3-mavzu: Tafakkur psixologiyasi predmetining rivojlanishi: asosiy nazariy
yondoshuvlar. Tafakkurni o‘rganishda klassik yondoshuvlar.
Darsning maqsadi: Tafakkur operatsiyalari haqida talabalarda tushuncha, bilim,
malakalarni hosil qilish.
Tayanch iboralar va tushnchalar: Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiya,
umumlashtirish, empiric, konkretlashtirish, klassifikatsiyalash, sistemalashtirish, makon,
xronologik.
Asosiy qism:
1. Analiz va sintez, taqqoslash.
2. Abstraksiya.
3. Umumlashtirish, konkretlashtirish.
4. Klassifikasiyalash, sistemalashtirish .
1. Analiz va sintez operasiyalari. Analiz shunday bir tafakkur operasiyasidirki, uning
yordami bilan biz narsa va hodisalarni fik-ran yoki amaliy va xususiyatlarini taxdil qilamiz.
Allomalarning aytishicha, maymunning yong'oqni chaqishining o'ziyoq boshlang'ich od-diy
analizdir. O'quvchi va talaba yoshlar turmushda va dars jarayonida analiz yordami bilan ko'pgina
ishlarni amalga oshiradilar, topshi-rikdar misol va masalalarni echadilar. Demak, tabiat va
jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o'zlashtirib olish analiz-dan boshlanar ekan.
Darsda biz kimyoviy birikmalarni (1Ch2504 — vo-dorod, kislorod va oltingugurtga)
parchalaymiz. Ma'ruzalarda gap-larni grammatik taxdil qilish asosida turli gap bo'laklariga, mor-
fema va fonemalarga ajratiladi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish
vazifasi qo'yilsa, u holda bu top-shiriqni hal qilish uchun u motorni ayrim qismlarga ajratib, har
bir qismni o'z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo'ladi va hokazo.
Ma'ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish ope-rasiyasi juda muhim rol
o'ynaydi. Insonga savod o'rgatish bola nutqini analiz qilishdan boshlanadi. So'ng bu holat matnni
gaplar-ga, gaplarni so'zlarga, so'zlarni o'z navbatida bo'g'inlarga, fonemalar-ga, ularni esa
tovushlarga bo'lish singari aqliy faoliyat bilan asta-sekin almashtiriladi. Arifmetika, algebra,
geometriya, trigonomet-riya, fizika, yoinki O'zbekiston tarixi, falsafa, iqgisod, polito-logiya,
psixologiya va boshqa fan asoslarini o'rganish muammoli top-shiriqlarni, masalalarni echish ham
analiz qilishdan boshlanadi.
Yuqorida aytib o'tilgan motor yoki boshqa qismlarning rolini chuqur tushunish uchun
yolg'iz analizning o'zi kifoya qilmaydi. Chunki tarkibiy qismlarni birlashtirilgan holda bir-biriga
ta'sir qilib turgan motor va mashinani butunligicha olib tekshirgandagina uning motor yoki
mashini ekanligini anglash mumkin.
Sintez — shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda
bo'lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo'laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy
ravishda bir-lashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning
qismlari va bo'laklarini bir butun qilib qo'shish-dan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta'rifdan ham
ko'rinib turib-di. Analiz amaliy bo'lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan,
motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yig'ishtirib o'rni-o'rniga joylashtirilganda, ya'ni
sintez qilinganda motor yoki dvigatel hosil bo'ladi. Avtomashinaning kuzovni, kabi-nasini,
motor va hokazo qismlari sintez qilingan mahaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish
mumkin. Turli psixologik mavzu-larni o'rganish orqali psixologiya fani to'g'risida yaxlit
tushuncha paydo bo'ladi. Kimyoviy elementni reaksiyaga kiritish yo'li bilan-gina istalgan
birikma hosil qilish imkoniyati tug'iladi. Rassomlar ko'z, qosh, burun va kishining boshqa
organlarini mutanosib ravish-da chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash, yaratish imkoniya-
tiga ega bo'ladilar va hokazo.
Birinchi sinf bolasi o'z harf xaltasidagi kesilgan harflardan foydalanib bo'g'in,
bo'g'inlardan so'z, so'zlardan gap, gaplardan qisqa informasiya, undan esa hikoya tuzadi.
Talabalar O'zbekiston tarixi fanidan xalqimiz, davlatchiligimiz, madaniyatimiz, san'atimiz
hamda bugungi kunimiz to'g'risida ma'lumot oladi.
Ish-harakatlarni yaxlitlash tufayli bir butun moddiy narsa hosil bo'ladi, ish-harakatlarda
ham sintez operasiyasini qo'llasa bo'lar ekan. Tarixiy qahramonlar, buyuk sarkardalar, arboblar
to'g'risida ham xuddi shunday fikr va mulohazapar yuritish mumkin.
Xalq orasida Afandi, Aldar ko'sa, Rustambek, Alpomish, Zulqarnay, suv parisi,
ajdarholar, jinlar, alvastilar, devlar, Semurg', oltin baliq va boshqa narsalar, ayrim tana
organlarini, hayvon va inson tuzilishini, his va hayajonlarni, xarakter va irodani bir-lashtirib,
yagona afsonaviy obrazlar yaratishga muvaffaq bo'lingan.
Analiz va sintez o'zaro bevosita mustahkam bog'langan yagona ja-rayonning ikki
tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilin-magan bo'lsa, uni sintez qilib bo'lmaydi, har
qanday analiz pred-metlarni, narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshi-rilishi lozim.
