagi ma’lumotlar bilan arxivni ochmasdan ishlash imkoniyatini yarata oladilar
(ZIPMAGIC dasturi).
Arxivlovchi dasturlar
Birinchi bo'lib eng taniqli ARJ arxivator dasturi bilan tanishamiz. Ushbu arxivator bitta
fayldan iborat - ARJ.EXE . ARJ arxivatorni umumiy ko'rinishi quyidagicha:
«ARJ» komanda - rejim «arxiv fayl nomi», «fayl nomi».
Bu yerda arxiv fayl nomi - ma’lumotlar hajmi o'zgartirilib joylanishi kerak bo'lgan arxiv
faylgacha to'liq yo'l yoki agar fayl shu papkada bo'lsa u holda arxiv fayl nomi. Fayl nomi esa -
hajmi o'zgarishi kerak bo'lgan fayl yoki fayllar nomlari. Agar ko'rsatilgan nomli arxiv fayl
topilmasa, u holda yangi arxiv fayl yaratiladi.
Buyruqlar satrida * va ? belgilar bilan foydalanishiz mumkin. Shunda * - bir nechta
noma’lum harf va belgilar uchun, ? - esa bitta noma’lum harf yoki belgi uchun qo'yilishi mumkin.
ZIP arxivator ikkita fayldan iborat bo'lib, ulardan biri ZIP - arxivlarni yaratadi, ikkinchisi
esa UNZIP - arxiv fayllarni ochadi. ZIP arxivatorni umumiy kurinishi:
ZIP - rejim arxiv fayl nomi, fayl nomi;
UNZIP - rejim arxiv fayl nomi;
Rejimlar:
M
0-
N
-
R
P
- arxivlash
(arxivgako'chiribolish); arxiv dan
hamma fayllarni tiklash; faqat
o'zgargan fayllarni tiklash; -
katalog va podkataloglar bilan
tiklash.
Dasturlar MS-DOS operatsion tizim uchun mo'jallangan bo'lib ularda ishlash juda
murakkab. Ammo bu dasturlarning Windows operatsion tizimga mo'jallangan turlari ham mavjud.
Ular oson, bir xil foydalanuvchi interfeysi va yangi imkoniyatlari bilan farqlanadi. Bu dasturlarga
WINZIP, WINRAR, WINARJ yoki ZIPMAGIC arxivatorni keltirish mumkin. Arxiv fayl nomi 8
ta harfdan oshirilishi mumkin.
Windows uchun yaratilgan arxivator dasturlarning biri WINRAR bo'lib, u yordamida biz
RAR hamda ZIP formatli arxivlarni yaratishimiz va ular bilan ishlashimiz mumkin.
WINRAR dasturini ishga tushirish uchun Пуск menyusining Программы bo'limida
WINRAR guruhini tanlab, uning ichida WINRAR dasturni ishga tushiramiz. Oyna
WINDOWSdagi oynalarga o'xshab standart interfeysga ega: U sarlavha satri; Menyular satri;
Asboblar paneli; Ish sohasi; Yordamchi ma’lumotlar satridan iborat.
WINRAR da ishlashda asboblar panelidagi yordamchi tugmalar bilan ishlashni bilishimiz
kerak. Yordamchi tugmalar asosiy buyruqlarni bajarish uchun mo'ljallangan bo'lib quyidagilardan
tashkil topgan. Yordamchi tugmachalar.
Dastur menyusi 5 bo'limdan iborat bo'lib, ular Фаyl, Комманды, Избранное, Параметры
va Спраvка. Ushbu bo’limlar yordamida kerakli amallarni bajarishimiz mumkin.
