|
Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti
|
| bet | 4/11 | | Sana | 14.08.2022 | | Hajmi | 481.83 Kb. | | #25213 |
Bog'liq fizikani oqitishda analogiya usulidan foydalanish 000081, 2 5242657705377667477, TTAT oraliq ish Baxtiyor edit 12-02-2022 18.18.18, Energiya - Vikipediya, Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni - Vikipediya, Reja Zamonaviy operatsion tizimlar (1), Reja, zakovat, Yozish va taqdimot 3-topshiriq Isroilova, Moliya va kredit, 141-145, 11-21-3-kurs Ubaydullayeva Diyora, Gomerning Ilia-WPS Office, xususiy hosilali differensial tenglamalarGMm GMm (R + h)2 R + h r-
P = —o—; p? = +; o— = 2; = a/ 2;
1 R2 2 (R + h) R2 R
Bundan: h| = 0,4R va h2 = -2,4R ikkita qiymatga ega bo’lamiz. Demak Yer
sirtidan h| = 0,4R balandlikda jismning og’irligi 2 marta kamayar ekan. Ammo
tenglamaning ikkinchi yechimi h2 = -2,4R qanday izohlanadi. h2 balandlik Yer
sharining h1 ga nisbatan qarama-qarshi tomonida ekanligi kelib chiqadi. Demak,
jismning og’irligi h2 = -2,4R balandlikda ham ikki marta kichik bo’lar ekan.
Ayniqsa matematik tahlil fizik jarayonlarning bizga noma’lum bo’lgan
xossalarini bilish va bashorat qilish imkoniyatini beradi. Masalan: P.Dirak atom
uchun kvant mexanikasini qo’llaganda, elektronning avval noma’lum bo’lgan
xossasi “spin”ga ega ekanligini ko’rsatdi va keyinchalik u tajribalarda ham
tasdiqlandi. Xuddi shuningdek u elektronga teskari zarracha pozitron mavjud
bo’lishini ham bashorat qiladi. Keyinchalik pozitron ham kashf etildi.
Fizik jarayonlarni grafik ravishda tasvirlash orqali uning dinamikasi,
to’laqonligi, sistemaliligi to’g’risida tasavvur hosil bo’ladi. Masalan: Moddiy
nuqtaning harakat tenglamasi umumiy holda quyidagi ko’rinishga ega: x = ±x0 ±
Vt ± at2/2.
Ushbu tenglamani grafik ravishda x = x(t) tasvirlasak u quyidagi
ko’rinishga ega bo’ladi. (1-rasm) Demak, moddiy nuqta vaziyatining vaqt bo’yicha
o’zgarishining 16 ta holati bo’lishi mumkin ekan. Agar o’quvchi mavjud 16 holatni
mukammal o’zlashtirsa, uni izohlab bera olsa, u moddiy nuqtaning mexanik
harakatini sistemali ravishda o’zlashtirgan bo’ladi. Shuningdek, sistemali
yondashuv orqali o’quvchilarda turli xil kinematik masalalarni yechishda ko’nikma
va malakani shakllantirishga erishamiz.
Fizik jarayonlarni matematik bog’lanishlar orqali ifodalash,
o’quvchilarning matematikadan oladigan bilimlariga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Matematika fani boshqa o’quv predmetlaridan yuqori darajada
abstraksiyalashganligi bilan farq qiladi. Fizik jarayonlarni matematik ko’rinishda
ifodalash orqali o’quvchilarda har bir matematik funksiya ortida obyektiv hodisa
yoki jarayon yotganligi to’g’risida ishonch paydo bo’ladi, ularda matematikaga
qiziqish, ijodkorlik, mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga erishiladi.
Fizika bilan ximiya fani orasidagi bog’lanish.
Fizika va ximiya fanlari shunday bog’langanki, biri ikkinchisiz rivojlana
olmaydi. Bu ikki fanning o’zaro munosabati tufayli yangi fanlar: fizximiya,
ximiyaviy fizika vujudga keldi. Maktabda fizika va ximiya fanlarining vaqt
bo’yicha muvofiqlashuvi o’quv dasturlarida o’z ifodasini topgan. Fizika bilan
ximiya fanlari orasidagi bog’lanish fizikani molekulyar fizika va elektr bo’limida
ko’proq namoyon bo’ladi. Ikkala fan uchun umumiy bo’lgan mavzular atom,
molekula, Avagdro qonuni, atom va molekulyar bog’lanishlar, atomning elektron
qobig’ini tuzilishi, ximiyaviy elementlarning tuzilishi va xossalari, moddalarning
ageregat holatlarini yuzaga kelishi sababi, ichki energiya va hokazolar molekulyar
fizika bo’limida o’rganiladi.
