Bog’lovchisiz qo’shma gaplar haqida ma’lumot. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap
tarkibidagi komponentlarning mazmun munosabati.
Reja:
1. Bog’lovchisiz qo’shma gaplar haqida umumiy malumot.
2. Bog’lovchisiz qo’shma
gap qismlari orasidagi payt, qiyoslash, shart, zidlik,
o’xshatish, izohlash munosabatlari.
3. Bog’lovchisiz qo’shma gaplarda tinish belgilari.
1-reja bo`yicha dars maqsadlari.
Talabalarga bog`lovchisiz qo`shma gaplar, ularning tuzilishi haqida umumiy
ma`lumot berish. Talabalar nutqida bog`lovchisiz qo`shma gaplarni to`g`ri va
o`rinli qo`llash ko`nikmalarini shakllantirish.
Identiv o`quv maqsadlari:
1. Bog`lovchisiz qo`shma gapning ta`rifini biladi va izohlab beradi.
2. Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarini ajrata biladi.
3. Bog`lovchisiz qo`shma gapni bog`langan qo`shma gap, ergash gapli qo`shma
gaplardan farqlay oladi.
1-reja bayoni:
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning grammatik bog’lovchilarsiz
birikuvchida tuzilgan qo’shma gap tiplari bog’lovchisiz
birikuvida tuzilgan
qo’shma gap tiplari bog’lovchisiz qo’shma gaplar deyiladi:
Masalan: Botirlari kanal qazadi,
Shoirlari she’rlar yozadi (H.O.).
Yuragida qanday dardlar bor – mana bu menga sir (O.).
Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning tuzilishida eng asosiy vosita
intonatsiyadir. Intonatsiya bog’lovchisiz qo’shma gaplarda turli ma’no
ottenkalarining ifodalanishida asosiy faktor hisoblanadi.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar bog’langan yoki ergash gapli qo’shma
gaplarning bog’lovchisiz
varianti emas, balki qo’shma gapning alohida tipidir.
Bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari orasiga teng yoki ergashtiruvchi
bog’lovchilarni majburan kiritib bo’lmaydi.
Aks holda, gap konstruktsiyasi
o’zgaradi; yopiq konstruktsiya hosil bo’ladi. Bog’lovchisiz qo’shma
gaplar esa
ochiq konstuktsiya hisoblanib, mazmunan o’zaro birikkan bir necha tipli sodda
gaplardan tashkil topadi. Qor va shamol kuchaya bordi, tashqarida qishni va qorni
sog’ingan qarg’alarning qag’illashlari… (O.).
Qo’shma gapda komponentlarni biriktiruvchi
ega yoki ergashtiruvchi
bog’lovchilar qo’llanmagan o’rinlarda leksik va intonatsion vositalarning roli
ortadi.
Shu sababdan ham bog’lovchisiz qo’shma gap qismlarini biriktirishda ayrim
leksik
elementlarning, olmosh va mavhum ma’noli so’zlarning qo’llanishi,
umumiy va ikkinchi darajali bo’laklarning takrorlanib kelishi kabilar bog’lovchisiz
qo’shma gap turini shakillanishi hamda mazmun munosabatlarini yuzaga chiqishi
uchun vosita funktsiyasini bajaradi.
Shuni aytib o’tish kerakki, biz yuqorida sanab o’tgan vositalar keng
ma’noda sintaksis bobida bog’lovchilar
hisoblangani uchun ham, shu vositalar
yordamida tuzilgan qo’shma gap turiga nisbatan qo’llangan «bog’lovchisiz»
atamasi shartli ishlatiladi. (bu o’rinda eslatib o’tish kerakki, ba’zi
darsliklarda
bog’lovchisiz qo’shma gaplarning «bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap»
atamasi ostida yuritilishi ham bejiz emas.)