Фаyl menyusi
Открыть архиv (CTRL+O)
Arxiv faylni ochish;
Vыбрать диск (CTRL+D)
Asosiy diskni O’zgartirish;
Vыбрать папку (CTRL+T)
Asosiy papkani O’zgartirish;
Пароlь (CTRL+P)
Arxiv faylga parol O’rnatish;
Скопироvать фаylы v буфер (CTRL+C) Tanlangan fayllarni xotiraga olish
Vстаvить фаylы из буфера (CTRL+V)
Xotirada joylashgan fayllarni chiqarish
Vыдеlить vсе (CTRL+A)
Ekrandagi hamma ma’lumotlarni tanlash
Vыдеlитыруппу (+)
Ekrandagi ma’lumotlarni shart bO’yicha gurahga olish
Снять vыдеlение(-)
Tanlangan ma’lumotlrdan shart bO’yicha gurahdan
chiqarish
Инvертироvать vыдеlение (*)
Gurahdagi fayllarni gurahdan chiqarib, tanlanmagan
fayllarni
guruhga olish
Vыход
Dasturdan chiqish
Команды menyusi
Добаvить фаylы v архиv (ALT+A)
Tanlangan ma’lumot fayllarini arxivga qo'shish Arxiv
fayldagi
Изvlеch v указанную папку (ALT+E)
ma’lumotlarni ko'rsatilgan papkaga ochish Arxiv
fayldagi
Протестироvать фаylы v архиvе
(ALT+T)
ma’lumotlarni xatolarga tekshirish
Просмотреть фаyl (ALT+V)
Arxiv fayl ichini ko'rish
Удаlить фаyl (DEL)
Fayllarni o'chirish
Переименоvать фаyl (F2)
Fayllarni qayta nomlash
Преобразоvать архиvы (ALT+Q)
Arxivlash usulini o'zgartirish
Наyти фаylы (F3)
Fayllarni qidirish
Мастер
Arxivlash yordamchisini ishga tushirish
Показать информаtsию (ALT+I)
Fayl haqida ma’lumotni ko'rish
Vостаноvить архиv (ALT+R)
Arxiv xatolarini to'g'rilash
Изvlеch без подтvерждения (ALT+W)
Аrхivdagi hamma fayllarni chiqarish
Добаvить архиvныy коментариy
(ALT+M)
Arxivga izoh qo'shish
Добаvить информаtsию дlя
vостаноvlения
Arxivga izoh qo'shish
(ALT+P)
Arxivni blokirovka qilish
Забlокироvать архиv (ALT+L)
ArxivniSFX (avtomatlashgan) xolatigao'tkazish
Преобразоvать архиv v SFX (ALT+X)
Избранное menyusi
Добаvить к Избранному (CTRL + F)
Izbrannoe gurahiga qo'shish
Упорядоchить избранное
Izbrannoe gurahni saralash
Параметры menyusi
Устаноvки (CTRL + S)
Dastur ishlash xolatlarini va xususiyatlarini o'zgartirish
Импорт/экспорт
Ko'rsatilgan faylning ishlash xolatlarini va
xususiyatlarini
saqlash yoki ko'rsatilgan faylga ularni qo'llash
Список фаylоv
Ekrandagi fay liar ro'yxatining ko'rinishini o'zgartirish
Просмотр протокоlа (CTRL + L)
Arxivlash protokolini ko'rish
Оchистка протокоlа
Arxivlash protokolini tozalash
Спраvка menyusi
Spravka
Dastur haqida ma’lumot olish
Kompyuter virusi- bu maxsus yozilgan dastur bo'lib, u boshqa dasturlarga qo'shilishi (ya’ni
uni zararlashi) shuningdek kompyuterda noma’qul harakatlarni amalga oshirishi ham mumkin.
Virus mavjud bo'lgan dasturlar «zararlangan» deyiladi. Mavjud bo'lgan viruslarning ko'pchiligi
yadro tizimli fayllarni afzal ko'radilar, chunki ko'p zamonaviy kompyuterlarda fayllar tizimi bir
xil nomlanadi. Masalan, viruslar aksariyat hollarda,
Command.com
fayliga birlashadilar va «Dir»
buyrug’i bilan boshqa disk va direktoriyalarga tarqaladilar. Ko’p hollarda tizimning zararlanishi
kiritish-chiqarish jarayoniga murojaat qilganda ro’y beradi.