Elektr bo’limida jismlarning zaryadlanish jarayoni atom va molekulalar
tuzilishi bilan izohlanadi. Turli muhitlarda elektr toki, elektrolitlarda elektr toki,
Faradey qonunlari, elektroximiyaviy ekvivalentlik, ion, dissosiasiya tushunchalari
ximiya va elektr hodisalari o’rtasidagi bog’lanishni ifodalaydi. Ximiya fani fizik
tajriba usullaridan foydalanadi. Masalan: izotoplarni ajratish, ularning zaryadini va
o’zaro ta’sir energiyasini aniqlashda Vilson kamerasi, fotoemulsiya usuli,
tezlatgichlar va maxsus nisbiylik nazariyasining qonun-qoidalaridan foydalanishga
to’g’ri keladi. Zamonaviy ximiya fanini kvant mexanikasiz tasavvur qilish mumkin
emas. Xulosa qilib aytganda fizika fanini o’qitishda ximiya fani yutuqlaridan
o’rinli foydalanish, ular orasidagi o’zaro bog’lanishlarni muvofiqlashtirish ta’lim
jarayonida muhim didaktik vosita hisoblanadi.
Fizika fanining geografiya bilan aloqasi. Geografiya fanidan materiklar, shamol
hosil bo’lishi, ob-havo, iqlim, ekologiya va hokazolar o’tilgandan keyin ular yana
fizika fanida o’rganiladi. Fizika fanida ushbu hodisalarning tabiati tushuntiriladi.
Shamolning sababi havo bosimi va haroratning o’zgarishi, suvni tabiatda aylanishi
uning agregat holatining o’zgarishi bilan izohlanadi. Demak, geografiya fanidan
o’quvchilarning olgan bilimlari asosida fizika darsida muammoli vaziyatni vujudga
keltirish va darsning samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Iqtisodiy
geografiya bo’limida Vatanimizda mavjud energiya manbalari, qazilma boyliklar,
gidroelektrostansiyalar, shamol, quyosh energiyalaridan foydalanish istiqbollari
to’g’risidagi bilimlar asosida o’quvchilarni fizikadan mukammal bilim olishlariga
erishish bilan birgalikda ularda vatanparvarlik, mustaqillik mafkurasini
singdirishga erishamiz.
Fizika fanining biologiya bilan aloqasi. Biologiya fani o’rganadigan
ko’pchilik jarayonlar fizika fanida o’z yechimini topadi. Bu ikkala fanlarning
qo’shilishi (sintezi) natijasida “Biofizika” fani yuzaga keldi. Tirik organizmni
tashkil etuvchi turli sistemalar: qon aylanish, ovqat hazm qilish, harakat sistemalari
fizik qonuniyatlarga bo’ysinib, bu sistemalar o’rtasidagi funksional bog’lanish
mavjud. Agar biror sistemaning o’zgarishi yoki o’z funksiyasini to’liq bajarmasli gi
oqibatida turli xil xastaliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Fizik asboblar
orqali organizmda kechadigan xastaliklar tashxis (diagnostika) qilinadi. Hozirda
zamonaviy medisinani fizik asbob va uskunalarsiz tasavvur qilish mumkin emas
(lupa, mikroskop, rentgen apparati, ultratovush asboblari, kompyuter va h.k.).
Biologik jarayonlarni o’rganish asosida o’quvchilarni fizik qonuniyatlarni
o’rganishga qiziqishini oshirish, ularda ijodkorlik, mustaqil fikrlash kabi xislatlarni
shakllantirishga erishiladi.
