8-ma’ruza. Lokat va shahar tarmoqlar ularning qurilish usullari

8-MA’RUZA. LOKAT VA SHAHAR TARMOQLAR ULARNING 
QURILISH USULLARI. 
Lokaltarmoqlar (Local Area Networks, LAN) – kattabo’lmaganhududda, 
odatda 1-2 kmradiusatrofida, joylashgan kompyuterlar birlashmasidir. Umumiy 
olganda local tarmoq bir tashkilotga tegishli bo’lgan kommunikatsiya tizimidir. 
Hisoblashtexnikasifoydalanuvchilariningehtiyojlariortibbordi.Ularni endi o’z 
kompyuterlarida boshqalardan uzilgan holda ishlash qoniqtirmay qoldi, ular 
boshqa bo’limdagi foydalanuvchilar bilan avtomat rejimda kompyuter 
ma’lumotlarini almashishni istashardi.Shunday qilib tashkilotning ichki lokal 
tarmoqlari 
vujudga 
keldi. 
Avvaligakompyuterlarbir-
biribilanstandartbo’lmagandasturiy-apparat vositalari yordamida ulangan. Aloqa 
liniyasida o’z ma’lumotni taqdim etish usuli o’ziga xos kabeldan foydalaniluvchi 
turli xildagi ulash qurilmalari faqatgina qaysi modeldagi kompyuterlar uchun 
ishlab chiqarilgan bo’lsa, shu turdagi kompyuterlarni ulashi mumkin bo’lgan, 
masalan PDP-11 mini-kompyuterini IBM 360 meynfreymi bilan yoki 
"NAIRI"kompyuterlarini"DNEPR"kompyuterlari bilan. 80-yillar o’rtalarida lokal 
tarmoqlardagi holat keskin o’zgara boshladi.Kompyuterlarni tarmoqqa 
birlashtirishning standart texnologiyalari tasdiqlandi - Ethernet, Arcnet, Token 
Ring, 
Token 
Bus, 
biroz 
keyinroq 
esa 
- 
FDDI.Ularningpaydobo’lishigashaxsiykompyuterlarningyaratilishikattaturtkibo’ldi
.ShKlokaltarmoqlardanafaqatmijozkompyuterlarsifatida, 
balki 
ma’lumotlarni
saqlash va qayta ishlash markazlari, ya’ni tarmoq serverlari sifatda avvalgi mini-
kompyuterlar 
va 
meynfreymlarni 
siqib 
chiqara 
boshladi. 
90-
yillaroxiridaklassikEthernet 10 Mbit/s, FastEthernet 100 Mbit/sva Gigabit Ethernet 
1000 
Mbit/snio’zichigaolgan 
Ethernetoilasilokaltexnologiyalarininglideri 
ekaniyaqqolnamoyonbo’ldi. Ma’lumotlar jo‘natish usullaridagi yaqinlashuv, 
optik-tola aloqa liniyalari bo‘yicha ma’lumot jo‘natishning raqamli platformasida 
o‘tkaziladi. Raqamli kanallarning yuqori sifati, global kompyuter tarmoqlari 
protokollariga bo‘lgan talablarni o‘zgartirdi. Global tarmoqlarning frame relay va 
ATM kabi yangi texnologiyalari paydo bo‘ldi. Bu tarmoqlarda bitlarning 
yedirilishi shunchalik kamligi uchraydiki, hatto xato paketni yo‘qotish va uni 
yo‘qotish bilan bog‘liq barcha muammolarni esa, frame relay va ATM tarmoqlari 
tarkibiga bevosita kirmaydigan yuqori darajadagi dasturiy ta’minotga qayta 
topshirish samaraliroqligi tahmin qilinyapti. Lokal va global tarmoqlarning 
yaqinlashuviga, IP protokolining ustuvorligi katta hissa qo‘shdi. Bu protokol 
bugungi kunda lokal va global tarmoqlar texnologiyalaridan ustun bo’lib Ethernet, 
Token Ring, ATM, frame relay- turli quyi tarmoqlardan bitta tarkibiy tarmoq 
yaratish uchun ishlatilib kelinmoqda. 
Tezkor raqamli kanallar asosida ishlaydigan 90-yillar kompyuter global 
tarmoqlari, o‘z xizmat to‘plamlarini kengaytirdi va bu borada lokal tarmoqlarga 
yetib oldilar. Multimediya nomini olgan barcha ma’lumotlar – surat, videofilm, 
ovoz va boshqalar kabi real vaqtda foydalanuvchiga katta hajmdagi ma’lumotlarni 
yetkazib berish bilan bog‘liq ishlarni bajaruvchi xizmatlarni yaratish imkoni 
`ˆÌi`Ê܈̅Ê̅iÊ`i“œÊÛiÀȜ˜ÊœvÊ
˜vˆÝÊ*ÀœÊ* Ê `ˆÌœÀÊ
/œÊÀi“œÛiÊ̅ˆÃʘœÌˆVi]ÊۈÈÌ\Ê
ÜÜÜ°ˆVi˜ˆ°Vœ“É՘œVŽ°…Ì“

