Ammiak – azotning vodorod bilan hosil qilgan eng oddiy birikmasi; oʻtkir hidli, rangsiz, zaharli gaz, kaynash temperaturasi 33,35°, suyuqlanish temperaturasi – 77,7°. 1 l A.ning ogʻirligi 0,7713 g, suvda yaxshi eriydi. A.ning suvdagi eritmasi kuchsiz asos. U tabiatda sof holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi, azotli organik mod-dalarning parchalanishidan hosil boʻlib turadi. A. toshkoʻmirni quruq haydashda qoʻshimcha mahsulot sifatida olinadi, ammo, asosan, azot bilan vodoroddan sin-tetik usulda hosil qilinadi: N2=3H2 2NH3=22 kkal, reaksiya faollovchi ok-sidlar (A12O3, KjO, CaO, SiO2, goho MgO) yordamida suyuqlantirilgan Fe,O4dan qaytarish usuli bilan olingan temir (katalizator) ishtirokida, 300–1000 atm bosim va 500–550° temperaturada olib boriladi. Laboratoriyada ammoniy tuzlaridan olinadi. Ammoniy tuzlari, mas, (NH4)2SO4, NH4NO3 ishqoriy metall tuzlariga oʻxshaydi, lekin ishqorlar ta’-sir etganida A. ajralib chiqadi. A.ning suvdagi eritmasi novshadil spirtdir. A. asosan nitrat kislota olishga sarfla-nadi. A. ham, ammoniy tuzlari singari qishloq xoʻjaligida oʻgit sifatida ishlatiladi. Undan sovituvchi vosita sifatida ham foyda-laniladi. A. Oʻzbekistonda – Chirchiq, Fargʻona va Navoiy kimyo kombinatlarida sin-tez qilinadi, buning uchun lozim boʻlgan azot havodan, vodorod esa Buxoro tabiiy gazidan konversiya usuli bilan olinadi.
Ammiakni sintez qilish jarayonini avtomatlashtirish
0,3% Ar va 1% gacha SN4 bo‟lgan azot-vodorod aralashmasi turt bosqichli markazdan kochma
kompressorda 31,5 MPA bosimgacha siqiladi va xavo sovutkichida 40 Sgacha sovutilgandan sung
ammiak sintezi agregatining kondensasion kolonkasi 1 ga yunaltiriladi. Suyuk ammiak katlamidan
utib, u namlik koldiklaridan va uglerod dioksididan yuviladi hamda kolonkaning seperasion qismida
sirkulyasion gaz bilan aralashib ketadi. Gazlar aralashmasi sirkulyasion gazni trubalar oraligida
sovitib, 35-45 S gacha kiziydi va kondensasion kolonkadan issiklik almashtirgichi 2 ga chikadi.
Issiklik almashtirgichning trubalar oraligida gaz 140-190 S gacha kiziydi va sintez kolonkasi 3 ga
yunaladi.
3,3% NH3 bo‟lgan gaz aralashmasi sintez kolonkasi oldida bir nechta okimga ajraladi. Asosiy
okim sintez kolonkasining pastki qismiga boradi, kolonka korpusi bilan katalizator kutisi orasidagi
halka oralik bo‟yicha kutariladi va uning ustiga joylashgan issiklik alamashgichga keladi. Issiklik
almashgichining trubalar oraligida gaz katalizator kutisidan chikayotgan gaz bilan issklik almashinish
hisobiga 400-440 S gacha kiziydi va katalizator zonasiga keladi, u erda azot-vodorod aralashmasidan
ammiak xosil bo‟ladi. 14-16% ammiakka ega bo‟lgan gaz aralashmasi ketma-ket turt katlam
katalizatordan utib, 400-530 S temperaturada markaziy truba bo‟yicha yuqoriga kutariladi, issiklik
almashgich isitgichi naychalari buylab utadi, u erda 335 S gacha soviydi va sintez kolonkasidan chikib
ketadi. Keyin gaz aralashmasi suv isitgichi 4 trubalari bo‟yicha utib, u erda 215 S gacha soviydi, keyin
esa issiklik almashtirgich 2 trubalari bo‟yicha utib, 60-75 S gacha sovib, xavo bilan sovitish apparatlari
5 ga keladi.