Fizika fanining astranomiya bilan aloqasi. Astranomiya bilan fizika
fanining o’zaro aloqasi natijasida astrofizika fani vujudga keldi. O’quvchilarni
astranomiya fanidan olgan bilimlari fizika qonunlarini o’rganishga qiziqishini
oshirishga xizmat qiladi. Keyingi yillarda makro olam (kosmos) bilan mikroolam
(yerdagi jarayonlar) o’rtasidagi uzviy bog’lanish borligi ochilmoqda. Astranomik
kuzatishlar orqali fizika sohasida yangi hodisalar ochilmoqda. Vatandoshimiz
Mirzo Ulug’bekning falakshunoslikdagi ishlari yordamida Kepler sayyoralarning
harakat qonunlarini kashf etdi. I.Nyuton astranomik kuzatishlarga asoslanib butun
olam tortishish qonunini ochdi. Astranomiya fanini shakllanishida fizik asbob va
uskunalarning o’rni beqiyosdir. Galiley tomonidan birinchi teleskopning yaratilishi
astranomiyada tubdan o’zgarish yasadi. Spektral analiz yordamida spektral
chiziqlarning siljishi (Dopler hodisasi) orqali kosmik jismlarning harakat tezligini,
ularning haroratini aniqlash mumkin. Radioteleskoplar yordamida yangi-yangi
yulduzlar turkumi ochilmoqda. Fizika fanini o’qitish jarayonida astranomiya fani
yutuqlaridan keng foydalanish tufayli o’quvchilarni fizikaga, bo’lgan
qishiqishlarini oshirish, muammoli vaziyatni vujudga keltirish, ularda ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish uchun keng imkoniyatlar vujudga keladi.
Fizika fanining iqtisodiyot va jamiyatshunoslik fanlari bilan aloqasi. Har
qanday jamiyatning rivoji iqtisodiy omillarga bog’liq, iqtisodiy taraqqiyot esa fan
va texnika yutuqlari bilan uzviy aloqada bo’lib kelgan. O’z navbatida fizika
fanining taraqqiyoti ijtimoiy - iqtisodiy talablar asosida rivojlanib kelgan.
Vatanimizda ochilayotgan ulkan sanoat korxonalari (O’zDEU, Samko’chavto,
to’qimachilik va poyabzal fabrikalari) iqtisodiyotimiz tayanchlari hisoblanadi.
Ushbu korxonalarda ishlatilayotgan asbob va uskunalar, avtomatlashtirilgan
jarayonlar fizik qonuniyatlarga asoslangan. O’quvchilarni ushbu sanoat
markazlarida erishilayotgan mehnat unumdorligi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning jahon talabiga javob berayotganligi, mahsulotlarning chet elga
eksport qilinishi o’quvchilarda fizika faniga, texnikaga nisbatan qiziqishlarini
uyg’otishda, vatanparvarlik, kasbga yo’naltirish kabi didaktik maqsadlarni amalga
oshirishga xizmat qiladi.
ANALOGIYaNING FIZIKANING VA BOSHQA FANLARNING
RIVOJLANTIRISHDAGI O’RNI HAQIDA.
Ma’lumki, fizikani o’qitishda mantiqiy tushunchalar keng qo’llanilgan va
hozir ham qo’llanilmoqda. Mantiqiy tushunchalar: idealizasiya va modellashtirish,
induksiya va deduksiya, analogiya, fikriy tajriba, gipotez fizikasi va h.k. Bu
metodlar ichida analogiya alohida o’rin tutadi. Barcha tabiiy fanlarning
o’rganishning o’z nazariyalari mavjud. Kimyoda masalan, elektrolitik dissosasiya
nazariyasi, molekulyar nazariya, kvant nazariyasi va boshqalar; biologiyada esa
evolyusiya nazariyasi, irsiyat, turlarning o’zgaruvchanlik nazariyasi va h.k. Barcha
tabiiy ilmiy nazariyalar ichida fizik nazariya o’zining bilimlarni sintez qilishining
yuqori darajaligi, mantiqiy jihatdan tugallanganligi, unga chuqur matematik bilim
kerakligi, tajriba bilan bog’liqligi bilan tubdan farq qiladi. Bu esa fizika
nazariyasini nazariy bilimning namunasi deb qarashga asos bo’ladi. Ana shu
sabablarga ko’ra, o’quvchi va talabalarda ilmiy nazariyaning strukturasi va
mohiyati haqida metadologik fikrlash, tabiatni o’rganishning nazariy asoslarini
bilishga imkon beradi. Talabaning nazariy bilimi alohida metodlar va fizik
nazariyalar butunligini ifodalovchi darajalarni o’z ichiga oladi. Falsafaning
vazifasi-real dunyoda ro’y beradigan konkret faktlarni namoyish qiluvchi
ideyalarni bir —biri bilan bog’lashdir. Ular shunday umumiylikni axtaradiki, uni
real faktlar to’lasincha tushuntiradi. Fan esa abstraksiyalar bilan ish ko’radi, uning
ba’zi bir aspektlar orqali tushunish bilan qanoatlanadi. Platon shunday xulosaga
keldiki, tabiatni tushunish, jumladan fanlarni matematikani o’rganishga yordam
beradi.
