• 4. Qazboşalma cihazları
  • Elektrostatik idarəli EŞB - lərin




    Download 197 Kb.
    bet8/9
    Sana24.03.2017
    Hajmi197 Kb.
    #1319
    1   2   3   4   5   6   7   8   9
    Elektrostatik idarəli EŞB - lərin tərkibinə borunun oxu boyunca yönəlmiş nazik elektron şüanı yaradan elektron topu; elektron şüasının istiqamətini dəyişmək üçün nəzərdə tutulan meyletdirici sistem; elektron şüa ilə bombalama zamanı işıqlanma qabiliyyətinə malik olan ekran daxildir. EŞB - lərdə boru, daxilində vakuum səviyyəsi 10-6 Pa- dan çox olan şüşə balondur (şək.8.3.).

    Elektron top (yaxud elektron projektor), nazik elektron seli (elektron şüa) al-mağa imkan verən elektrodlar sisteminə deyilir. Elektron top kolbanın dar (boğaz) hissəsində yerləşdirilir və 1 - qızdırılan katoddan, 2 - idarəedici elektroddan (modul-yatordan) 3 - birinci və 4 - ikinci anoddan ibarətdir. Katod böyük olmayan, qız-dırılma zamanı elektronlar buraxan, içərisi aktivləşdirilmiş təbəqə ilə örtülmüş nikelli silindr şəklində hazırlanmışdır. Adətən EŞB- lərdə oksidli katodlar tətbiq olunur. İdarəedici elektrod (modulyator) katodun ətrafında yerləşmişdir, dibində balaca deşik (diafraqma) olan nikel silindr şəklində hazırlanıb. Modulyator elektron-idarə olunan lampalardakı tora analoji olaraq işləyir və şüanın cərəyan şiddətini tənzimləmək üçün nəzərdə tutulub. Modulyatora katoda nəzərən 0- 30V həddində mənfi gərginlik verilir. Bu gərginlik hesabına yaranan elektrik sahəsinin təsiri ilə katoddan emissiya olunmuş elektronlar borunun oxuna tərəf sıxılırlar (yönəldilirlər) və bu elektronlar modulyatordan hər hansı bir məsafədə bir nöqtədə cəmlənirlər. Bunun nəticəsində elektron şüasının ilkin fokuslanması yerinə yetirilir. Bundan əlavə katod və idarəedici elektrod arasındakı elektrik sahəsi elektronlar üçün tormozlayıcı olub, onların bəzilərini geriyə katoda itələyirlər. Deməli modulyatordakı gərginliyi tənzimləməklə elektron şüanın sıxlığını dəyişmək olar. Bu cür tənzimləmə borunun ekranındakı işıqlanan ləkənin parlaqlığının dəyişməsinə gətirir.



    İki anod sistemi elektronların katoddan anoda tərəf hərəkətini və onların sonradan nazik şüaya fokuslanmasını təmin edir. Anodlar içi boş metal silindrlər şəklində hazırlanmışdır. Birinci anodun diametri ikinci anodun diametrindən kiçikdir və çoxlu sayda diafraqmalarla təchiz olunur. Elektronların kifayət qədər sürətini almaq üçün anodlara böyük müsbət gərginlik verilir: birinci anoda yüzlərlə volt, ikinci anada isə bir neçə kilovoltlarla gərginlik verilir.

    Katodun, modulyatorun və anodların fərqli potensialları qeyri bircins elektrik sahəsi yaradır, hansı ki, öz təsirinə görə iki elektron linzaya oxşardır. Bu elektron linzalardan biri modulyator və birinci anod, ikinci isə anodlar arasında yerləşir. Ona görə də EŞB-nin, elektronların fokuslanmasını yerinə yetirən anodlar sistemi elektro-statik linza adlanır. Linzanın toplayıcı təsiri səpələyici təsirindən çoxdur. Birinci anoddakı gərginliyi dəyişməklə anodlar arasındakı elektrik sahəsini dəyişərək fokus nöqtəsini borunun boyunca yerini dəyişmək olar.

    Meyletdirici lövhələr elektron şüanın fəza vəziyyətini idarə edir. Onlar qarşılıqlı perpendikulyar yerləşmişlər və şüanın meyl etdirilməsi üçün biri birinə paralel olan lövhələr cütü arasında elektrik sahəsi yaratmaq üçün lövhələrə gərginlik verilir. Ləkənin ekranda sürüşməsi h = kU təşkil edir, hansı ki, burada U – tətbiq olunan gərginlik, k – lövhənin həssaslığıdır.

    EŞB-nin ekranı elektron dəstəsi ilə bombalanan zaman işıqlana bilən maddədən (lüminofordan) ayrılan elektronlar boruya yapışaraq (oturaraq) onda mənfi yük yaradır. Bu yük böyük qiymətlərə qədər arta bilər və borunun normal iş rejimini poza bilər. Bunun qarşısını almaq üçün borunun daxili səthi akvadaq adlanan elektrik keçirici təbəqə ilə örtülmüşdür və bu təbəqə ikinci anodla birləşmişdir. Bu təbəqəyə birinci elektronların bombalaması hesabına ekrandan buraxılan ikinci elektronlar cəzb olunur, bununla da yüklərin ekrandan aralanması əldə olunur.

    Akvadaq elektrostatik ekran rolunu oynayır. O elektron selini xarici elektrik sahələrinin təsirindən qoruyur, borunun ikinci anodu ilə birləşir və onunla birlikdə torpaqlanır.