Gaz aralashmasi 30-40s gacha soviganda kondensasiyalangan ammiak separator 6 da ajraladi va
ammiak tuplagichida yigiladi. 10-12% ammiak bo‟lgan gaz aralashmasi separatordan sirkulyasion
kompressor 7 ga yunaltiriladi. U erda 31,5 MPa gacha siqiladi va kondensasion kolonna 1 hamda
suyuk ammiak buglatgichi 8 dan iborat ikkinchi kondensasion sistemaga uzatiladi. Gaz kondensasion
kolonnaning trubalar oraligiga yuqoridan kiritiladi, bu erda u trubalar buylab yuruvchi gaz bilan 20-
25S gacha sovutiladi va buglatgichga keladi, bu erda u trubalar oraligida -12 S da kaynab turuvchi
ammiak bilan -5-0S gacha sovitiladi. Sovutilgan sirkulyasion gaz bilan kondensasiyalangan ammaia
aralashmasi kondensasion kolonna 1 ning separasion qismiga uzatiladi, bu erdan suyuk ammiak
gazdan ajraladi. Sirkulyasion gaz azot vodorot aralashmasi bilan aralashtiriladi va sikl takrorlanadi.
Kondensasion kolonna 1 ning olingan suyuk agregat minus5 minus 2 S temperaturada 2MPa gacha
drossellanadi va ammiak tuplagichiga junatiladi.
Dastlabki gaz aralashmasi bo‟lgan metan va argon sintez siklida tuplanadi. Inert gazlar
konsentrasiyasini ma‟lum darajada tutib turish uchun sirkulyasion gazning bir qismi sistemadan doimo
chiqarib turiladi. Gaz 29,5 MPa bosim ostida kondensasion kolonna 9 ga yunaltiriladi , u erda gaz
issiklik almashgichning trubalar oraligi buylab utadi va buglatgich 10 ning trubalariga tushadi , u erda
esa ammiak -34S da kaynab turadi. -28S gacha sovitilgan gaz kondensasion kolonna 9 ning separasion
qismiga suyuk ammiakni ajratish uchun qaytariladi va keyin foydalanishga yunaltiriladi. Gazdagi
ammiak miqdori sovitilgandan sung 2%gacha pasayadi .kondensasion kolonna 9 dan6 suyuk ammiak
2MPa gacha drosellanadi va ammiak tuplagichga yunaltiriladi.
Ammiakni sintez qilish jarayoning samaradorligi ko‟p jihatdan kataliz xududida optimal
temperatura rejimini yaratish bilan belgilanadi, u sirkulyasion gazning tarkibi , bosimi , hajmiy
tezligiga va katalizatorning xossalariga bog‟liq. Agar temperatura rejimi gazlar miqdori va boshqa
parametrlar ammiak bo‟yicha berilgan unumdorlikni ta‟minlasa past bosim esa ammiak sintezi
sistemasining yaxshi ishlashi haqida dalolat beradi.
Ammiak sintezi reaksiyasining tezligi gaz aralashmasi tarkibiga bog‟liq muvozanat holatida
optimal tarkib stexiometrik tarkib hisoblanadi. Ishchi sharoitida reaksiyaning maksimal N2:N2=2,5-2,8
nisbatda kuzatiladi, bunday nisbat berilgan darajada metanning konversiyasi bosqichida xavo sarfini
o‟zgartirish yuli bilan tutib turiladi.
Reaktorga kirishda gazda ammiak miqdorining ortishi bosimning usishiga olib keladi (chunki
sintez reaksiyasi tezligi pasayadi), ammiakning boshlangich konsentrasiyasining kamayishi esa juda
yuqori darajadagi almashishlarga va shunga mos xolda sistemada bosimning kamayishiga olib keladi.