Talaba va o'quvchilarni analiz va sintez qilishga o'rgatishda fikr-larni muayyan
ob'ektlarga yo'naltirish asosiy rol o'ynaydi. Bunda ular, albatta, qanday va qay yo'sinda ish
bajarilishlari kerakligi-ni bilib olishlari zarur. Masalan, o'smirlarni ona tili darslari-da analiz va
sintez faoliyatiga o'rgatish uchun istalgan jumlani, chu-nonchi «It bo'ynini burmasdan g'alatiroq
bukildi, och ko'zlari bilan menga bir qarash qildi-da, dumini qisib o'zini o'rmonga urdi» gapi-ni
mustaqil holda tahlil etish vazifasini qo'yish (agar sinaluvchi-lar bu vazifani bajarishga
qiynalsalar, eksperimentatorning o'zi yordam berishi) mumkin. Ular predmet nomini
anglatadigan so'zlar-ni alohida ko'chirib yozishlari va so'zlarning qanday so'roqqa javob
bo'lishini aniqlashlari, ot va so'z turkumlariga ta'rif berishlari, shu so'z turkumiga xos belgilarni
(predmetni bildirib, kim va nima so'roqlarga javob bo'lishini) alohida ifodalashlari kerak.
Mazkur vazifani o'quvchilardan biri qanday bajarganligini ko'zdan kechiraylik: «Gapda
predmetni bildirgan so'zlar mavjud. Ma-salan, it, bo'ynini, ko'zlari, dumini. Bular nima so'rog'iga
javob bo'ladi. Ana shu so'roqlarga javob bo'lib, predmetlarning nomini bildirgan so'zlar ot deb
ataladi. Otning eng muhim, boshqa so'zlar-dan ajratib turuvchi belgisi bu predmetni bildirishi va
savolla-ridir. Predmetni anglatuvchi so'zlar turli xil qo'shimchalar bilan kelishi mumkin».
Sinaluvchi o'smir o'quvchilarning ana shu muloha-zalari asosida shuni aytishi mumkinki, analiz
va sintez operasi-yasi quyidagicha aqliy faoliyat tizimidan, tarkibiy qismlardan iborat; a)
berilgan topshiriqni diqqat bilan o'qish; b) matndagi so'zlarni fikran parchalash; v) o'xshash
so'zlarni ajratish, ya'ni may-da bo'laklarga bo'lish; g) o'xshash so'zlarni yaxlit holda keltirish; d)
matndagi so'zlarni fikran yig'ish; j) gapning strukturasini tik-lash va boshqalar.
Talabalarning mustaqil bilim olish faoliyatida, jumladan, kon-spekttuzish,
referattayyorlash, seminarga hozirlik ko'rish, kurs ishi va malakaviy bitiruv ishi yozish kabi aqliy
faoliyatningturli shakl-larida analiz, sintez operasiyalaridan foydalanadilar.
2. Taqqoslash insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o'zlashtirilishida, voqelikni
to'laroq aks ettirishida bir-biriga o'xshash jihatlar tafovutini, shuningdek, bir-biridan farq qiladi-
gan tomonlar o'rtasidagi o'xshashlikni topishdan iborat fikr yuri-tish operasiyasi katta
ahamiyatga ega. Taqqoslash — shunday bir tafakkur operasiyasidirki, bu operasiya vositasi bilan
ob'ektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o'xshashligi va bir-bi-ridan farqi aniqlanadi.
XIX—XX asrlarda yashagan allomalardan biri taqqoslashning psi-xologik mexanizmi
to'g'risida juda ilg'or fikrlarni ilgari surib, quyidagi mulohazalarni bildiradi: «Agar
siztabiatningbiror nar-sasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o'ziga juda o'xshash
bo'lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o'zidan juda uzoq bo'lgan narsalar bilan
o'xshashlik topingiz. Ana shunda siz shu narsa-ning eng muhim, hamma belgilarini payqab
olasiz, demak, shu narsa-ni tushunib olasiz».
Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, inson, ko'pincha, jamiyat formasiya-larini o'rganish
davrida, ularning avvalgi mohiyatini keyingi formasiyani o'rganish paytida yanada chuqurroq va
puxtaroq egallab oladi.
Mazkur jarayon to'g'risida fikr yuritilganda, so'zning negizini o'zlashtirishda o'zakning
muhim belgilarini (xossalarini) to'laroq tushunib olish kabi ko'pgina aqliy harakatlarni keltirib
o'tish maq-sadga muvofiqdir.
Bilish ob'ekti hisoblangan narsa va hodisalar o'rtasidagi o'xshash-likni yoki farqni,
tenglik yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddi-yatlarni aniklashdan iborat bo'lgan fikr yuritish
operasiyasi bi-lishning dastlabki va zarur vositasi bo'lib hisoblanadi. Ajdodla-rimiz
taqqoslashning ta'limdagi roli to'g'risida shunday fikrlar-ni bildirgan edi: Taqqoslash har qanday
tushunishning va har qan-day tafakkurning asosidir. Olamdagi narsalarning hammasini taq-
qoslab ko'rish yo'li bilan bila olmasak, boshqa yo'l bilan bila ol-maymiz, agar biz hech narsa
bilan solishtirishimiz va farqini bi-lib olishimiz mumkin bo'lmagan biron bir narsaga duch
kelganimiz-da edi, u holda biz shu narsa to'g'risida hech qanday fikr hosil qila olmagan bo'lar
edik.
Yuqoridagi mulohazalardan ko'rinib turibdiki, taqqoslash, fikr yuritish operasiyasi
sezgilarimizda va idroklarimizda hali gavdalanmagan o'xshashlik va tafovutni topish zaruriyati
vujudga kelgan paytda namoyon bo'ladi. Psixologiyada yana shu narsa ma'lumki, sezgi va
idrokimizda dastavval narsalarning va hodisalarning o'xshash va farklanuvchi tomoni ko'zga
yaqqol tashlanadi.
