A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT
INSTITUTI
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
yoki
O‘quvchilar kompetensiyalarini baholash usullari va vositalari
moduli bo‘yicha
“Boshlang‘ich sinflarda AKT dan foydalanish usullari”
o‘quv kursining
“ Loyihalashtirish va modellashtirish ta’lim texnologiyalari asosida
biologiya fanini o‘qitish” mavzusidan ma’ruza matni
Ma’ruzasi: Azimova Dilrabo Ergashevna
Toshkent 2021
4-Mavzu: Loyihalashtirish va modellashtirish ta’lim texnologiyalari
asosida biologiya fanini o‘qitish
Reja:
1.Loyihalash texnologiyasining о‘ziga xos xususiyatlari.
2.Qisman izlanishli, ijodiy, ilmiy-tadqiqot xarakteridagi muammolarni
loyihalash yo‘llari.
3.O‘quvchilarning muammolarni hal etish yo‘llarini loyihalash
ko‘nikmalari.
Loyihalash texnologiyasi jahon pedagogikasida yangilik hisoblanmaydi,
chunki, u 1920-yillarda amerikalik faylasuf va pedagog J. Dyu va uning shogirdi
V.X. Kilpatrik tom onidan ishlab chiqilgan loyihalash metodi asosida vujudga
kelgan. Hozirgi kunda AQSH, Buyuk Britaniya, Belgiya, Isroil, Finlandiya,
Germaniya, Rossiya, Italiya, Braziliyava, Niderlandiya kabi rivojlangan
mamlakatlaming ta’lim muassasalarida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda.
J. Dyu o‘qitishni o‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojini hisobga olgan holda
o‘quvchilarning muayyan maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini faollashtirish orqali
tashkil etishni taklif etgan. Buning uchun o‘quvchilarga o‘zlashtirgan bilim,
ko‘nikma va malakalarini amaliyotga qo‘llash, ulardan kelgusi hayotda foydalanish
yo‘llarini ko‘rsatish, ya’ni nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘liq holda o‘qitish
lozimligini uqtirgan. Bu jarayonda o‘quvchilar tanish vaziyatdagi ahamiyatga molik
muammolarni avval o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikmalarini amaliyotga qo‘llab hal etish
orqali yangi bilim, ko‘nikma va malakalami o‘zlashtiradilar.
O‘quvchilar muammolarni muvaffaqiyatli hal etishlari uchun o‘qituvchi
ularga tegishli ko‘rsatmalar berishi, foydalaniladigan manbalami tavsiya etishi,
o‘qitishdan ko‘zlangan natijaga erishish yo‘llarini ko‘rsatishi, buning uchun
muammoni hal etishda o‘quvchilarning faoliyatini loyihalashi lozim.
Loyihalash texnologiyasining asosiy g‘oyasi amaliy yoki nazariy ahamiyatga
molik bo‘lgan muammoni hal etish jarayonida ko‘zlangan natijaga erishishdir. Agar
nazariy muammoni loyihalash lozim bo‘lsa, uning aniq yechimi, agar amaliy
muammo bo‘lsa, amaliyotga qo‘llash masalasi bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab
chiqish lozim. O‘quvchilar ushbu natijaga erishish uchun mustaqil fikr yuritish
ko‘nikmalarini egalla gan bo‘lishlari, muammoni anglash va uni hal etish yo‘llarini
izlashlari bu borada aw al o‘zlashtirgan bilimlaridan foydalanishlari, fanning turli
sohalarida izlanishlar olib borishlari, olinajak natijalarni bashorat qilish, turli
yechimdagi variantlar ishlab chiqish, sabab-oqibat bog‘lanishlarini tasaw ur
qilishlari zarur.
Loyihalash texnologiyasining asosiy mohiyati ma’lum bir muammoli
vaziyatni vujudga keltirish orqali o‘quvchilarning qiziqishlarini orttirish, loyihalash
faoliyatini shakllantirish, ularning tegishli bilimlarni egallash-lari, fanlararo
bog‘lanishlarni amalga oshirish sanaladi.
Loyihalash texnologiyasining asosiy tezisi: “O‘rganilayotgan bilim, ko‘nikm
alar menga nima uchun zarurligi va undan qayerda va qay tarzda foydalanishni
bilaman” sanaladi. Bu tezis o‘quvchilarning fan asoslarini ongli o‘zlashtirishlari,
hayotga moslashishlari va mo‘ljalni to‘g‘ri olishlariga yordam beradi.
Biologiyani o‘qitishda o‘qituvchi loyihalash texnologiyasidan o‘quv
chilarning qiziqishi va qobiliyatlarini hisobga olgan holda nafaqat darsda o‘quv
muammolarini hal etishda, balki darsdan va sinfdan tashqari ishlarda ham ijodiy
muammolarni hal etishda foydalanishi zarur.
Loyihalash texnologiyasida foydalanish o‘quvchilarga individual va
differensial yondashish imkonini beradi.