Bosim oshganda reaktorda temperatura ortadi, chunki aylanish darajasi va mos ravishda temperatura
ortadi. Yangi sintez gazning ortiqcha miqdori kirganda bosim ortadi va mos ravishda kattaliz xududida
temperatura ortadi. Reaktorga kirishda inert gazlar miqdorining kamayishi jarayon tezligining va
konversiya darajasining ortishiga olib keladi, buning natijasida reaktorda temperatura kutariladi.
Sikldagi doimiy bosim gaz sarfini rostlovchi klapan 37 yordamida o‟zgartirish yuli bilan bosim
rostlagich 11 orkali tutib turiladi. Yangi gaz tarkibi ishlab chiqarishning oldingi bosqichlarida
rostlanadi.
Kolonna sinteziga kirishdagi gaz temperaturasi sovuk gazni baypas chizigida chiqarish issiklik
almashgichi yonidagi uzatuvchi rostlaovchi klapan 38 ga ta‟sir ko‟rsatuvchi temperatura rostlagich 12
yordamida o‟zgarmas kilib turiladi. Sintez kolonnasidagi temperatura rejimi xar bir polkada
temperatura rostlagichlari 13-16, sovuk gazni polkalarga rostlovchi klapanlar 39-42 yordamida
avtomatik uzatish yuli bilan barqarorlashtirilib turiladi.
Kondensasion kolonnalar 1 va 9 dan hamda separator 6 dan satxni rostlagichlar 17-19 va
rostlaovchi klapanlar 43-45 yordamida suyuk ammiakni berish buginlari rostlashni muxim buginlari
hisoblanadi. Shuningdek suyuk ammiak buglanishlarida satx rostlagich 20-21 lar hamda rostlovchi
klapan 46 va 47 lar yordamida satxlarning doimiyligini avtomatik ta‟minlash kuzda tutilgan.
Asosiy texnologik parametrlarini nazorat qilish vazifasini amalga oshirish uchun bir kator
nazorat-o‟lchov asboblarini o‟rnatish kuzda tutilgan. Quyidagi parametrlarni o‟lchovchi asboblar
muxim hisoblanadi;
Kolonna devori sirtining (datchik 22), kolonna chiqishida gazning (datchik 23), yangi azotvodorod
aralashmasini (datchik 24), chiqariluvchi issiklik almashgich kirishidagi serkulyasion gazni,
buglatkichlar chiqishida gazsimon ammiakning temperaturalari (datchiklar 25 va 26);
Yangi azot-vodorod aralashmasini (datchik 27), suyuk va gazsimon ammiakning (datchiklar 28-30)
bosimlari;
Yangi azot-vodorod aralashmasi (datchik 31), tozalangan gaz (datchik 32) serkulyasion gaz ( datchik
33) sarfi;
Serkulyasion (datchik 34), yangi (datchik 35) va xaydalgan (datchik 36) gazlarning tarkibi.
Uglerod dioksida truba kompressor bir yordamida, suyuk ammiak nasos 2 bilan va amoniy
karbonat eritmasi esa nasos 3 bilan 23-25 MPa bosim ostida reaktor 4 uzatiladi. Karbamid 23 MPa
bosim ostida 180-190 temperaturada sintez kilinadi. Reaktor 4 chikkan eritma 1,8 MPa bosimgacha
drosellanadi va urtacha bosim ajratish apparati 5 ga yullanadi, u erda 155-158 temperaturada ammoniy
karbamidi deyarli tula parchalanadi va eritmadan ammiak hamda uglerod dioksidi xaydaladi.
Karbamid eritmasi apparat 5 dan past bosimli ajratish apparatiga yullanadi.
Tarkibida NH3,SO2,N2O bo‟lgan gaz fazasi 5 apparatdan absorber–yuvgich 6 ga keladi, u
erda ammiak uglerod dioksidan matochli eritma bilan yuviladi. Xosil bo‟lgan ammoniy karbomadi
eritmasi 3 nasos yordamida 4 reaktorga uzatiladi. Asosan ammiak va inert gazlardan iborat absorber-
yuvgich 6 dan gaz fazasi kondensator 7 ga tushadi, u erda ammiak kondensasiyalanadi va ammiak
idish 8 ga okib tushadi, idish 8 dan ammiak 2 nasos bilan issitgich 9 orkali reaktor 4 ga uzatiladi.
