454
6-BOB. AXBOROT KOMPLEKSLARIDA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH
ASOSLARI
6.1. Axborot komplekslarida xavfsizlikni tashkil etish jarayonlari
Hozirgi zamonda xar bir sohada xavsizlikni ta’minlashni
tashkil qilish
eng asisyi vazifalarda biri hisoblanadi. Axborot komplekslarida xavsizlikni
tashkil etishda kriprodrafiyaga murojat qilamiz.
«Kriptografiya» atamasi dastlab «yashirish, yozuvni berkitib qo‘ymoq»
ma’nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo‘lgan davrlardayoq aytib
o‘tilgan. Hozirgi vaqtda kriptografiya deganda har qanday shakldagi, ya’ni diskda
saqlanadigan sonlar ko‘rinishida yoki hisoblash
tarmoqlarida uzatiladigan
xabarlar ko‘rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar
bilan kodlanishi mumkin bo‘lgan har qanday axborotga nisbatan qo‘llash
mumkin. Maxfiylikni ta’minlashga qaratilgan kriptografiya kengroq qo‘llanilish
doirasiga ega. Aniqroq aytganda, kriptografiyada qo‘llaniladigan usullarning o‘zi
axborotni himoyalash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘p jarayonlarda ishlatilishi
mumkin.
Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning maxfiyligini
ta’minlaydi. Masalan, to‘lov varaqlarini elektron pochta
orqali uzatishda uning
o‘zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qo‘shilishi mumkin. Bunday hollarda
axborotning yaxlitligini ta’minlash zaruriyati paydo bo‘ladi. Umuman olganda
kompyuter tarmog‘iga ruxsatsiz kirishning mutlaqo
oldini olish mumkin emas,
lekin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini tekshirishning bunday
jarayoni, ko‘p hollarda, axborotning haqiqiyligini ta’minlash deyiladi.
Kriptografiyada qo‘llaniladigan usullar ko‘p bo‘lmagan o‘zgartirishlar
bilan
axborotlarning haqiqiyligini ta’minlashi mumkin.
Nafaqat axborotning kompyuter tarmog‘idan ma’nosi buzilmasdan
kelganligini bilish, balki uning muallifdan kelganligiga ishonch hosil qilish juda
muhim. Axborotni uzatuvchi shaxslarning haqiqiyligini
tasdiqlovchi turli usullar
ma’lum. Eng universal protsedura parollar bilan almashuvdir, lekin bu juda
455
samarali bo‘lmagan protsedura. Chunki parolni qo‘liga kiritgan har qanday shaxs
axborotdan foydalanishi mumkin bo‘ladi. Agar ehtiyotkorlik
choralariga rioya
qilinsa, u holda parollarning samaradorligini oshirish va ularni kriptografik
usullar bilan himoyalash mumkin, lekin kriptografiya
bundan kuchliroq parolni
uzluksiz o‘zgartirish imkonini beradigan protseduralarni ham ta’minlaydi.
Kriptografiya sohasidagi oxirgi yutuqlardan biri — raqamli signatura —
maxsus xossa bilan axborotni to‘ldirish yordamida yaxlitlikni ta’minlovchi usul,
bunda axborot uning muallifi bergan ochiq kalit ma’lum bo‘lgandagina
tekshirilishi mumkin. Ushbu usul maxfiy kalit yordamida yaxlitlik tekshiriladigan
ma’lum usullardan ko‘proq afzalliklarga ega.
Kriptografiya usullarini qo‘llashning ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz.
Uzatiladigan axborotningn ma’nosini yashirish uchun ikki xil o‘zgartirishlar
qo‘llaniladi:
kodlashtirish va
shifrlash.