Analogiya xulosa chiqarishning maxsus shaklidir. Analogiya induktiv va
deduktiv xulosa chiqarish singari vositali bo’ladi. Analogiya deb, o’xshatish orqali
bir belgining ikki buyumda borligini aniqlab, bu buyumlarning boshqa o’xshash
belgilarga ega ekanligini ko’rsatishga aytiladi. Analogiya yo’li bilan xulosa
chiqarish formulasini quyidagicha yozish mumkin.
A-a,b,v,g,d,....belgilarga ega, B- a,b,v,g,d,x....belgilarga ega
Demak, B da ham ehtimol d belgisi bo’lsa, formuladagi A va B o’xshatiladigan
buyumlar yoki hodisalardir. Formuladagi a,b,v,g-ikki buyum uchun xos bo’lgan
o’xshash belgidir. Formuladagi d belgisi A buyum uchun xos bo’lib, B buyum
uchun ko’p o’xshash belgilar topilishi munosabati bilan unda ham bo’lishi mumkin
deb faraz qilib ko’rsatiladigan belgi. Shuning uchun x dir deb gumon qilinadi. Biz
tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida ilmiy xulosalarni aniqlaganda ayrim konkret
buyum va holatlarga taqqoslash orqali bilishga intilamiz.
Anologiya fizikani rivojlantirishda muhim rol o’ynaganligini mashhur
fiziklar Frenel, Gamilton, Maksvell, Lui de Broyl, E.Fermi, Shredenger,
R.Feynmanlarning ishlarida fizika tarixidan ma’lum [3].
ANALOGIYA TO’G’RISIDA MA’LUMOT. BEVOSITA,
BILVOSITA VA SHARTLI ANALOGIYALAR.
Bizni o’rab olgan Olam, undagi narsa va hodisalar sistemali tarzda
yaratilgan. Shu sababli narsa va hodisalar to’g’risidagi bizning bilimimiz ham
sistemali tarzda bo’lishi kerak. O’tgan ma’ruzalarimizda biz sistema, sistemaning
modeli to’g’risida to’xtalgan edik. Model u yoki bu obyektning nusxasi
hisoblanadi. Narsa va hodisalarni modellashtirish tabiiy zaruratdan kelib chiqadi.
Chunki narsa va hodisalar atrof-muhit bilan son-sanoqsiz o’zaro aloqada bo’ladi.
Ularning barchasini qamrab olishning imkoniyati yo’q. Shu sababli narsa va
hodisalarni ularning soddalashtirilgan modellari orqali o’rganamiz. Fizikani
o’qitish jarayonida biz ko’plab moddiy va abstrakt modellar bilan ish ko’ramiz.
Fizik obyektlarni yoki ba’zi fizik jarayonlarni ko’rsatishning imkoni bo’lmasa, biz
ularning modeli bilan ish ko’ramiz. Fizik obyektlarni, jarayonlarni
modellashtirishda biz analogiya usulidan foydalanamiz. Qiyoslashni (analogiyani)
uch turga bo’lish mumkin: Bevosita, bilvosita va shartli analogiyalar [4].
Bevosita analogiya (qiyoslash). Bu qiyoslash to’g’ridan-to’g’ri obyekt bilan
modelning fizik jihatdan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Masalan: fotografiya,
samolyot, paroxod, suv inshootlar, binolar maketi, qo’g’irchoq, protezlar,
shablonlar, maneken va boshqalar. Ba’zan bevosita o’xshatishda model bilan
orginal o’rtasida farq juda kichik bo’ladi. Masalan, ba’zi san’at asarlarining
nusxasi orginalidan farq qilmaydi, golografik tasvir va hokazolar. Aktyor-san’at
asarlaridagi qahramonlar modeli, maneken-xaridorlar modeli hisoblanadi. Model
qanchalik originalga o’xshash bo’lmasin u bari bir ham nusxa hisoblanadi, u
originalning barcha xossalarini o’zida qamrab olmaydi. Fizikani o’qitish
jarayonida biz turli xil modellardan foydalanamiz: Masalan: ichki yonish dvigateli,
o’zgaruvchan tok generatori, elektromator, tranformatorlarni kichraytirilgan
modellari va hokazo. Modellar statik yoki dinamik modellarga bo’linadi.
