8-mavzu. ISHLAB CHIQARISHNI IJTIMOIY TASHKIL ETISH
Reja:
8.1. Diversifikatsiyalash tushunchasi, mohiyati va iqtisodiy ahamiyati.
8.2.
Sanoat
korxonalarida
yangi
tovar
ishlab
chiqarish,
tovar
diversifikatsiyasi.
8.3. Sanoat korxonalarida
maxsulot tuzilmasi, nomenkulaturasi va
assortimentining tahlili.
8.4. Sanoatda kooperatsiya tushunchasi va uning shakllari.
8.5. Ichki tarmoq va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasi va uni kuchaytirishda
kichik biznes imkoniyatlaridan foydalanish.
8.6. Sanoatda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish.
8.7. “Klaster” nazariyasining mohiyati va uning rivojlanishi.
8.8. Sanoatda klasterlarni tashkil etish bo‘yicha chet mamlakatlar tajribalari.
8.1. Diversifikatsiyalash tushunchasi, mohiyati va iqtisodiy ahamiyati
Davlat rahbari tomonidan Harakatlar strategiyasida
1
yuqori texnologiyali
qayta
ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur
qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab
chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga
o‘tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish zarurati
alohida ta’kidlandi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning assimetrik
shakllari hisoblangan
ixtisoslashuv va diversifikatsiya jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida turli
xil nisbatlarda ishlab chiqarishda qo‘llanilgan.
Diversifikatsiya:
1) tovar strategiyasi turi, unga asosan korxona ishlab chikarilayotgan
maxsulotlar sonini kengaytiradi;
2) yangi bozorlarni egallab olish va kushimcha foyda olish maksadida ishlab
chikarishning bir-biri bilan boglik bulmagan ikki yoki undan ortik turini bir
vaktning uzida kengaytirish va rivojlantirish.
«Diversifikatsiya» lotincha (diversificatio) so‘zidan olingan bo‘lib o‘zgarish,
har xillik, bir oz narsaga ko‘p tomonlama, kombinatsiyalashgan, ko‘p tarmoqli tus
berish kabi ma’nolarni anglatadi
2
.
Diversifikatsiya jarayoniga berilgan zamonaviy ta’riflar
orasida angliyalik
iqtisodchilar Bennok, Bakster va Devnslar tomonidan keltirilgan ta’rifga e’tiboran
«
diversifikatsiya-bu biror firma yoki geografik mintaqada tovarlar va xizmatlar
doirasini kengaytirishdir».
Quyidagi ta’rif birmuncha aniqroq va kengroq bo‘lib, unda
diversifikatsiya
jarayon
va
muayyan
sub’ektlar
tomonidan
amalga
oshiriladigan tadbir sifatida talqin qilinadi: «
diversifikatsiya — alohida olingan
1
O’zbеkistоnRеspublikаsiPrеzidеntining“O’zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish
bo’yichа hаrаkаtlаr strаtеgiyasi to’g’risidа”giPF-4947-sоnli
Fаrmоni
. // Хаlq so’zi. 8 fеvrаl 2017 yil.
2
Slоvаr inоstrаnniх slоv, M, "Slаvyanskiy dоm knigi", 1998. - 509 s.
korxona yoki konglomerat yoxud iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqariladitan
tovarlar va xizmatlar turining oshishidir. Diversifikatsiya
iqtisodiyotda tabiiy
jarayon sifatida ro‘y beradi. Ayrim hollarda esa biznes sohiblari yoki davlat
tomonidan tor doiradagi mahsulotlarga (ayniqsa ularga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan
bo‘lgan sharoitda) bog‘liq bo‘lib qolish xatarini kamaytirish uchun amalga
oshiriladi».
Britaniyalik Syuzan Meyx’yu nuqtai nazari ham ushbu konsepsiYaga ancha
yaqin. U diversifikatsiYaga «sanoat ishlab chiqarishni keng doiradagi faoliyat
turlariga yoyish va shu orqali fakat bir turdagi mahsulotta o‘ta bog‘liq bo‘lib
qolmaslik uchun qo‘llaniladigan tadbir» sifatida ta’rif beradi. U o‘z fikrini davom
ettirar ekan, diversifikatsiyaning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatadi
3
:
-
gorizontal diversifikatsiya;
- konsentrik diversifikatsiya;
- konglomerat (vertikal )diversifikatsiya;
- mehnat bilan ta’minlashning mintaqalar bo‘yicha diversifikatsiyasi;
Gorizontal diversifikatsiya deganda ilgarigi tovarlarga o‘xshash ishlab
chiqarish, texnik, ta’minot va sotish sharoitlariga yaqin bo‘lgan tovarlarni ishlab
chiqarish tushuniladi.
Konglomerat (vertikal) diversifikatsiya esa ilgarigi tovar ishlab chiqarishni
sotuv yo‘nalishi sifatida ham tovar dasturini chuqurligini ustirishni anglatadi.
Masalan, gusht mahsulotlarini sotuvchi maxsus do‘kon
mol etishtirishni va
seleksiya bo‘yicha ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlaydi.
Konsentrik diversifikatsiya korxona uchun yangi tovarni ishlab chiqarishni
ko‘zda to‘tadi.
Amerikalik iqtisodchilar S. Fitper,
R.Dornbush,
Malenzilar
diversifikatsiyani «tavakkalchilikni bir nechta aktivlarga taqsimlash orqali uning
darajasini pasaytirishga yo‘naltirilgan strategiya» sifatida aniqlaydilar. Ularning
fikricha, diversifikatsiyaning
asosiy qoidasi «hamma tuxumlarni bitta
savatda saqlamaslikdan iborat». Mazkur ta’rif bir
muncha umumiyroq xarakterga
ega bo‘lsada, diversifikatsiyaning iqtisodiy mohiyatini to‘liq o‘zida aks ettiradi.
Yana bir angliyalik iqtisodchi Devid Skott diversifikatsiya mazmunini bir
muncha boshqacharok tushunadi. Uning fikricha, diversifikatsiya «bu turli xil
korxonalarning qimmatli kog‘ozlar sotib olish orqali ulardan keladigan foyda
miqdorini barqarorlishishini ta’minlashdir». Ko‘rinib
turibdiki, bu ta’rifda ham
«barcha tuxumlarni bitta savatda saqlamaslik» tamoyili ustun o‘ringa ega. shu
bilan bir qatorda bu ta’rifda moliyaviy diversifikatsiya masalasiga asosiy e’tibor
qaratilgan.
SHunday qilib, diversifikatsiya - bu oldindan qo‘yilgan maqsad emas, balki
ob’ektiv jarayonning vujudga kelishi natijasida amalga oshiriladigan majburiy
chora-tadbirdir.
3
Tpе Penguin Dictionary of Economics (Graham Bannock, R.B. Baxter and Еtlеp Davis], - 1998. -p.
168.