Kompyuterda viruslarning tarqalishi zararlangan biror fayl yoki dasturning ishlashi
jarayonida yuzaga keladi. Kompyuterda ishlashdan avval xotiradagi ma’lumotlarning
zararlanmaganligini tekshirish zarur bo’ladi.
Kompyuterning viruslar bilan kasallanishi quyidagi hollarda ro'y beradi:
- kompyuterdagi virus bilan kasallangan dasturlar yuklanishi(com, bat yoki exe fayllar);
- moduli zararlangan dasturni ishlatilishi;
- kompyuterga virusli disketalarning yuklanishi;
- kompyuterga zararlangan ОТ yoki qurilmaning zararlangan drayverlarini o'rnatilishi va
h.k. Kompyuter zararlanganda, birqancha g'aroyib hodisalar yuz beradi:
- ba’zi bir dasturlar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi;
- ekranga boshqa xabarlar yoki simvollar chiqa boshlaydi;
- kompyuter ishlashi sekinlashadi;
- ba’zi bir fayllar buziladi;
- fayllarning hajmi ortiqcha har xil yozuvlarni qo'shish hisobiga o'zgaradi;
- operativ (tezkor) xotiraning bo'sh joyi qisqaradi;
- tizimli diskdan dasturlarni yuklash qiyinlashadi yoki umuman yuklanmaydi va
h.k. Virus bilan quyidagi turdagi fayllar zararlanishi mumkin:
- Bajariluvchi fayllar: COM va EXE ko'rinishidagi fayllar.
Fayllarni zararlaydigan viruslar fayl viruslari deyiladi. Bajariluvchi fayllaridagi viruslar, shu
fayl tegishli bo'lgan dastur ishlaganda o'z faoliyatini boshlaydi.
- Operatsion tizimning yuklovchisi va qattiq diskning asosiy yuklovchisini zararlaydigan
viruslar yuklovchi yoki but viruslar deyiladi. Bunday viruslar kompyuter yuklanishi bilan ishlay
boshlaydi va u rezidentlik holatiga o'tadi, ya’ni doim kompyuter xotirasida saqlanadi.
Kompyuter viruslaridan himoyalash.
Himoyalanishning eng yaxshi turi - viruslarni qay tarzda ta’sir etishini bilishdir. Viruslar
oddiy dasturlar kabi bo'lib, biror g'aroyib kuchga ega emaslar. Shuning uchun ularni davolovchi
dasturlar orqali yo'q qilish mumkin.
Viruslarning tarqalishini oldini olish va quyidagi usullarni muntazam bajarib borish
zarurdir:
- disketani o'qitishdan avval albatta unda virus bor yoki yo'qligini tekshirish;
- axborot nusxalarini ko'chirish, shuningdek disklardagi va axborotni saqlash uchun
ishlatiladigan umumiy qoidalardan unumli foydalanish;
- disklarni jismoniy zararlanishidan, dasturlarni esa buzilishidan saqlash;
- axborotdan noqonuniy foydalanishni oldini olish;
- dastur va ma’lumotlarning viruslar ta’sirida o'zgarishidan, noto'g'ri ishlayotgan dasturlar
va o'rganuvchilarning noto'g'ri harakatlaridan himoya qilish;
- viruslar bilan zararlanish ehtimolini kamaytiruvchi chora-tadbirlarni qo'llash;
- viruslarga qarshi maxsus antivirus dasturlaridan foydalanish;
Kompyuter viruslarining turlari.
Viruslar, kompyuterda boshqaruvchining noto'g'ri ishlashi, yangi o'rganuvchilarning
noma’qul harakatlari tufayli paydo bo'ladi va foydalanuvchiga katta zarar yetkazadi. Ko'p
o'chradigan viruslar
WC.COM
; TURBO; ONEHALF; CRAZI.DIE.HARD; CHERNOBIL;
WFN95; DIR, TROJAN va hokazo viruslar mavjud.