Bilvosita analogiya (qiyoslash). Bu xil qiyoslashda original bilan model
o’rtasidagi fizik jihatdan yaqinlik shart emas. Bu turdagi o’xshatishda har xil
narsalar va hodisalarning ba’zi bir parametrlarining (xossalarining) o’rtasidagi
o’xshashlikka asoslanadi. Masalan: mediklar ixtiyoridagi tajriba uchun
foydalanadigan itlar-inson tanasining analogiyasi, avtopilot-uchuvchi analogi, soat-
vaqt analogi va hokazolar.
Fizikani o’qitish jarayonida bilvosita o’xshatishlardan keng foydalaniladi.
Masalan: elektr va mexanik hodisalar o’rtasida (elektromexanik) analogiya,
mexanika bilan optika o’rtasida optiko-mexanik analogiya va hokazolar.
Shartli analogiya. Bu qiyoslash original bilan model o’rtasida shartli
(kelishilgan)ravishda o’rnatiladi. Masalan: pul-narx modeli, guvohnoma-shaxsning
shartli modeli, turli xildagi belgilar, ishchi chizmalar va h.k. Shartli analogiya Fan
va texnikada juda keng qo’llaniladi, u turli fanlarda, ishlab chiqarishda, sanoatda
turlicha ko’rinishda bo’ladi. Masalan: aloqa, axborot vositalaridagi,
radiotexnikada turli xil shartli belgilar ishlatiladi. Signallar, turli xil belgilarni
o’rganish bo’yicha Yangi Fan “semiotika” yuzaga keadi. “Semioteka” - Yunon
tilidan “belgi” degan ma’noni anglatadi. Semioteka fani belgilarni alohida-alohida
tarzda emas balkim, ularni birgalikda sestematik tarzda o’rganadi. Fizikani o’qitish
jarayonida turli xil shartli analogiyalar qo’llaniladi. Fizik munosabatlarni,
kattaliklarni ifodalovchi harflar: kuchni-F-, massani -m hajmni, -v, harortani -T,
bosimni -P, vektorni “—>” va h.k. Shuningdek turli xil asbob va uskunalar ham
shartli belgilar bilan ifodalanadi.
Shartli analogiyaga turli xil chizmalar, konstruksiyalar misol bo’la oladi.
Masalan diod va triod lampalarining tuzilishini sxematik tasviri va h.k.
FIZIKANI O’QITISH JARAYONIDA ANALOGIYANING
DIDAKTIK AHAMIYATI
Fizikani o’qitish jarayonini ilmiy tarzda tashkil etish uslubi sistemali tahlil
hisoblanadi. Sistemali yondshuv usulini o’qitish jarayonini tashkil etishda, u yoki
bu fizikaviy jarayonlarni, hodislarni, qonuniyatlarni o’rganishda amaliy
mashg’ulotlarda hamda o’quvchilar bilimi va malakasini nazorat qilishda qo’llash
mumkin. Fizik jarayonlarni o’qitishda turli xil modellardan foydalanamiz,
origianal bilan model o’rtasida qiyoslash (analogiya) usuli mavjud. Anologiya
usuli yordamida qiyin o’zlashtiriladigan fizik jarayonlarni o’quvchilarga sodda,
tushunarli qilib bayon etish mumkin. Masalan: elektr va optika bo’limidagi ba’zi
hodisalarni mexanika bo’limidagi hodisalarga o’xshatish orqali mavzuni sodda,
tushunarli qilib bayon etish mumkin. Elektr bo’limida ishlatiladigan fizik
tushunchalar: elektr sig’imi; kuchlanish, elektr yurutuvchi kuch, tebranish konturi,
elektr toki va boshqalar mexanik kattaliklarga qiyoslash orqali kiritilgan [5].
