Andijan mashina sozlik instuti eliktir ener texnika fakulteti ee yunalishi k0423 guruh talabasi tursunov asilbek kimyo fanidan tayorlagan mustaqil ishi

Andijan mashina sozlik instuti eliktir ener texnika fakulteti ee yunalishi k0423 guruh talabasi tursunov asilbek kimyo fanidan tayorlagan mustaqil ishi

Mavzu: sellyuloza va uning asosida olinadigan maxsulotlar

Reja 1; Sellyuloza 2;Sellyulozadan olinadigan maxsulotlar 3; Sullyuloza va uning xossalari

Sellyuloza (frans. cellulose, lot. cellula — hujayra) - angidro-Bglyukozalarning elementar zvenolaridan tuzilgan polisaxarid: (C6H5O5)l; poli-1,4 p-D-glyukopiranozil- D-glyukopironozadan iborat. Sellyuloza makromolekulalarida angidroglyukoza zvenolari bilan bir qatorda boshqa monosaxarid hamda uron kislota boʻlishi mumkin. Sellyuloza, asosan, baʼzi oʻsimlik urugʻlari tukida, mas,

 chigit tukida (97—98%), yog'ochda (40—50%, quruq modda hisobida), kanop poya tolasi, oʻsimlik qobigʻining ichki qatlami (mas, zigʻir, ramida 80—90%, jutda 75% va h.k.), bir yillik oʻsimlik poyalari (qamish, makkajoʻxori, boshoqli oʻsimlik, kungaboqar)da 30—40% boʻladi, Kartoshka tugunagida 20%. Toza holdagi Sellyuloza taʼmsiz, tolasimon oq modda. Sellyuloza tabiiy materiallardan S. boʻlmagan komponentlarni parchalovchi yoki erituvchi reagentlar taʼsir ettirib ajratib olinad

 Sellyulozani ajratib olish usuli oʻsimlik materialining tarkibi va tuzilishiga bogʻliq. Paxta tolasidan S.ni olishda yumshoq usul qoʻllanadi. Paxta tolasi oʻyuvchi natriy (NaOH)ning 1,5—3% li eritmasi bilan 3—10 atm. bosimda 3-6 soat qaynatilib, oksidlovchilar bilan oqartiriladi. Mol. m. kichik boʻlgan polisaxaridlar (pentozanlar, geksozanlar, uron kislota), yogʻ va mum eritmaga oʻtadi.

 Paxta tolasi oʻyuvchi natriy (NaOH)ning 1,5—3% li eritmasi bilan 3—10 atm. bosimda 3-6 soat qaynatilib, oksidlovchilar bilan oqartiriladi. Mol. m. kichik boʻlgan polisaxaridlar (pentozanlar, geksozanlar, uron kislota), yogʻ va mum eritmaga oʻtadi. Sellyulozani yogʻochdan ajratib olishda (yogʻochda 40—50% S., 5—10% geksozanlar, 10— 20% pentozanlar, 20—30% lignin, 2—5% smola va boshqa aralashmalar boʻlib, ular murakkab morfologik tuzilishga ega boʻlganligi uchun) murakkab ishlov berish usuli yogʻoch tarashalarini sulfitli yoki sulfatli qaynatish usuli qoʻllanadi.

Sellyuloza qutbli geterozanjirli polimer sifatida kuchli molekulalar ichidagi molekulalararo o„zaro ta‟sirlar bilan ajralib turadi, qattiq zanjirli polimerlarga kiradi. Biroq, tsellyuloza zanjirlari mutlaqo qattiq emas. U glyukopiranoza birliklarining glikozid bog„lar atrofida aylanishi va birliklarning konformatsion o„zgarishlari hisobiga makromolekulalarning konformatsion o„zgarishlarini boshdan kechirishi mumkin.

O„simlik xom ashyosining uglevodli qismiga tsellyuloza va tsellyuloza bo„lmagan polisaxaridlar kiradi, ular gemitsellyulozalar deb ataladi. O„simlik materiallaridan tolali material shaklida ajratilishi mumkin bo„lgan butun uglevod qismi odatda holotsellyuloza deb ataladi.