Taqqoslash operasiyasi ikki xil yo'l bilan amalga oshishi mum-kin: amaliy (konkret
narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda
fikran taq-qoslash). Agar inson ikki boylam yukni qo'l bilan ko'tarib, bir necha xil taom mazasini
qiyoslasa, ikki paykal paxtazor hosildorligini taqqoslasa bu amaliy taqqoslash bo'ladi.
Shuningdek, o'quvchilar ikki qalam yoki sterjenni, chizg'ichni yog'ochga yoki qog'ozga
solishtirsalar, u analogik holatdagi misol bo'la oladi. Bundan tashqari, metr bilan masofani
(gazlamani), tarozi bilan og'irlikni termometr bilan haro-ratni, teleskop bilan osmon jismlarini
o'lchash paytida ham taq-qoslash jarayoni vujudga keladi.
Inson tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning barchasini bevosita aks ettirish, qo'l bilan
paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu boisdan to'planadigan bilimlarning aksariyati qo'l bilan
ushlash, ko'z bilan kuzatish evaziga emas, balki fikr yuritish orqali, mantiq yordamida
anglashiladi. Ular o'rtasidagi o'xshash va farqli alomat hamda belgilar nazariy taqqoslash asosida
ajratiladi. Demak, inson olayotgan keng ko'lamdagi informasiyalar farqini fikran taq-qoslash
yordamida anglab etadi. Jumladan, o'quvchilar dilda o'ylayot-gan narsalarni fikran solishtirib
ko'radilar. Ba'zan turli yoshdagi kishilar o'z tengdoshlari xarakterida, qiziqishida, yurish-turishi-
da, muomalasida va boshqa xususiyatlarida o'xshashlik va tafovut bor-ligini topadilar.
Kishilar narsa va hodisalarni biron belgiga (alomatga) asosla-nib taqqoslashda
qiyinchiliklarga uchraydilar. Shuning uchun beri-. layotgan informasiyalar mohiyatiga diqqat-
e'tibor qilish shart. Ki-shilar uchun taqqoslash prinsipi tushunarli va aniq bo'lsa, mavjud
qiyinchiliklarni bartaraf qilish imkoniyati tug'iladi. Inson ol-diga aniq maqsad qo'yilsa, yoinki
o'rganilayotgan ob'ekt mohiyatiga kirib borish uchun ustanovka berilsa, fikran taqqoslashda
xatolar miqdori keskin kamayadi.
Shaxsiy kuzatishlarimizning ko'rsatishiga qaraganda, taqqoslash operasiyasida katta
yoshdagi kishilarda va o'quvchilarda uchraydigan asosiy kamchilik bu jarayonni noto'g'ri
tasavvur qilish yoki xato tu-shunishdir, ya'ni taqqoslash deganda ikki va undan ortiq narsalarni
yonma-yon qo'yishlik deb faraz qilishlikdir. Inson shaxsiy faoliyatida, ta'lim jarayonida
taqqoslash ustida qanchalik ko'p mashq qilsa, taqqoslash ko'nikmasi paydo bo'lsa, unda fikr
yuritish shunchalik samarali bo'ladi.
3. Abstraksiya. Narsa va hodisalarning, qonun va qonuniyatlar-ning ayrim belgisi, sifati,
alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr ob'ektiga aylantirishdan ibo-
rat fikr yuritish operasiyasi inson bilish faoliyatida muhim ahami-yatga ega. Masalan, bilish
jarayonida tabiat, jamiyat va ayrim inson-larga xos bo'lgan «go'zallik» belgisini ayirib olib,
ularning go'zal-ligi to'g'risida emas, balki umuman go'zallik, ya'ni estetik kategoriya
mazmunidagi tushuncha yuzasidan mulohaza bildiriladi.
Abstraksiyalash shunday fikr tafakkur operasiyasidirki, bu ope-rasiya yordami bilan
moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farklab olib, ana shu
xususiyatlardan narsa va hodi-salarning muhim bo'lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fik-
ran ajratib tashlaymiz.
Abstraksiya jarayonida ob'ektdan ajratib olingan belgi (alomat)-ning o'zi tafakkurning
mustaqil ob'ekti bo'lib qoladi. Abstraksiya operasiyasi analiz natijasida vujudga keladi. Masalan,
sinf devo-rini analiz qilish jarayonida uning faqat bir belgisini, ya'ni oqligini ajratib olish
mumkin va oq devor to'g'risida emas, balki devorning okdigi to'g'risida, keyin esa umuman oqlik
haqida fikr yuritish mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov, ba'zi pla-netalar, ayrim
tosh va hokazolarning ko'z o'nglarida yoritishini ku-zata turib, ularning bitta umumiy belgisini,
ya'ni yoritishini fik-ran ajratib olib, umuman yoritish to'g'risida mulohaza yuritishlari ayni
haqiqatdir. Turli geometrik shakllarni - uchburchak, to'rtbur-chak, kesik konus, kesik piramida,
parallelofamm, ko'pburchak, pa-rallelepiped va hokazolarni kuzata turib, ular uchun umumiy
bo'lgan belgini, ya'ni burchakni fikran ajratishlari, so'ngra umuman burchak tushunchasi
to'g'risida fikr yuritish mumkin.
Fan va texnika revolyusiyasi avj olingan hozirgi davrda kishi-larga uzatilayotgan
informasiyalarning ma'lum qismi abstrakt holatda inson ma'naviy mulkiga aylanmoqda. Mazkur
bilimlarni hissiy bilish apparati yordami bilan o'zlashtirish imkoniyati insonda yo'q, shuning
uchun ularni abstrakt yo'l bilan o'zlashtirib olish talab qilinadi. Lekin abstraksiya holatidagi
informasiyalar insoniyat tomo-nidan qiyinchilik bilan o'zlashtiriladi. Yaqqol ko'rgazmalikka
asos-lanmagan bilimlar qiyinchilik bilan qabul qilinadi. Shunga qara-masdan, abstrakt holatidagi
bilimlar ko'lami kundan-kun ortib bormoqda. Chunki yangi kashfietlar, ixtirolar zamiridan kelib
chiquvchi qonuniyatlar, ichki murakkab bog'lanishlarning barchasi abstrakt ter-minlarda o'z
ifodasini topadi. Shu boisdan kishilarni mazkur ja-rayonga tayyorlab borish, o'ng'aysiz shart-
sharoitga moslashtirish, ko'niktirish mutlaqo shart.
