46
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bo’lib, termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli, suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi. Bu
asboblar -150
0
S dan 600
0
S gacha bo’lgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini o’lchash uchun qo’llaniladi. Maxsus to’ldirgichli
termometrlar esa
100
0
S dan 1000
0
S gacha, bo’lgan xaroratlarga mo’ljallangan.
Asbobning tizimi (termobalon, kapilyar sig’imlari, ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlang’ich
bosimda to’ldiriladi. Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi.
Buning natijasida asboblardagi membranalar, silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi. Sezgir elementlar xolati o’zgarilishi
natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini o’zgartirib kontaktlarni ishga tushiradi. Ushbu
datchiklarning o’lchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi.
Gazli manometrik termodatchiklarning o’ziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir. Buning sababi: termobalon
devorlari bilan uni
to’ldirgan gaz o’rtasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning o’tkazish qobiliyatining pastligi.
2.5.4. Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar
xaroratni qarshilik termometrlari bilan o’lchash xarorat
o’zgarishi bilan o’tkazgichlar qarshiligining o’zgarish xususiyatiga asoslangan.
Demak, o’tkazgich yoki yarim o’tkazgichning omik
qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat, ya’ni R=f(t). Bu funksiyaning ko’rinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga bog’liq. Ko’pchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat ko’tarilishi bilan ortadi, metall oksidlar (yarim o’tkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi. Qarshilik termometrini tayerlashda
quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qo’llaniladi:
1. Metall o’lchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
o’zgarmasligi kerak.
47
2. Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bo’lishi lozim.
3. Qarshilik xarorat o’zgarishi bilan to’g’ri yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz o’zgarishi kerak.
4. Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bo’lishi kerak. Ma’lum xaroratlar
intervalida
yuqoridagi talablarga platina, mis, nikel, temir, volfram kabi metallar
javob beradi.
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 0,05...0,07 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 0,1mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi. Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0
S dan + 650
0
S gacha bo’lgan xaroratlarni o’lchashga mo’ljallangan.
Platina sim
(5.5-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) o’raladi. Plastinaga
o’ralgan platina sim, uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
ta’minlash uchun, ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi.
Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan.
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50
0
S dan + 180
0
S gacha
xaroratlarni o’lchash uchun chiqariladi. Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga o’raladi.
Sim lak bilan qoplangan.
2.15-rasm. Тermoqarshilikning sezgirlik elementi.