Har bir loyiha o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi, shu sababli ular ma’lum
belgilariga ko‘ra quyidasicha tasniflanadi:
Loyihada ko‘zda tutilgan faoliyatning ustunligiga ko‘ra:
tadqiqot xarakteridagi loyihalar;
ijodiy xarakterdagi loyihalar;
rolli loyihalar;
amaliy xarakterdagi loyihalar;
izlanish va mo‘ljal olishga mo‘ljallangan loyihalar.
Tadqiqot xarakteridagi loyihalar. Ushbu loyihalaming tuzilishi juda yaxshi
ishlangan, jumladan, loyihada ishtirok etadigan qatnashchilar uchun tadqiqot
predmeti, dolzarbligi, ijtimoiy ahamiyati, foydalani ladigan metodlar, tadqiqotlar va
tajribalar o‘tkazish, natijalarni rasmiylashtirish metodlari aniq bo‘lishi kerak.
Mazkur loyiha mantiqan to‘lig‘icha ilmiy-tadqiqot muammolariga
yaqinlashgan va uning yechimiga mos va bo‘ysingan bo‘lishi kerak.
Loyihaning ushbu turi tadqiqot mavzusining dolzarbligi, tadqiqot muam-
mosining predmeti va obyekti, vazifalarning izchil va bosqichma-bosqich
aniqlanishi, muammolarni hal etish bo‘yicha farazlami ilgari surish, uni hal
etishning tadqiqot o‘tkazish va tajribalar qilish yo‘llarini ishlab chiqish, olingan
natija va xulosalarni muhokama qilish, rasmiylashtirish, tadqiqotni davom ettirish
uchun yangi muammolar belgilanishi lozim.
Biologiya o‘qituvchisi bu toifadagi loyihalardan darsda va sinfdan tashqari
mashg‘ulotlarning ayrim o‘quvchilar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarida
foydalanishi mumkin.
Botanika o‘quv kursida o‘simlik organlarini o‘rganib bo‘lgandan so‘ng,
“O‘simlik – yaxlit organizm” mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarga quyidagi loyiha
tavsiya etiladi.
Loyiha mavzusi: o‘simlik yaxlit organizm.
Loyihaning maqsadi: o‘simlik organlarining tuzilishi va funksiyasini hisobga
olgan holda uning yaxlit organizm ekanligini isbotlash.
Loyihaning mazmuni: o‘simliklarning vegetativ va generativ organlarining
tuzilishi va funksiyasini qayd etgan holda o‘simlik yaxlit organizm ekanligini
isbotlang. O‘simlik organlari o‘rtasidagi bog‘lanishlar aks etgan jadvalni tuzing va
shu asosda flkrlaringizni dalillang.
Jumladan, “Qizil lola” jamoasining monitoringini tuzish” mavzusidagi loyiha
iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlashda, ayniqsa, qo‘l keladi.
Loyiha mavzusi: qizil lola jamoasi monitoringini tuzish.
Loyiha maqsadi: qizil lola jamoasining hozirgi tarkibi, uning kelgusidagi
o‘zgarishi va ulam i saqlab qolish chora-tadbirlarini belgilash.
Loyihada foydalaniladigan metodlar: kuzatish, matematik statistika,
eksperiment, tajribalar o‘tkazish, umumlashtirish va rasmiylashtirish.
Topshiriqning mazmuni:
Agar qizil lola o‘sadigan maydonning 100 metr 2 da 100 ta lola uchrasa, shu
maydondagi lolalarning soni 10 yil davomida qanday o‘zgarishini yillar bo‘yicha
hisoblab toping.
Mazkur o‘zgarishlarni grafik shaklda tasvirlang.
Eslatma:
qizil lola ko‘sakchasida 6 ta urug‘ yetilib, urug‘dan chiqqan nihol
9—10 yilda gullaydi. Har bir tup lolada bir yilda 4 ta piyozcha hosil bo‘lib, undan
ungan nihol 4-5 yilda gullaydi. Lola urug‘ining unuvchanligi 75% ni tashkil etadi.
Ijodiy xarakterdagi loyihalar. Mazkur loyihani hal etishda qatnashchilardan
ijodiy yondashish talab etiladi. Ijodiy loyihalarning tadqiqot xarakteridagi
loyihalardan asosiy farqi, ulam ing mantiqiy strukturasi aw aldan belgilanmaydi,
balki
loyihaning
yechimi
davomida
shakllantiriladi.
Ijodiy
loyihada
qatnashchilarning qiziqishi, motivi, ehtiyojiga ko‘ra loyihaning yo‘nalishi, olinajak
natija belgilanadi. Lekin loyihada ko‘zda tutilgan natijani rasmiylashtirish va
jihozlashda qat’iy talab qo‘yiladi.
Biologiya o‘qituvchisi ushbu loyihalar turidan darslarda foydalanishi
mumkin. Odam va uning salomatligi o‘quv kursida “Odamning sutkalik ovqat
ratsionida oqsil, yog‘, uglevodlar miqdori va ulardan ajralib chiqadigan energiya
miqdorini aniqlash” laboratoriya mashg‘ulotini kichik guruhlarda tashkil etib, ularga
quyidagi topshiriqlar tavsiya etiladi:
| 