Ta'lim tizimidagi bilimlarning aksariyati bilishning rasio-nal yo'di bilan egallashga
qaratilgan bo'lib, abstraksiyadan keng ko'lamda foydalanishni taqozo etadi. Shuning uchun
o'quvchilarni ab-straksiyani amalga oshirish yo'l va usullari bilan tanishtirish ke-rak.
Yuqorida aytganlarimizdan tashqari, abstraksiyalash jarayoni yorda-mida qiymat, son,
kenglik, tenglik, uzunlik, kattalik, qattiqlik, zichlik, balandlik, geometrik shakl, matematik ibora,
tanqidiy re-alizm, bosim, solishtirma og'irlik, geografik tushunchalar tizimi kabi abstrakt
tushunchalar vujudga keltiradi.
Buyumlarni, narsa va hodisalarni, jism va predmetlarni bir-biri bilan taqqoslash paytida
ham abstraksiyalash jarayoni yuzaga keladi. Bunda narsa va hodisalarning, voqelikning mavjud
belgila-riga (masalan, tusiga, shakliga, tezligiga, og'irligiga, qiymatiga va shu kabi o'xshash
sifatlariga) qarab taqqoslanadi.
Abstraksiya operasiyasi bilan insonni qurollantirish intel-lektual jihatdan intensiv
rivojlanishga olib keladi, shuningdek, mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi.
4. Umumlashtirish. Psixologiyada umumlashtirish muammosi bo'yi-cha yagona*
"yunalishdagi nazariya yo'q. Shuning uchun psixologlar bu jarayonni turlicha talqin qiladilar,
goho uni guruhlarga bo'lib o'rga-nadilar. Shuningdek, maktab ta'limini qaysi umumlashtirish
usuli asosida amalga oshirish to'g'risida olimlar turlicha fikrdadirlar. Ba'zi psixologlar ta'limda
nazariy jihatdan umumlashtirish usu-lini qo'llab chiqsalar (S. L. Rubinshteyn, V. V. Davidov va
boshqa-lar), ayrimlari ham nazariy, ham amaliy usulni qo'llashni tavsiya etmoqdalar (N. A.
Menchinskaya, D. N. Bogoyavlenskiy). Ammo o'quv faoliyatining turli-tumanligi, bizningcha,
dars jarayonida har xil umumlashtirish usullaridan foydalanish kerakligini taqozo qiladi.
Psixologiyada umumlashtirishning keng qo'llaniladigan ikki turi: tushunchali
umumlashtirish va hissiy-konkret umumlashtirish yuza-sidan ko'proq fikr yuritiladi. Tushunchali
umumlashtirishda pred-metlar ob'ektiv muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy-konkret
umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq talabiga bino an tashqi belgi bilan umumlashtiriladi.
Ayrim psixologlar noto'g'-ri umulashtirishning (N. A. Menchinskaya, YE. N. Kabanova-Meller)
hissiy-konkret umumlashtirishdan tafovuti borligini hamisha ta'-kidlab kelmokdalar. O'quvchi va
talaba ba'zan predmetlarni muhim bo'lmagan belgisiga asoslanib noto'g'ri umumlashtiradilar,
vaholan-ki topshiriq shartida bu talab ular oldiga mutlaqo qo'yilmaydi. Lekin bu nazariyaning
himoyachilari noto'g'ri umumlashtirishni alohida tur deb hisoblamaydilar.
Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyat,
alomatlarni topish va shu umumiylik asosida ular-ni birlashtirish tushuniladi.
Masalan, temir, po'lat, latun, oltin va boshqalarda mavjud bo'lgan o'xshashlik va umumiy
belgilarni yagona tushuncha ostida to'plab, uni «metall» degan ibora bilan nomlashimiz mumkin.
Shuningdek, qish, bahor, yoz va kuz «fasl» degan tushuncha orqali ifodalanadi. Inson-ning yosh
davrlari xususiyatidagi umumiy belgilar hisobga olinib, «o'smir», «o'spirin», «etuk kishi»,
«keksa» singari terminlar ishla-tiladi.
Umumlashtirish abstraksiyalash operasiyasidan ajralgan holda sodir bo'lmaydi, har
qanday umumlashtirish asosida abstraksiyalash jarayoni yotadi. Umumlashtirish jarayoni
abstraksiyasiz mavjud bo'li-shi mumkin, lekin abstraksiyasiz umumlashtirishning yuzaga kelishi
mumkin emas. Agar abstraksiyalash faoliyatida narsa va hodisalar-ning o'xshash hamda muhim
belgilari tasodif belgilaridan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan o'xshash,
umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar birlash-tiriladi.
Boshqa fikr yuritish operasiyalari kabi umumlashtirish ham so'z, nutq yordamida
ro'yobga chiqadi. Jumladan, daraxt degan so'z qo'llanila-di, deb faraz qilaylik, unda biz turli
daraxtlarga bevosita aloqada bo'lgan iborani aks ettirgan bo'lamiz. Yoinki talaba degan terminni
ishlatish bilan turli kurs, har xil fakultet va barcha oliy maktab-da tahsil slayotgan yoshlarni
birlashtiramiz va hokazo.
