133
murakkab tizim bo‘lishi mumkin. Biror belgi bo‘yicha ajratilgan tizim o‘ziga
nisbatan yuqori darajadagi tizim elementi bo‘lishi mumkin.
Tashqi muhit. «Tizim» tushunchasi tizimga kiruvchi bir qator elementlarni
cheklaydi: shartli ravishda cheklangan chegara o‘rnatadi,
undan tashqaridagi
elementlar esa ushbu tizimga kirmay qoladi. Bundan anglashiladiki, tizim o‘z-
o‘zidan emas, balki boshqa ko‘plab elementlar qurshovida mavjud bo‘ladi. Ayrim
masalalarni hal etishda bizni bu tashqi muhitning barcha elementlari emas, balki
ushbu masala nuqtai-nazaridan
tashqi muhitni tashkil etuvchi, ko‘rib
chiqilayotgan tizimga biror-bir aloqasi bo‘lgan elementlargina qiziqtiradi. Tashqi
muhit — bu ko‘rilayotgan tizimga ta’sir ko‘rsatuvchi yoki ko‘rilayotgan masala
sharoitida uning ta’siri ostida bo‘lgan, tizimdan tashqaridagi
har qanday tabiat
elementlaridir. Chunki, real sharoitlarda tizimlarning har biri alohida emas, balki
boshqalari yonida, bir- biriga bog‘liq holda ishlaydi. Tizimlarni tahlil va sintez
qilish chog‘ida aloqalarning ikki xil turi ajralib turadi: ichki va tashqi aloqa.
Tashqi
aloqaga ega tizimlar ochiq deb, unga ega emaslari esa yopiq aloqa deb
ataladi.
Tizimlar tasnifi. Tizimlarni
qiyoslash va farqlash, ularning bir-biriga
o‘xshashlari va farqlilarini ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi.
Tasniflash — bu faqat borliq
modeli va uni turli belgilar, ya’ni, kirish va
chiqish
jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi,
boshqaruv turi,
boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va hokazo bo‘yicha amalga
oshirish mumkin. Bizni tizimning kelib chiqishi bo‘yicha tasniflash qiziqtiradi.
Sun’iy tizimlar — bu inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar bu tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz yuzaga kelgan
tizimlar.
Aralash tizimlar tabiiy va sun’iy tizimlarni o‘z ichiga oladi.
Ergonomik tizimlar — bu, «mashina — inson — operator» majmui.
Biotexnik tizimlar — tirik organizmlar va texnik qurilmalar kiradigan
tizimlardir.
Tashkiliy tizimlar — bu, zaruriy vositalar
bilan jihozlangan kishilar
134
jamoasidan tashkil topgan tizimlar sanaladi.
