|
Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti
|
bet | 5/11 | Sana | 14.08.2022 | Hajmi | 481.83 Kb. | | #25213 |
Bog'liq fizikani oqitishda analogiya usulidan foydalanish 000081, 2 5242657705377667477, TTAT oraliq ish Baxtiyor edit 12-02-2022 18.18.18, Energiya - Vikipediya, Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni - Vikipediya, Reja Zamonaviy operatsion tizimlar (1), Reja, zakovat, Yozish va taqdimot 3-topshiriq Isroilova, Moliya va kredit, 141-145, 11-21-3-kurs Ubaydullayeva Diyora, Gomerning Ilia-WPS Office, xususiy hosilali differensial tenglamalarmNv „ „ „ N „ „ A z x „
F = ma = = —; N = N„ = N„ = —;P = mv; K = mv ; Np = mv- (-mv) = 2mv
X y Z ’1 1 2 2
Nt Nt y 3
2mv 2mv2 , 2mv, , t 2l , t
12 1
v t 2l t 2mv mv
; F = k ; k = - ;t = —; k = — vp, F =
t r
; F = t
2 Nx
; lyt 2
i =1
N
Fx=m sv2. v=xp
-2
- Nx
v 2l
F
= v • N; F = -vNx; P = -
S
2l e
-2
2 - 2 -
= ~n w;P = -n0 Wk;n0
m
— RT =
M
l
-2
mv
F m 2 N 2
— = — vt ;N = — Ymvt
l2 l3 1 3l 1
N mv m 2 2
—, w. = ; PV = — RT; PV = - n0Wk = - NWk;
V’ t 2 M 3 0 k 3 k
3
3 RT
2M
- m m 2 m
-NWk;N = —Na = k^^RT = -—Na Wk;Wk =
M A M 3 Ma 2 Na
_ 3 2 3 _ _ _ N _
Wk =- KT; P = - n-KT = n0KT; P = nokT; P = — KT
2 3 0 2 0 0 V
munosabat gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi deyiladi. Ushbu
tenglamadan barcha ideal gaz qonunlarini keltirib chiqarish mumkin.
1)T=const. PV=NKT=const izotermik jarayon.
N V V
2) P=const. V = — KT ; — = —;V = V (1 + a^t). izobarik j aray on
P T T2
_ N P P
3) V=sonst. P = — KT ;-^ = —; P = Po (1 + a^t ).izoxorik jarayon
V Ti T2
Deduktiv usulda topilgan munosabatlar (qonuniyatlar) tajriba natijalarini
tushuntirib beradi. Model yanada takomillashtitilib borilaveradi. Masalan: ideal
gaz modelidan so’ng “real gaz” modeliga o’tilib, Van-der-Vals tenglamasi
yaratildi.
Endigi vazifamiz bu ikkala fikrlash metodlarini fizikani o’qitish jarayoniga
qo’llashni qarab chiqamiz. Bu ikkala usulning qaysi biri ma’qul? Bu masalani hal
etish uchun fizikani o’qitish uslubiyati (FO’U) erishgan natijalarga asoslanamiz.
FO’U o’z ilmiy izlanishlarida psixologiya, falsafa va pedagogika fanlari
yutuqlariga asoslanadi [7,8]. Shu sababli fizika fani umumta’lim maktablarida ikki
bosqichga bo’lib o’rgatiladi. Birinchi bosqich 6-7 sinflar, ikkinchi bosqich 8-9
sinflarini o’z ichiga oladi. Birinchi bosqichda o’quvchilar ongi hali yetarli
darajada rivojlanmaganligi, matematik amallar yetarli darajada
o’zlashtirilmaganligi sababli fizik hodisalarni induktiv usulda o’tgan samaraliroq
bo’ladi. Ikkinchi bosqichga o’tilganda o’quvchilar yoshi ulg’ayib, ongi o’sgan,
nazariy (abstrakt) fikrlash qobiliyati yetarli bo’lganligi uchun fizik hodisalar
deduktiv usulda o’tiladi. Deduktiv usulda o’quvchilarning mustaqil fikrlash
qobiliyatini o’stirish, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish kabi vazifalarini bajarish
imkoniyati tug’iladi.
Birinchi bosqichda fizika fani asosan kuzatishlar, tajriba natijalarini tahlil
qilish orqali o’rganiladi. Masalan: gaz holati izotermik, izoxorik va izobarik
jarayonlar tajribada o’rganilib, gazning holat tenglamasi-Mendeleyev-Klapeyron
tenglamasi keltirib chiqariladi. Ikkinchi bosqichda esa gaz holati deduktiv usulda
o’rganilib molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi keltirib chiqariladi
va undan xususiy hollarga o’tiladi.
Xuddi shuningdek barcha fizik jarayonlar ikki usulda o’rganiladi va xulosa
chiqariladi. Masalan, metallar solishtirma qarshiligini haroratga bog’liqligi
deduktiv usulda o’rganilganda elektronlarning issiqlik harakatga ishtirokini
mT 3
—— = - KT munosabati orqali ifodalasak p ~ 5, yoki p ~JT ekanligi kelib
chiqadi. Ammo tajribadan olingan natija p~T. ekanligi bizga ma’lum. Klassik
nazariya metallar qarshiligini unchalik to’g’ri tushuntirib bera olmas ekan. Buning
sababi metallardagi erkin elektronlar va kristall panjaraning tebranma harakati
(fonon) klassik fizika qonuniga emas, balki kvant mexanikasi qonunlariga
bo’ysunar ekan. Ushbu kamchilik keyinchalik kvant nazariyasi asosida to’g’ri
talqin qilindi.
Elektromagnit induksiya hodisasi birinchi bosqichda Faradey tajribasi
asosida induktiv usulda o’rganilsa (e = -—), ikkinchi bosqichda deduktiv usulda,
At
ya’ni Maksvellning elektromagnit moydon nazariyasi asosida o’rganiladi.
Maksvell nazariyasi eletromagnit induksiya hodisasi uchun quyidagi munosabatni
keltirib chiqaradi.
—
1 d B < —
= -rot E
c dt
—— ——
B -magnit induksiya vektori, E -uyurmali elektr maydon kuchlanganligi, c-
yorug’likning vakuumdagi tezligi.
Ushbu munosabatdan ko’rinadiki: magnit induksiya vektorining vaqt
bo’yicha o’zgarishi o’z navbatida uyurmali elektrodinamik maydonni vujudga
keltirar ekan. Elektromagnit induksiya hodisasi deduktiv usulda o’rganilganda
uning tabiati kengroq va chuqurroq namoyon bo’ladi.
Xuddi shunday tartibda barcha fizik hodisalarni induktiv va deduktiv usulda
o’rganish mumkin. Induktiv usul tajriba natijalariga asoslanib xulosa chiqarsa,
deduktiv usul sistematik tahlil (matematik tahlil) asosida hodisani ifodalaydi.
Deduktiv usul yuqori darajadagi abstrakt mushohadaga asoslanganligi uchun
kichik yoshdagi o’quvchilarga unchalik tushunarli bo’lmaydi. Shuning uchun
birinchi bosqichda o’quv materiallari induktiv usulda bayon etilib, ikkinchi
bosqichda esa birinchi bosqichda o’tilgan materiallar (mavzular) ning ba’zilari
ikkinchi bosqichda takrorlab o’tilmaydi.
|
| |