Umumlashtirish jarayoni so'z ta'sirida vujudga kelgan ikkinchi signallar tizimiga
asoslanadi. Akademik I. P. Pavlov fikricha, nutqsignallari tufayli nerv faoliyatining yangi
prinsipi - abst-raksiyalash va bu bilan birga, oldingi tizimning behisob signalla-rini
umumlashtirish vujudga keladiki, bunda ham o'z navbatida ana shu umumlashtirilgan yangi
signallar tag'in analiz va sintez qilina-veradi.
Fikr yuritishning umumlashtirish operasiyasi har xil asoslarga ko'ra turlarga bo'lib
o'rganiladi.
Umumlashtirishni mazmuniga ko'ra tushunchali umumlashtirish va yaqqol-ko'rgazmali
yoki elementar umumlashtirish turiga ajratish qabul qilingan. Tushunchali umumlashtirish orqali
ob'ektiv qonuniyatlarni muhim belgilari bo'yicha birlashtirish amalga oshiriladi. Bunda muhim
belgilar umumlashtirilib, ob'ektiv qonuniyatlarni ochish mumkin bo'ladi. Yaqqol-ko'rgazmali
umumlashtirishda narsa va hodi-syalar tashqi hamda yaqqol belgilari bo'yicha umumlashtiriladi.
Biz tajribamizda umumlashtirishning yo'nalishi bo'yicha farqla-nuvchi usullarga
ahamiyat berganmiz. Tajribalarda ushbu umumlashti-rish usullari o'rganilgan eda: umumiydan
xususiyga (usul №1), xusu-siydan umumiyga (usul №2), yagonadan umumiyga, so'ng xususiy
hol-larga (usul №3), umumiydan xususiyga va o'sha umumiydan yanada umumiyga (usul №4),
kamroqumumiy holdan ko'proqumumiy holatga (usul №5), yagona umumiy qonuniyatdan
yanada umumiy qonuniyatga o'tish (usul №6) va boshqalar.
Sinaluvchilarni umumlashtirish usulining birinchi turiga o'rga-tish eksperimentatorning
tushuntirish faoliyatidan va mustaqil topshiriqdan tashkil topdi. Eksperimentatorning
tushuntirishida va mustaqil topshiriqda sinaluvchilar geofafik qonuniyat bilan tanishadilar.
Tushuntirishda eksperimentator kartadan sinaluvchi-larga Drakon tog'lari va uning sharqiy
etagini ko'rsatib, ularni ob'ekt bilan tanishtiradi. Ob'ektni tahlil qilish jarayonida eks-
perimentator asta-sekin qonuniyatni aniqlovchi to'rt sharoitni ocha-di va tog'ning yog'ingarchilik
miqdoriga ta'siri to'g'risidagi umumiy qonuniyatni ifodalab beradi.
Qonuniyat bo'yicha mustaqil topshiriqda tabiiy geografiya kartasi-dan ikkita ob'ekt
topish, ularda o'zlashtirilgan qonuniyatni illyust-rasiya qilib berish topshirilgan. Masalan,
Himolay va uning janu-biy etagi, Suram tog' tizimi va unga yondoshgan Kolxida pasttekisli-gi.
Ular har bir ob'ektni alohida analiz qilib, undan eksperimenta-tor tomonidan ochilgan
sharoitlarni topadilar. So'nfa mazkur ob'ekt-dagi umumiy qonuniyatni aniqlovchi sharoitlar
to'g'risida xulosa chi-qaradilar. Bunday holatda umumlashtirish umumiy qonuniyatni «tayyor
holda» olib, uni boshqa ob'ektlarga «yoyish» bilan tugallanadi.
Sinaluvchilarga umumlashtirishning xususiydan umumiyga o'tish usuliga (№2)
o'rgatilishida kartadan And, Ximolay, Suram ob'ekt-lari ko'rsatiladi va ob'ektlarni mustaqil
taqqoslash, yog'ingarchi-likka ta'sir qiluvchi umumiy sharoitlarni topish, tog'ning yog'ingar-
chilikka ta'siri qonuniyatini ta'riflash vazifasi beriladi. Sina-luvchilar ob'ektlarni taqqoslab,
ularning har biridan qonuniyatni aniqlovchi to'rttadan sharoitni topadilar. So'ng xuddi shu
sharoit-larga binoan ob'ektlarni fikran birlashtirib, umumiy qonuniyat-ni ifodalaydilar. Jumladan,
tog' tizmasining balandligi, nam shamollarning bu joylarga esishi, namlik manbaining
uzoqemasli-gi, tog' tizmalarining ko'ndalang holda joylashib, nam shamollarni o'tkazmasligi va
boshqalar. Ular muhim shart-sharoitga tayanib, umumiy qonuniyatni bunday ta'riflaydilar: «Tog'
tizmalarining o'ziga yondosh joylar yog'ingarchiligiga ta'sir etishi natijasida u erlarga ko'p
miqsorda yog'in yog'ishi mumkin. Chunki tog'lar bunga yordam bera-di».
Mazkur guruh sinaluvchilari xususiydan umumiyga o'tishdan ibo-rat umumlashtirish
usulini o'zlashtiradilar. Topshiriqulardan mustaqil echimni talab qiladi. Berilgan ob'ektlar o'zaro
taqqoslanib, umumiy sharoitlar topilib, so'ngra umumiy qonuniyatga ta'rif be-rildi.
Sinaluvchilarni umumlashtirishningyakkadan umumiyga, so'ngumumiydan yakkaga
o'tish usuliga (№3) o'rgatishda ularga Himolay va uning janubiy etagidagi joy ko'rsatiladi.