Fizikani o’qitish jarayonida ba’zan uchala turdagi analogiyadan ham
foydalanish mumkin. Bevosita analogiyaga turli mexanik, elektr moslamalar,
asbob-uskunalarni kichraytirilgan nusxalari: ichki yonish dvigateli, o’zgaruvchan
tok generatori va h.k.lar misol bo’ladi. Ushbu modellarning ishlashini dars paytida
namoyish etish orqali ko’rgazmalilik tamoyili amalga oshiriladi. Analogiyalar
orqali darsning samaradorligiga erishish, o’quvchilar bilimini mustahkamlash,
ularni ijodiy mustaqil fikrlashga o’rgatish kabi muhim didaktik vazifalarn i amalga
oshirish imkoni tug’iladi.
Fizikani o’qitish jarayonida bilvosita analogiyaning o’rni beqiyosdir.
O’quvchilar tomonidan qiyin o’zlashtiralidigan murakkab, ko’zga ko’rinmas va
juda tez kechadigan fizik jarayonlarni bayon etishda bilvosita analogiyani qo’llash
muhim didaktik ahamiyatga ega. Fizik jarayonlarni tushuntirishda bilvosita
analogiyani qo’llash qulaydir. Masalan, Elektr bo’limidagi ko’pchilik fizik
tushunchalar va hodisalar ko’zga ko’rinmas va tez kechadigan jarayonlar
hisoblanadi. Elektrostatika bo’limida elektr maydoni uning muhim xossalari
hisoblangan potensial, kuchlanganlik kabi tushunchalar o’quvchilar tomonidan
abstrakt fikrlash orqali o’zlashtiriladi. Elektrostatik maydon potensial maydon deb
tushuntiraladi. Ushbu maydonda berk kontur bo’yicha sinov zaryadini ko’chirishda
bajarilgan ish nolga teng. Zarayadni elektrostatik maydonda ko’chirishda
bajarilgan ish zaryadni qanday traoktoriya bo’yicha ko’chirishga bog’liq emas deb
talqin etiladi. Ushbu mulohazalarni o’quvchilarga tushunarli bo’lishi uchun
mexanika bo’limida o’zlashtirilgan gravitasiya maydoni va uning potensial
maydon ekanligi bilan (qiyoslash) bilvosita analogiya usulidan foydalanib
tushuntirish mumkin.
1.5. Fizika fanini o’qitishda qo’llaniladigan asosiy didaktik
usullar : Induksiya va deduksiya.
Ta’lim metodlari deganda nimani tushunamiz? U didaktik jarayon bo’lib,
o’qituvchi va o’quvchilarning ma’lum maqsadini ko’zlab, birgalikdagi
yo’naltirilgan faoliyatiga tushuniladi. O’qitish uslubiyati bir necha usullar
sistemasi orqali amalga oshiriladi. O’qitish usuli o’qitish uslubiyatining tarkibiy
qismi, uning ayrim bo’lagi hisoblanadi. Masalan: muammoli dars bu uslub
hisoblanadi, muammoli vaziyatni vujudga keltirishning bir necha usullari mavjud:
muammoli suhbat, tajriba, demonstrasiya va hokazolar [6].
Fizika fanini rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, u asosan ikki uslubda
mantiqiy (nazariy) va amaliy usulda o’rganilib kelingan. Ko’hna dunyo olimlari:
Demokrit, Aristotel va boshqalar fizika fanini mantiq asosida o’rganishgan
bo’lishsa, Galiley va uning shogirdlari fizika qonunlarini tajriba asosida ochishgan.
Keyinchalik Nyuton F.Bekon, R. Dekartlar fizikani nazariy hamda amaliy usullar
bilan birgalikda o’rganishni yoqlab chiqishgan. Bu ikki uslub o’rtasida o’zaro
dialektik munosabat mavjud bo’lib, biri ikkinchisini to’ldiradi, tasdiqlaydi. Ya’ni,
har qanday nazariy xulosa to’g’ri deb tan olinadi, agar u tajribada tasdiqlansa, aks
holda nazariya qandaydir kamchilikka ega deb xulosa chiqariladi va u
takomillashtira boriladi. Xuddi shuningdek tajriba asosida ochilgan qonuniyatlar,
to’plangan faktlar yangi nazariyalarni yaratishga, mavjudlarini takomillashtirishga
xizmat qiladi.