1984 yili AQSH dagi Loxay universitetida o'tkazilayotgan axborotlarning xavfsizligi
bo'yicha o'tkazilayotgan 7-konferentsiyada F.Koyen tomonidan «Kompyuter virusi» termini
ishlatildi. 1987-1989 yillarda IBM PC da «Braen», «Viena», «Cascade» viruslari paydo bo'ldi.
Ekranda harflar to'kila boshladi, foydalanuvchilar o'z manitorlarini tamirlashga shoshilganlar
to'dasi paydo bo'lgan, so'ng kompyuter boshqa yerliklar gimnini chala boshladi. Hamma
tushundiki, bu virus, bitta emas balki o'nlab viruslar paydo bo'la boshladi.
«Braen» virusi Boot sektor ustidan g'olib bo'ldi. Bunday zaharlarga qarshi Antikat dasturlar
(Oleg Kotik tomonidan) yaratila boshlandi. Antikat «Time» virusini aniqlashga imkon berdi.
Viruslar ko'pincha EXE yoki COM kengaytmali fayllarga tez ilashishi bilan, ularni ishdan
chiqara boshlaydi.Viruslar bir necha turlarga bo'linadi. Masalan:
Ko'rinmas viruslardan bin «Biast-512» paydo bo'lishi bilan kompyuterlarning janjalkashli
kasalliklari paydo bo'la boshladi.
Faylli viruslar faylning boshlanish qismiga yoki faylning oxiriga ilashib oladi. Viruslar
faylning o'rtasiga, faylning jadval qismlaridagi bo'sh sohaga yoki matnli fayl qismlariga ilashib
oladi. Faylli viruslar hatto o'zining nusxasi operativ xotirada mavjudligini tekshiradi, agar
topilmasa, xotirani ishg'ol qiladi va undagi fayllarni zaharlaydi.
Yuklovchi viruslar tizimli diskning, vinchesterning yuklovchi sektorlarini zaharlaydi.
Yuklovchi virusning ishlash prinsipi operatsion tizimning yuklash algaritmiga asoslangan bo'lib,
yuklovchi (Boot-programm) dasturini bo'zib yuboradi, ya’ni dastur tarkibiga qandaydir
simvollarni joylashtiradi.
Makro viruslar MS Office tarkibiga kirgan ilovalarning ichki foydalanadigan tili VBA
bo'zilishi bilan bog'liq bo'ladi.
Tarmoq viruslari global, lokal tormoqlar bilan ishlaganda paydo bo'ladi va protokollarni
bo'zib yuboradi. Tarmoq viruslarining ishlash prinsipi asosan tarmoq orqali mustaqil ravishda o'z
kadrlarini jo'natib yuboradi. Tarmoq viruslariga “Morris” viruslarin misol keltirish mumkin.
Antivirus dasturlar
Biz kompyuter virusini aniqlaydigan va davolaydigan bir qancha antivirus dasturlari
Aidstest, Doctor Web, VirusScan, AVP; ANTIDIR, Norton Antivirus, Antivirus Kasperskogo
Personal va shu kabilarni bilamiz. Quyida Doctor Web antivirus dasturi ishlatilishi bilan
tanishamiz.
Doctor Web antivirusi. DRWEB dasturi 1994 yilda I.A.Danilov tomonidan yaratilgan va
unda ishlash juda qulay bo'lgani uchun bu dastur juda mashhur.
Bu (Dr.Web) antivirus hozirgi kunda keng tarqalgan dasturlaridan biri hisoblanadi. Yangi
paydo bo'layotgan viruslarga qarshi bu antiviruslarning yangidan-yangi versiyalari yaratilib
borilmoqda. Chunki viruslarning aniqlanmagan ko'pgina turlari mavjud. Virus tarqalishining
oldini olinmasa, u foydalanuvchiga katta zarar yetkazishi mumkin.