Tog'ning yog'in mikdoriga ta'si-ri haqidagi qonuniyatni shu ob'ektdan topish taklif qilinadi. Ular
mazkur ob'ektni analiz qilib, undagi mavjud to'rt sharoitni aniq-laydilar. Avval bu qonuniyatning
berilgan ob'ektga taalluqliligi yuzasidan fikr yuritadilar, so'ngra xulosa chiqaradilar. Bundan
so'ng ular shu zahotiyoqunga aniqlik kiritib, ushbu qonuniyat umumiy hisob-lanib, Himolaydan
tashqari boshqa tog'larga ham aloqadordir, degan xulosaga keladilar. Sinaluvchilar umumiylikni
barcha analogik ob'ektlarga «yoyish»ga muvaffaq bo'ladilar.
So'ngra ulardan qonuniyatni ikkita boshqa ob'ektda ko'rsatib be-rish so'raladi. Bu holatda
ob'ektlar umumlashtirilganda sinaluvchi-lar umumiy qonuniyatdan chiqib, ularni to'rtala
sharoitga binoan birlashtiradilar. Mazkur jarayon umumiylikni xususiy hollarga «yoyish»ni
bildirib keladi.
Sinaluvchilarga umumlashtirishning umumiydan xususiyga va o'sha umumiydan yanada
umumiyga o'tish usulini (№4) o'rgatishda ikkita topshirikdan foydalanildi. Birinchi topshiriqsa
umumlashtirish-ning «umumiy qonuniyatdan xususiy hollarga» o'tish qismi o'rgatil-di.
Eksperimentator rahbarligida sinaluvchilar kartadan bir ob'ekt-ni analiz qilib, qonuniyatni
aniqlovchi to'rt sharoitni sanab o'ta-dilar. So'ngra bir necha ob'ektlarga ushbu qonuniyatni
«yoyadi»lar. To'rtinchi umumlashtirish usulini o'zlashtirishning ikkinchi qis-mida «umumiy
qonuniyatdan yanada umumiyroq qonuniyatga» o'tish tar-kib toptiriladi. Usul avval qator
fanlarda o'zlashtirilgan qonuni-yat materiallari asosida shakllantiriladi. Bu qonuniyatlar holat-
larning o'zgarishi, tog'larning dengiz sathidan balandligiga bog'liq-ligi, haroratga geografik
kenglikning ta'siri, o'smirliklarning yashash sharoitlariga moslashishi hamda jonivorlarning rang
xusu-siyatlariga taallukdidir.
Shundan so'ng eksperimentator sinaluvchilarga o'zlariga tanish bo'lgan jonivorlarning
muhitga moslashishiga oid bir necha faktor-larni esga keltirishni taklif qiladi va umumzoologik
qonuniyatga ta'rif beriladi: «Hayvonlar rangining o'zgarib turishi ularni o'z dushmanlaridan
mudofaa qilish uchun xizmat qiladi, chunki ular o'zla-rini qurshab olgan muhitga moslashadilar».
Sinaluvchilar to'rtta umumiy qonuniyatni qayta idrok qiladilar, so'nfa xuddi shu umumiylikka
ko'ra biologik umumlashgan qonuniyatga ta'rif beradilar: «Tabiatda o'simliklar va jonivorlar
o'zlarini qurshab olgan muhit sharoitiga moslashadilar». Ana shunday qilib umumlashtirishning
«qator umumiy qonuniyatlardan yanada umumiy qonuniyatga» o'tish qismi tajribada o'zaro
bog'liq bo'lgan, lekin yo'nalishi bo'yicha farkdanuv-chi «umumiy qonuniyatdan xususiy hollarga
va o'sha umumiy qonuniyat-dan taqqoslash orqali yanada umumiyroq qonuniyatga» o'tish usulini
o'zlashtiradilar.
Umumlashtirishning beshinchi usulini shakllantirishda zoologik qonuniyatdan
foydalaniladi: «Hayvonlar rangining o'zgarib turishi ularni dushmanlardan mudofaa qilish uchun
xizmat qiladi. Chunki ular o'zlarini qurshab olgan muhitga moslashadilar». Ular hayvon-larni
o'zaro taqqoslab, himoya rang belgisiga binoan birlashtiradi-lar hamda uchta qonuniyatni
ifodalaydilar: «hayvonlarning mavsu-miy rangi ularni dushmandan himoya qilish funksiyasini
bajaradi. Ular muhit rangiga moslashadilar», «hayvonlarning doimiy yoki o'zgar-mas rangi
dushmandan niqoblaydi. Ular muhit rangini qabul qiladi» va hokazo. Binobarin, sinaluvchilar
topshiriqni taqqoslab, kam-roq umumiy qonuniyatdan yanada umumiyroq qonuniyatga o'tish
imko-niyatiga ega bo'ladilar.
Umumlashtirishning oltinchi usulini tarkib toptirishda ushbu teoremadan foydalaniladi:
«Uchburchak ichki burchaklari yig'indisi 26 ga teng. Ko'pburchak ichki burchaklarning yig'indisi
(2s1(p—2))ga tengligini isbotlab berish talab qilinadi». «Uchburchak ichki bur-chaklarining
yig'indisi 2s1 ga teng, — deydi sinaluvchi. Ko'pburchak-ning ichki burchaklari yig'indisini
topish uchun uning bir uchidan diagonallarni o'tkazamiz. Bu diagonallar ko'pburchakni bir necha
uch-burchakka bo'ladi. Keyin nechta uchburchak hosil bo'lganligini hisob-lab chiqamiz va 2s1 ga
ko'paytiramiz. 2s1 (p—2) formulasidagi «p» o'rniga izlanuvchi ko'pburchak tomonini qo'yib,
uning nimaga teng ekanligi-ni topamiz».