Gemitsellyulozalar uglevodli moddalar bo„lib, ular tsellyulozadan farqli o„laroq suyultirilgan mineral kislotalar, shuningdek ishqorlarning kuchsiz eritmalari ta‟siriga ko„proq mos keladi. Gemitsellyulozalarning tarkibi besh va olti uglerod atomining elementar birliklarini o„z ichiga olgan polisakkaridlarni o„z ichiga oladi, ya‟ni pentoza va geksoza birliklari.[3] Ko„pchilik gemitsellyulozalar bir jinsli (gomopolimerlar) emas, balki aralash (qo„shma) polisaxaridlar (sopolimerlar) bo„lib, ular turli

Kristalli tuzilishga ega bo‟lgan (zich o‟rash) tsellyuloza gidrolizlanishi qiyin. Ko‟pgina gemitsellyulozalar, ularning amorf tuzilishi va qisqaroq zanjir uzunligi tufayli, tsellyulozaga qaraganda suyultirilgan kislotalarga nisbatan past qarshilik bilan tavsiflanadi, ya‟ni. oson gidrolizlanishi. Biroq, ba‟zi gemitsellyulozalarni o‟simlik materialidan ajratib olish va gidroliz orqali eritmaga kiritish juda qiyin. Har qanday usul bilan ajratilgan tsellyulozada gemitsellyulozalarning bir qismi doimo qoladi, ya‟ni. ma‟lum bo‟lishicha, hamma gemitsellyulozalar ham oson gidrolizlanmaydi.

Oʻsimlik va hayvonning yumshoq toʻqimalari sellyulozaga ega. Aynan sellyuloza tufayli oʻsimliklar egiluvchandir. Sellyuloza — glyukoza qoldigʻidan hosil boʻlib, oʻsimlik hujayralari qobigʻining asosiy tarkibiy qismi boʻlgan yuqori molekulali birikma. Deyarli barcha yashil oʻsimliklar oʻz ehtiyoji uchun sellyuloza ishlab chiqaradi. U shakar bilan bir xil elementlar, yaʼni uglerod, vodorod va kisloroddan iborat. Xuddi shu elementlar havo va suvda ham mavjud. Shakar barglarda hosil boʻlib, oʻsimlik shirasida eriyd

Soʻng oʻsimlikning butun tanasiga tarqaladi. Shakarning asosiy qismi oʻsimlik oʻsishi va tiklanishiga yordam beradi, qolgani esa sellyulozaga aylanadi. Oʻsimlik undan yangi hujayralar qobigʻini yaratish uchun foydalanadi. Sellyuloza — sunʼiy ravishda olib boʻlmaydigan tabiiy mahsulotlardan biri. Biz undan turli sohalarda foydalanamiz. Odam quruq, hatto nami qolmagan oʻsimlikdan ham sellyuloza oladi.

Masalan, yovvoyi paxta — kiyim ishlab chiqarishda odam foydalanadigan tabiiy sellyulozaning eng sof shakllaridan biri. Sellyuloza inson oziq-ovqat sifatida foydalanadigan koʻkat, selderey kabi o‘simliklar, shuningdek, kepakli mahsulotlar tarkibida bor. Inson tanasi sellyulozani hazm qila olmaydi, ammo undan parhezda “dagʻal ozuqa” sifatida foydalanishi mumkin. Qoʻy va tuya kabi ayrim hayvonlar oshqozonida sellyulozani hazm qila oladigan bakteriyalar mavjud.

Sellyuloza qimmatbaho xomashyo boʻlib, odam undan turli xil mahsulotlar oladi. Tarkibi 99,8 foiz sellyulozadan tashkil topgan paxta esa sellyuloza tolasidan nimalar ishlab chiqarish mumkinligini ko‘rsatuvchi ajoyib namuna. Agar paxtaga azot va sulfat kislota aralashmasi bilan ishlov berilsa, biz portlovchi modda boʻlgan piroksilinga ega boʻlamiz.