Ilmiy izlanishning nazariy va amaliy usuli asosida xulosa chiqarishning ikki
usuli induksiya va deduksiya yuzaga keldi. “Induksiya” so’zi lotin tilidan olingan
bo’lib, yo’lga solish, tashqi ta’sir orqali yuzaga chiqarish degan ma’nolarni
anglatadi. Induktiv usulda xulosa chiqarish uchun kuzatish va tajriba
ma’lumotlarini tahlil qilib, xususiy hollar o’rganilib, umumlashtirilib so’ngra
yakuniy xulosa (qonuniyat ) chiqariladi. Masalan: alyuminiy, mis, temir elektr
tokini yaxshi o’tkazishiga asoslanib, “Barcha metallar elektr tokini yaxshi
o’tkazadi” degan xulosa chiqariladi. Vodorod, azot Boyl-Mariot qonuniga
bo’ysunishiga, asoslanib barcha ideal gazlar Boyl-Marriot qonuniga bo’ysinadi”
degan umumiy xulosa chiqariladi. Bu kabi induktiv xulosa chiqarish fizika fanini
rivojlanish tarixida ko’plab qo’llanilib kelinganligining guvohi bo’lamiz. Ideal
gazning tajribadan (izojarayon) olingan qonuniyatlari (T=sonst, P=const, V=const)
o’rganilib ular asosida induktiv yo’l bilan holat tenglamasi Mendeleyev-Klaneyron
munosabati keltirilib chiqarilgan. Ammo shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, ilmiy
izlanishlarda induktiv usulda xulosa chiqarish ma’lum xatoliklardan ham xoli
emas. Masalan: “Barcha metallar kristall tuzilishdagi qattiq jismlar”degan induktiv
usulda xulosa chiqarish mumkin, ammo bizga ma’lumki simob ham metall
hisoblanadi ammo u tabiatda suyuq holda uchraydi. Biz kuzatgan jonivorlar (ot,
mol, qo’y, va hokazo) ovqatlanayotganda pastki jag’i harakatlanadi, bundan
shunday induktiv xulosa chiqarish mumkin: «Ovqatlanayotganda barcha
jonivorlarning pastki jag’i harakatlanadi» degan xulosa chiqarsa bo’ladi. Ammo
hayvonlar orasida ovqatlanyotganda pastki jag’i tinch qolib, yuqori jag’i
harakatlanadiganlari ham mavjud ekan bu timsoqdir. Bunday misollarni ko’plab
keltirish mumkin. Shuning uchun fizik tajribalarning sonini oshirish va statistik
usulda xulosa chiqarishni taqozo etadi. Ya’ni yagona kuzatuv va tajriba asosida
induktiv xulosa chiqarish yetarli asos bo’lib xizmat qila olmaydi. Shuning uchun
tajriba eng kamida uch marta takrorlanishi lozim, bu olingan natijalarning
ishonchliligini oshiradi.
Endi nazariy izlanishda mantiqiy xulosa chiqarish turi-deduksiya bilan
tanishaylik. “deduksiya”- lotincha so’z bo’lib, “surishtirib bilish” degan ma’noni
anglatadi. Deduksiya fikrlashning shunday usuliki, bunda yangi fikr sof mantiqiy
tarzda (matematik tahlil asosida) hukm, xulosa chiqariladi.
Masalan, gaz holati tenglamasini deduktiv usulda keltirib chiqarish bilan
tanishaylik. Gaz holatini o’rganish “ideal gaz” modeli ya’ni eng sodda gaz
holatidan boshlanadi. Ideal gaz modelida bir qator cheklanishlar qo’yiladi: ularning
eng asosiylari ikkita bo’lib; 1) gaz molekulalarining xususiy hajmi hisobga
olinmaydi. 2) gaz molekulalari bir-birlari bilan o’zaro ta’sirlashmaydi yoki
ularning bir-birlari va idish devori bilan to’qnashuvi absolyut elastik shartlar
to’qnashuviga o’xshash deb qaraladi.
Gaz hajmi V, undagi melekulalar soni N, har bir molekula massasi m0 va
tezligi v deb qaraymiz. Zarrachaning harakati Nyuton mexanikasi qonunlariga
bo’ysunadi deb olinadi:
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan:
|
| |