Protokolning ko'rsatishiga qaraganda, sinaluvchi umumiy formu-ladan (uchburchakka
taallukdi) chiqqan holda, ko'pburchakni uchburchak-ni bo'lish yo'lini topib, so'ng barcha
ko'pburchaklarga aloqador umumiy formulaga o'tadi. Boshqacha so'z bilan aytganda,
«umumlashmani umum-lashtirish» hodisasi 6-usul bilan amalga oshiriladi. Shunday qilib,
topshiriq yagona umumiy holatdan yanada umumiy holatga o'tishdan iborat fikrning yo'nalishi
vositasi bilan hal qilinadi.
O'quvchi va talabalarni umulashtirish usullariga o'rgatish bilim-larni o'zlashtirishni
osonlashtiradi va o'quv faoliyatini boshqarish imkoniyatini yaratadi.
5. Konkretlashtirish. Umumiy, mavhum belgi va xususiyatlarni yakka, yolg'iz
ob'ektlarga tatbiq qilish bilan ifodalanadigan fikr yuritish operasiyasi insonning barcha
faoliyatlarida aktiv ishtirok etadi. Voqelik qanchalik konkret (yaqqol) shaklda ifodalansa, inson
uni shunchalik oson anglab etadi. O'zining genetik kelib chiqishiga qaraganda, kishilar dastavval
tevarak-atrofni konkret belgilariga asoslanib, konkret holda aks ettirganlar, yaqqol obrazlarga
suyanib, tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo'lganlar. Shu boisdan to hozirgi kunga qadar
konkretlik belgisi har qanday inson zoti uchun eng yaqin belgi bo'lib hisoblanadi. Chunki
konkret voqelik kishini akliy zo'r berishlikdan, irodaviy tanglikdan va stress holatdan forig'
qiladi. Shuning uchun bo'lsa kerak, odam eng murakkab qonun hamda tu-shunchalarni konkretlik
darajasiga aylantirishga harakat qiladi. Masalan, inson «qiymat» tushunchasini konkretlashtirib
«odamning qadr-qimmati», «tovarning qiymati» shaklida konkretlashtiradi va hokazo.
Psixologiya fanida mazkur fikr yuritish operasiyasiga quydagi-cha ta'rif beriladi:
Konkretlashtirish hodisalarni ichki bog'lanish va munosabatlardan qat'i nazar, bir tomonlama
ta'kidlashdan ibo-rat fikr yuritish operasiyasidir.
Psixologlar tadqiqotlarining ko'rsatishiga qaraganda, konkret-lashtirish, odatda, ikki xil
vazifani (funksiyani) bajaradi. Dast-labki funksiyasiga taallukli ko'pgina misollarni keltirish
bilan uning psixologik mexanizmini ko'rsatishiga harakat qilamiz. Ma-salan, o'quvchilar «qora»
degan so'zni ishlatgan paytlaridan ko'z oldi-da bitum, chaqich, asfalt kabi qora rangdagi narsalar
va hayvonlar-ni gavdalantirishlari mumkin. Shuningdek, ular «harakat» degan iborani ishlatsalar,
odamni, mashinani, hayzonlarni suv va samo-lyot kabilarni tasavvur qila oladilar. Keyinchalik
esa harakat tu-shunchasining ko'lami kengayib boradi, biologik, ijtimoiy va hoka-zo harakatlarni
nazarda tutadi.
Konkretlashtirishning ikkinchi funksiyasi quyidagi misollar-dao'ziningyorqin ifodasini
topadi. Masalan, kishilar ketmon, bel-kurak, panshaxani dehqonchilik asboblariga; igna, bigiz,
angishvona va tikuv mashinasini tikuv asboblariga; lola, atirgul, binafsha, buldanejni gulga;
daftar, ruchka, chizg'ichni o'quv qurollariga kiri-tadilar. Demak, bu misollarda konkretlashtirish
operasiyasi umumiy va yakka belgilari kam bo'lgan umumiylikni ochishda namoyon bo'la-di.
Umuman konkretlashtirish abstraksiyalashni kontrast holati bo'lib, inson bilish faoliyatida
muhim ahamiyat kasb etadi.
6. Klassifikasiyalash. Insonning bilish faoliyatida muhim rol o'ynovchi fikr yuritish
operasiyalaridan biri klassifikasiya-lash hisoblanadi. Bir turkum ichidagi narsalarning bir-biriga
o'xshashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farqqilishiga qarab, narsalarni turkumlarga
ajratish tizimi klassifikasiya deb atala-di. Fan olamida buyuk hissa bo'lib qo'shilgan D. I.
Mendeleevning «Elementlarning davriy tizimi» jadvali klassifikasiya uchun yorqin misoldir.
Bunda olim elementlarni atom og'irligi ortib borishiga, kimyoviy sifatlarining bir tipligiga va
boshqa belgi va alomatla-riga qarab tartib bilan joylashtirib chiqqan.
Fanda narsa va hodisalarningtabiatini ifodalovchi muayyan belgi (alomat) asosida
qilingan jarayon klassifikasiya deb atash qabul qilingan. Tabiiy klassifikasiyaga zoologiya
fanidagi hayvonlar klassifikasiyasi (sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar, suvda va quruklikda
yashovchilar, parrandalar, qushlar va hokazo), botanikada-gi o'simliklar klassifikasiyasi (bir
yillik, ko'p yillik, butalar, daraxtlar, o'tlar, ildizdan ko'payuvchilar, igna barglilar, tikanli
o'simliklar, dukkaklilar, poliz o'simliklari va boshqalar) kabi qator misollarni keltirib o'tish
mumkin. Mabodo klassifikasiyaga asos qilib olingan belgi narsa va hodisalarning tabiatini
ifodalama-sa, bunday klassifikasiya sun'iy klassifikasiya deb ataladi. Ij-timoiy hayotimizda
klassifikasiyaning mazkur turi doimo qo'llanib turadi. Masalan, kutubxonadagi kitoblar
mazmuniga, shakliga, noyob-ligi va shunga o'xshash belgilarga qarab tokchalar va
peshtoqchalarga teriladi. O'quvchilarning alifbe tartibi bilan tuzilgan ro'yxati yoki xususiyatlari,
jinsiy belgilari, ulgurishlari va qiziqishlarini nazarda tutib turkumlarga ajratish ham sun'iy
klassifikasiyalash-ga misol bo'la oladi.