tug‘ildi. Yaqqol misol- bu asosan Internetga ma’lumotlarni jo‘natuvchi bo‘lib 
qolgan World Wide Web gipertekst ma’lumot xizmatidir.
Lokal va global tarmoqlar yaqinlashuvi ko‘rinishlaridan biri, lokal va global 
tarmoqlar orasidagi oraliq holatni egallovchi katta shahar masshtabidagi 
tarmoqlarning paydo bo‘lishi hisoblanadi. Shahar tarmoqlari yoki megapolislar 
tarmog‘i (Metropolitan Area NetWorks, MAN) yirik shahar hududiga xizmat 
ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan. MAN turidagi zamonaviy tarmoqlar, o‘z 
mijozlariga har xil turdagi kommunikatsiya vositalari, shu jumladan ofis ATSlarini 
birlashtirish imkonini beruvchi xizmatlar xilma xilligi bilan ajralib turadi. 
Локал компьютер тармоғи – LocalAreaNetwork (LAN) – бу бир бино ѐки 
бошқа бир чегараланган территорияда жойлашган коммуникацион тизим 
бўлиб, уларга уланган компьютерлардан қисқа вақтда фойдаланишни тақдим 
этувчи бир ѐки бир неча юқори тезликли рақамли алоқа каналларини қўллаб 
қувватлайди. LAN қуйидаги характеристикаларга эга: 

умумий масофаси 1-
2км; 

маълумотларни узатиш тезлиги 1 Мбит/с дан бир неча Гбит/с гача; 

янги компьютерларни улашнинг соддалиги ва эскиларини тармоқ ишини 
бузмасдан ўчириш; 

барча ишчи станцияларни коллектив уланиш укуналари 
(сервер, принтер) га уланишининг тенглиги; LAN IEEE стандартизациялаш 
комитети томонидан LAN стандартининг лойиҳаси ишлаб чиқилган бўлиб, 
802 стандарти деб ном олган. 802 стандартининг LAN модели асосий 
тавсиялардан таркиб топган, уларга конкрет LAN ларни қуришда асосланиш 
тавсия этилади. OSI модели ва IEEE 802 – LAN моделларининг асосий 
фарқланиши 9.1-расмда келтирилган. 
9.1-расм. OSI модели ва IEEE 802 – LAN моделининг асосий фарқлари. 
Локал тармоққаҳар бир компьютер, махсус платага эга бўлиши керак 
(тармоқ адаптери). Компьютерлар ўзаро (тармоқ адаптери) кабел ѐки 
радиоканал ѐрдамида уланади, улар LAN маълумотлар узатишнинг физик 
муҳити дейилади. Физик муҳит – тармоқнинг энг қуйи сатҳи. LAN да 
маълумотлар узатишнинг физик муҳити сифатида коаксиал кабел, мис 
жуфтлик, ТОАЛ, инфрқизил ва радиоканаллар ишлатилиши мумкин. Узатиш 
муҳитининг 63 характеристикалари тармоқ узунлигига таъсир этади 
(компьютерлар бир биридан қандай масофада жойлашиши мумкин) ва локал 
тармоқда маълумотлар узатиш тезлиги (9.1-жадвал). 
9.1-жадвал. Локал тармоқда тармоқ узунлиги ва маълумотларни узатиш 
тезлигининг узатиш муҳитига боғлиқлиги 

Тармоқ адаптери – махсус плата бўлиб, уона (материн) плата 
слотларидан бирига тизимли блок ичига ўрнатилади. Асосий вазифаси - OSI 
модели IEEE 802 – LAN модели 7.1-расм. OSI модели ва IEEE 802 – LAN 
моделининг асосий фарқлари. 7.1-жадвал. Локал тармоқда тармоқ узунлиги 
ва маълумотларни узатиш тезлигининг узатиш муҳитига боғлиқлиги 
Компьютерли алоқа канали Масофа Тезлик Экранлаштирилмаган мис 
жуфтлик 90 м гача 10 – 155 Мбит/с Экранлаштирилган мис жуфтлик 300 м 
гача 16 Мбит/с Коаксиал кабел 2 км гача 2 – 44 Мбит/с Оптик толали кабел 
10 км гача 10 Гбит/с гача Тармоқда ахборотларни узатиш ва қабул қилиш. 
Компьютерларни физик муҳитга улайдиган ускуна тури, алоқа линияси АЛ, 
LAN топологияси ва сигналларни узатиш принципи билан аниқланади. 
Топология – бу тармоқда компьютерларни улаш усули. Энг кенг тарқалган 
усуллари – шина, юлдуз, халқа (9.2-расм). 
9.2-расм. Энг кенг тарқалган LAN топологиялари. 
Муҳитга уланишни бошқариш маълумоларни узатиш усулига боғлиқ ва 
турли турларга бўлинади: 

кўп марталаб уланиш (рақобат режимида алоқа 
каналига уланиш) 

маркер узатишли уланиш (маълумотларни узатишга 
ҳуқуқ берувчи пакет) 

сўровли тармоқ (сеть с опросом) 

сегментлаштирилган узатишли тармоқ 

узатиш вақтини заҳиралашли 
тармоқ Кўп марталаб уланиш ва маркер узатишли шина, юлдуз, халқа 
топологияли LAN энг кенг тарқалган. Канал сатҳи 2 сатҳчага бўлинган (99.3-
расм): 

логик канал орқали бошқариш LLC (LogicalLinkControl) – тармоқ 
топологиясига ва 802.2 стандарти – уланиш усулига боғлиқ эмас, 

МАС 
муҳитига уланишни бошқариш