    Maqnit meyletdirici sistem EŞB - nin xaricində, boğazında yerləşdirilmiş iki sarğaclar cütündən ibarətdir. Hər bir sarğac cütündən cərəyan buraxıldıqda hər bir sarğacdakı cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq şüa bu və ya digər istiqamətdə meyl edəcək. Hər bir sarğac cütü borunun oxuna və digər sarğac cütünün sahəsinə perpendikulyar olan praktiki bircins maqnit sahəsi yaradır.

    8.4. Qazboşalma cihazları


    Qazlarda (və ya buxarlarda) elektrik boşalması, onlardan elektrik cərəyanı keçərkən onlarda baş verən hadisələrin toplusuna deyilir. Elektrik xarakteristikaları əsasən, xüsusi olaraq əvvəlcədən daxil edilmiş qaz və ya buxarların ionlaşması ilə təyin edilən elektrovakuum cihazları qazboşalma cihazları adlanır. Bu cihazları başqa cür ion cihazları da adlandırırlar. Qaz boşalma cihazlarına ioncivəli ventillər, tiratronlar, ion boşaldıcıları, közərmə boşalması indikatorları aiddirlər.

    Elektron-idarə olunan lampalardan fərqli olaraq bu cihazlarda cərəyan yaradılmasında yalnız elektronlar deyil, həm də qazın və ya buxarın yüklənmiş hissəcikləri (atomlar, molekullar) – ionlar da iştirak edirlər.

    Qazboşalma cihazları ətalətli qazla, hidrogenlə və ya civə buxarları ilə doldu-rulmuş qaz keçirməyən (əsasən şüşə) balondan ibarətdir. Cihazın tipindən asılı olaraq balonda qazın təzyiqi 10-1 – 103 Pa həddində olur və bəzən 104 Pa qiymətinə çatır.

    İonlaşdırma təsirləri olmadıqda qazlar neytral atomlardan və molekullardan ibarətdirlər, ona görə də praktiki cərəyan keçirmirlər. Qazdan cərəyan o vaxt axır ki, onda sərbəst elektrik yüklənmiş zərrəciklər – yükdaşıyıcılar (yaxud başqa sözlə cərəyan daşıyıcıları) var. Qazda bu yüklər o vaxt əmələ gəlir ki, hər hansı enerji mənbəyinin hesabına elektronlar neytral atomlardan (yaxud) molekullardan “qopardılsın”. Bu halda müxtəlif işarəli yük daşıyıcılar elektronlar – mənfi yüklər və müsbət ionlar – elektronların itirmiş qaz atomları – müsbət yüklər əmələ gəlirlər.

    Real şəraitdə istənilən qaza ətraf mühitin temperaturu, kosmik və radiasiya şüaları, sənaye qurğularının elektromaqnit şüalanmaları və b. təsir edir. Bu təsirlər nə qədər zəif olsalar da müəyyən qədər yüklü zərrəciklərin yaranmasına səbəb olur. Ona görə də istənilən qazda həmişə elektrik boşalması yaratmağa qabil olan elektron və ionlar var.

    Elektrik boşalmasında üç prosesi seçirlər: atomların həyəcanlandırılması, onların ionlaşdırılması və müxtəlif işarəli yüklərin rekombinasiyası.



    Atomların həyəcanlandırılması, sərbəst elektronlarla toqquşmalar hesabına qazanılmış enerji hesabına atomlarda onların xarici elektronlarından birinin nüvədən daha uzaq orbitlərə keçməsi prosesinə deyilir.

    Atomların ionlaşdırılması, elektrik neytral olan atomlardan ionların və sərbəst elektronların əmələ gəlməsi prosesinə deyilir.

    Qazlarda yük daşıyıcıların rekombinasiyası ionlaşmaya əks olan prosesdir. Müsbət ionların və elektronların rekombinasiyasından neytral atom əmələ gəlir. Atomun ionlaşdırılmasına enerji sərf olunur, rekombinasiya zamanı isə qazın işıqlanması əmələ gəlir. Rekombinasiya prosesi əsasən, cihazın elektrodlarının səthində baş verir. Rekombinasiyaya sərf olunan vaxt ionizasiya müddətindən çox böyük olduğundan, qazboşalma cihazlarının ətalətliliyi elektron-idarə olunan lampaların ətalətliliyindən çox olur.

    Qazla doldurulmuş balondan, disk və ya silindr şəklində iki eyni formalı elek-troddan ibarət olan sadə qazboşalma cihazının iş prinsipini nəzərdən keçirək (şək. 8.4,a). Müsbət potensial altında olan elektrod anod, mənfi potensial altında olan isə katod adlanır. Şək.8.4,b- də qazboşalma cihazının qoşulma sxemi göstərilmişdir.

    Tətbiq olunan Ub gərginliyin təsiri altında qazda olan ilkin elektronlar və ionlar təbii ionlaşmanın nəticəsində hərəkət edirlər: elektronlar– anoda tərəf, ionlar – katoda. Ub–nin kiçik qiymətlərində yüklü zərrəciklərin sürəti çox deyil. Onların enerjisi qazların zərbə ionlaşdırması üçün kifayət deyil. Cihazda axan cərəyan çox azdır, daxili müqaviməti isə çoxdur. Bu hal sakit boşalma adlanır.

    İonlaşma gərginliyinin müəyyən bir qiymətində boşalma cərəyanı sıçrayışla artır, elektrodlar arasındakı müqavimət və gərginliyin qiyməti isə azalır. Adını bu zaman yaranan qazın işıqlanmasından götürən sərbəst közərmə boşalması yaranır. Közərmə boşalmasında katodun ətrafında ion buludu yaranır.




    • Şək.8.4.



    Download 197 Kb.
    1   2   3   4   5   6   7   8   9




    Download 197 Kb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Elektrostatik idarəli EŞB - lərin

    Download 197 Kb.