Lekin ijtimoiy turmushda va fan olamida oddiy klassifikasi-yalash holatidan tez-tez
foydalaniladi. Jumladan, adabiyot, tarix, geografiya, psixologiya — gumanitar fanlari: falsafa,
iqtisod, huquq, pedagogika, tarix - ijtimoiy fanlar: matematika, fizika, biolo-giya, kimyo-tabiiy-
matematik sikldagi fanlar. Xuddi shuningdek, asosga suyanib psixologiya sohalari ham
klassifikasiya qilinadi. Injenerlik, aviasiya, kosmos psixologiyasi — mehnat psixologiya-si,
patopsixologiya, oligofrenopsixologiya, surdopsixologiya, tif-lopsixologiya — maxsus
psixologiya; bolalar, o'smirlar, o'spirinlar, katta yoshdagilar psixologiyasi, gerantopsixologiya —
yosh davrlari psi-xologiyasi; sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, peniten-siar
psixologiyasi — yuridik psixologiya va boshqalar. Psixologiya fanida psixik holatlar, bilish
jarayonlari, shaxsning individual tipologik xususiyatlari ham klassifikasiya qilinadi. Aks ettirish
xarakteriga va reseptorlarning o'rniga qarab, sezgilar uch guruhga bo'linadi: eksteroseptiv
sezgilar, interoseptiv sezgilar, proprio-septiv sezgilar. Klassik bo'linishga binoan sezgilar
quyidagicha klas-sifikasiya qilinadi: ko'rish, eshitish, taktil, maza, hid, organik harakat va
hokazo.
Maktab ta'lim tizimida murakkab bilimlar qulayroq yo'l bilaN o'zlashtirish uchun
klassifikasiya operasiyasidan keng ko'lamda foy-dalaniladi. Masalan, ot, sifat, fe'l, son — so'z
turkumlari; ibti-doiy jamoa, quldorchilik, feodalizm, kapitalizm, sosializm ki-shilik
formasiyalari; proza, poeziya, drama, komediya, tragediya -adabiy janrlar; briz, musson, passat
— shamollar va boshqalar.
Shunday qilib, klassifikasiya biz tekshiradigan ob'ektlarninG muayyan tartibni topishda,
o'rganishimizda zarur bo'lgan narsa va hodi-salarni yaxlit holda tekshirishimizda,
o'zlashtirmoqchi bo'lgan mate-riallarni puxta esda qoldirishimizda muhim rol o'ynaydi.
7. Sistemalashtirish. Fikr ob'ektiv hisoblangan narsa va hodi-salarni zamon (vaqt),
makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma'luM tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish
operasiyasi bilim-larni o'zlashtirishda, ko'nikma va malakalarni tartibga solishda muhim rol
o'ynaydi. Odatda, sistemalashtirish operasiyasi yordami-da narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va
ob'ektlar makondagi, vaqtdagi egallagan o'rniga qarab yoki mantiqiy joylashtiriladi.
Shuning uchun tizimga solish makoniy (fazoviy) xronologik bel-gi va mantiqiy belgisiga
asosan uch turga ajratiladi. Ko'chatlarninG boqqa olib chiqib o'tqazilishi, sinf xonasidagi
mebellarning bir tekis joylashtirilishi makoniy (fazoviy) tizim uchun misol bo'lz oladi. Tarixiy
voqealarni xronologik tartibda joylashtirilishi, kutubxonadagi kitoblarning xronologik jihatdan
terib qo'yilishI voqealarni zamonga (vaqtga) qarab tizimga solishning namunasi deb atash
mumkin. Matematika, falsafa, psixologiya va mantiqqa (logi-kaga) doir asarlarda ilmiy
maqolalarning (ya'ni punkt, paragraf nazarda tutilmoqda) joylashuvi mantiqiy tizimga solishning
na-munasidir.
Maktab ta'limida o'zlashtirilgan bilimlarni tizimga solish muhim ahamiyatga ega bo'lib,
bu ish bir necha bosqichda amalga oshiri-ladi. Bilimlar dastlab predmetning boblari, qismlari
bo'yicha, so'nG yaxlit holda o'quvchi ongida tizimlashadi. Tizimlashtirishning ik-kinchi
bosqichida bir-birga o'xshash predmetlarga oid bilimlar fik-ran tartibga solinadi. Uchinchi
bosqichda bir necha predmetlar yuzasidan to'plangan bilimlar ma'lum tartibga tushadi, ularning
o'xshash va farqli tomonlari ajratiladi. Tizimga solishnikgto'rtinchi bos-qichida darsdan va
maktabdan tashqari mashg'ulotlarda egallangan bi-limlarni tizimlashtirish nazarda tutiladi.
O'qituvchi darsda o'quvchilardan o'tilgan mavzularni so'rash, ularning to'garak ishlarida,
olimpiada va tanlovlarda qatnashuvini ku-zatish, devoriy gazetga yozgan maqolalarini tahrir
qilish, ijodiy va yozma ishlarni tekshirish orqali ulardagi bilimlarning qanday
tizimlashayotganini aniqlab berish mumkin.
Demak, insonning bilish faoliyatida «mavzulararo», «predmetlar-aro» bilimlarni
tizimlashtirish yuzaga keladi. Binobarin, bilim-larning tizimga solinishi akdiy rivojlanishning
dastlabki pog'o-nasi xisoblanadi.
|