Dr.Web ishini boshlash uchun u joylashgan katalogdan DrWeb.exe fayli yuklanadi. Ekranda
dastur darchasi hosil bo'ladi.
Dastur ishga tushgach birinchi o'zining antivirus ma’lumotlar bazasini xotiraga yuklaydi.
Uni yuklagach tezkor xotirani viruslarga tekshiradi. Tezkor xotirani viruslarga tekshirgach bizga
tekshirish natijasini ekranga chiqarib, bizning buyruqlarimizni kutadi. Buyruqlarni biz menyudan
tanlashimiz yoki tezkor tugmalar yordamida bajarishimiz mumkin. Doktor Veb menyusi 3
bo'limdan iborat: Dr Web, Test, Nastroyki.
DRWEB bo'limi
Vременныy vыход - Dasturda har xil buyruqlarni bajarish uchun vaqtincha chiqish.
Опрограмме - Dastur haqida ma’lumot.
Vыход Alt+X - Dastur ishini tugatish.
ТЕСТ bo'limi
Тест памяти - Tezkor xotirani viruslarga tekshirish;
Тестироvание F5 - Ko'rsatilgan disk va kataloglarda viruslarni aniklash;
Lеchение CTRL+F5 - Ko'rsatilgan disk va kataloglardagi viruslarni aniqlab ularni
tuzatishga harakat qilish.
Статитстика- Bajarilgan ish haqida natija ko'rsatish.
Фаylотchета - Oxirgi natijalar faylini ko'rish.
НАСТРОYКИ bo 'limi
Интерфеyс - Dastur tashqi ko'rinishini o'zgartirish;
Параметры F9 - Dastur tashqi ishlash holatlarini o'zgartirish;
Фаylы - Dasturga kerak fayllarni joylanishini ko'rish va o'zgartirish.
Dasturni ishga tushirib, u yordamida viruslarni tekshirishni boshlash uchun quyidagi
amallarni bajarishimiz kerak. Birinchi CTRL+F5 tugmasini yoki Тестmenyusidagi
Lеchениеbuyrug'ini bajaramiz. Tekshirish uchun disk va kataloglarga yo'l ko'rsatish uchun
belgilardan foydalanishimiz mumkin. Bunda * belgi bu bir necha no'malum belgilar o'rniga va ?
belgi esa bitta no'malum belgi o'rniga qo'yiladi.
DRWEB dasturning asosiy qismlari: dasturni ishga tushiradigan fayl DRWEB.EXE; viruslar
bazalari fayllari DRW*.VDB; viruslar bazasi haqida ma’lumot fayli DRW*.TXT; dastur haqida
qisqacha yordam fayli DRWEB.HLP; bazadagi viruslar nomi va ular haqida ma’lumot fayli
VIRLIST.DWB; oxirgi tekshirishlar natijalari fayli REPORT.DWB va hokazo.
Antivirus dasturlarining ishlash prinsipi fayllar, sektorlar va tizim xotiralarini tekshirish va
ulardagi yangi va ma’lum viruslarni izlashdan tushunchatdir. Antivirus dasturlarning oxirgi
vakillaridan foydalanish tavsiya etiladi. Quyida bir nechta antivirus dasturlarni ko'rib o'tamiz.
Kasperskiy
laboratoriya
mahsuloti.
Kasperskiy
laboratoriyasi antivirus dastur ta’minotini Anti Viral Tolkat
PRo (AVP) nomi bilan tavsiya qiladi. AVP operatsion
tizimlarni, pochta tizimlarni viruslardan tozalaydi. AVP
kompyuter viruslanning barcha kanallan orqali mumkun bo'lgan lmkoniyatlanm to'liq nazorat
qilishni ta’minlaydi.
Virusga qarshi ko'rashish uchun quyidagi dasturlardan keng foydalaniladi:
1. Aidstest.
2. DrWeb.
3. AVP.
4. Nod 32, Eset Smart Security va h.k.
| 