Ammiakning va uglerod dioksidining karbamidga aylanish jarayonining eng qulay sharoitlari
bu reaksiyalarni ketishi bilan belgilanadi, shuningdek reaksion massaning tabiy holati bilan aniqlanadi.
Karbamidni sintez qilish maqsadga muvofiq bo‟lgan minimal temperatura 160-170 ni tashkil
etadi. Yanada past temperaturalardan ammoniy karbamidining karbamidga aylanish tezligi juda kichik.
Amalda karabmidni sintez killish jarayoni 185-195S da utkaziladi.
Jarayon bosimi ortirilganda ammoniy karbamidi parchalaninsh temperautrasi ortadi. Shunday
qilib yuqorida ko‟rsatilgan temperaturalarda karbamidni sintez qilish uchun ammoniy karbamadini
192
parchalanishiga tuskinlik kiluvchi bosimni tutib turish zarur. Amalda sintez qilish temperaturasi 185-
195S bo‟lganida bosim taxminan 18-20 MPa bo‟lishi kerak.
Karbamidni sintez qilish jarayonining samaradorligi uchun dastlabki reagentlarning nisbati
katta axamiyatga ega. Ammiak va uglerod dioksidining stexiometrik nisbatida ular aylanishlarining
muvozanatlik darajasi 45-55% dan oshmaydi.
Bu nisbatning oshishi bilan ammiakning aylanish muvozanatlik darajasi ortadi, birok ortiqcha
ammiakning ortishi ma‟lum chegaragachagina maqsadga muvofiqdir. Hisoblashlarning ko‟rsatishicha
ammiakning 80-100% ga teng (stexiometrikdan) ortiqcha bo‟lishi eng tejamlidir.
Karbamid sintezining kechishiga dastlabki reagentlarda suv aralashmasi sezilarli ta‟sir
ko‟rsatadi, uning bo‟lishi ammoniy karbamatning aylanish darajasini pasaytiradi.
Karbamid sintezi uchun qo‟llaniladigan texnik ammiak va (ayniksa) uglerod dioksidida
karbamid sintezining ketishiga yomon ta‟sir ko‟rsatuvchi inert aralashmalalar bor.
Avtomatik rostlash sxemasiga jarayonning quyidagi parametrlarini barqarorlashtirish kiradi;
Idish 8 da suyuk ammiakning satx balandligini rostlagich 10 va rostlovchi klapan 20 yordamida;
rostlagich 11 va rostlovchi klapan 26 yordamida urtacha bosimni ajratish apparati 5 ning ko‟pdagi satx
balandligi 3 nasosning baypas chizigida o‟rnatilgan rostlagich 12 va rostlovchi klapan 19 yordamida
absorver –yuvgich 6 dagi ugleammoniyli tuzlar eritmasining satxi balandligi;
Isitgich 9 dan bug kondensatini chiqarish chizigida o‟rnatilgan rostlovchit klapan 22 va
rostlagich 13 yordamida reaktor 4 ga uzatiladigan ammiakning temperautrasining, bugin uzatish
chizigida o‟rnatilgan rostlovchi klapan 24 va 25 hamda temperaturani rostlovchi rostlagichlar 14 va 15
yordamida parchalash apparati 5 dagi temperaturalar;
Nasos 2 ning baypasidagi o‟rnatilgan rostlovchi klapan va sarflovchi 16 yordamida reaktor 4 ga
uzatilayotgan suyuk ammiak sarfiy rostlagich 17 va rostlovchi klapan 27 yordamida absorver yuvgich
6 ga uzatiladigan motka eritma sarfi;
Reaktor 4 dan gaz fazasini chiqarish chizigida o‟rnatilgan rostlovchi klapan 23, bosim
rostlagich 18 yordamida reaktor 4 dagi bosimlar kiradi.
|
