6– MODUL. FANDAGI YANGILIKLAR, FANNI O’QITISHNING
DOLZARB MASALALARI.
6.7.1- Mavzu: O’zbekistonda kimyo sanoatining istiqbollari va ekologiya
(II-qism)
ANNOTATSIYA
Usbu ma’ruzada “Ekologiya” tushunchsi, ekologiya turlari. O`rta asrlarda
O`rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlarning tabiat fanlarining rivojlanishiga
qo`shgan hissalari. Hozirgi zamon ekologiyasining asosiy vazifalari. Ekologik
omillar. Ekologik muammolar. “Atmosferaning dimiqishi” hodisasi. Ozon
qatlamining siyraklanishi. Pestitsidlardan foydalanish muammolari haqida
ma’lumotlar keltirilgan
REJA:
1. Kimyoviy ekologik muammolar va ularning yechimlari
2. O’quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirish
3. Pestitsidlardan foydalanish muammolari
Maqsadimiz kimyo darslarida O`zbekistonda kimyo sanoati va ekologik
savodxonlikni o`zlashtirish ko`nikmalarini rivojlantirish
“Ekologiya” yunoncha so`z bo`lib, “ ecos”- uy, makon, « logos» - “fan” degan
ma’noni anglatadi. Bu atamani fanga birinchi bo`lib nemis biologi Ernest Gekkel
1866 yilda fanga kiritgan. Ekologiya mustaqil fan sifatida
XX asrning boshlarida ajralib chiqqan.
Ekologiya- tirik organizmlarning (o`simlik, hayvonot, mikroorganizmlar
dunyosi va inson) atrof-muhit bilan murakkab o`zaro munosabatlarini, birgalikda
yashash, bir-biriga nisbatan o`zaro ta’sir ko`rsatish, yashash uchun kurash
qonuniyatlarini o`rganadi, qolaversa, o`zaro munosabatlar,
o`zaro
ta’sirlar
oqibatida
paydo bo`lgan
ekologik
noqulayliklarning
oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Tirik
organizmlarning
tuzilish
darajasiga
mos
holatda
ekologiya
autoekologiya va sinekologiyaga bo`linadi.
“ Autoekologiya” ayrim organizmlarga o`z xususiyatlari orqali turli tabiiy
omillarning ta’sirini o`rganadigan ekologiyaning bo`limidir. Ma’lum hududda
tarqalgan ayrim turlarga tegishli individlar yig`indisini autoekologiyao`rganadi. Bu
guruhlar populyatsiyalar (populyatsiya lotincha so`z bo`lib, “aholi” ma’nosini
beradi) deb ataladi.
“ Sinekologiya” deganda, organizmlar guruhini dialektik birlikda va o`zaro
bog`langanligini hisobga olib, kompleks, har tomonlama o`rganadigan fan
tushuniladi.
Insonning jamiyat a’zolari bilan birgalikda o`zaro munosabatlarda yaratgan
ijtimoy va ruhiy muhitlari ta’sirini ijtimoiy ekologiya o`rganadi.
Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog`liqligi qadimdan ma’lum
bo`lgan. XIX-XX asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim
guruhlarini o`rganishga qaratilgan edi. Bu vaqtda olimlardan J.Byuffon
hayvonlarning, J.B.Lamark o`simlik va hayvonlarning tashqi muhitga ta’sirini
o`rgangan. XIX asrning ikkinchi yarmida ekologiya fani o`simliklar va
hayvonlarning iqlim omillariga moslanishini o`rgandi. Bu vaqtda A.N.Beketov,
A.F.Middendorf, 1877 yilda nemis gidrobiologi K.Myobius biotsenozlar
to`g`risidagi tasavvurlarni asoslab berdi. Uning rivojlanishiga Morozov, Sukachev,
Ramenskiy, Raunkier, Elton, Gilyarov, Serebryakov, Tensli, F.Klementes,
G.Odum va Yu.Odumlar katta hissa qo`shganlar.
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida D.N.Korshakovning “Muhit va jamoa”
deb nomlangan O`rta Osiyo universitetida o`qigan ma’ruzalari, keyinchalik
“Hayvonlar ekologiyasi asoslari” nomi bilan birinchi yozilgan darslik bo`lib qoldi.
1935 yilda ingliz olimi A.Tensli ekosistemalar, 1942 yilda esa V.N.Sukachyov
biogeotsenoz haqidagi ta’limotni ilgari surgan.
O`rta asrlarda O`rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso
al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta
hissa qo`shganlar.
O`zbekistonda o`simliklar dunyosini o`rganishga bag`ishlangan ilmiy tadqiqot
ishlari asosan ekologik yo`nalishda olib borilgan bo`lib, bu borada M.S.Popov,
Ye.P.Korovkin, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, M.M.Nabiyev kabi olimlarning
mehnati kattadir. O`zbekistonda ekologik ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va
Ye.P.Korovin hisoblanadi. Ekologik ishlarning dolzarbligi munosabati bilan O`zR
FA Botanika institutida V.A.Burigin rahbarligida o`simliklar ekologiyasi
laboratoriyasi tashkil etilgan. Keyinchalik bu ishlarni O.H.Hasanov va
R.S.Verniklar davom ettirgan. O`zbekistonda ekologik yo`nalish davomchilari
V.A.Selevin, T.S.Zoxidov va I.I.Kolechikov ishlarida rivojlandi. 1970 yilda
T.Zoxidov tomonidan ornitologiya laboratoriyasi tashkil etilgan. 1979 yilda
ixtiologiya va gidrobiologiya laboratoriyasi xodimlari A.M.Muxammadiev
rahbarligida O`zbekiston suv omborlari, ko`llarning biologik rejimi, suvning
ifloslanishi bo`yicha ilmiy izlanishlar olib borildi.
Hozirgi zamon ekologiyasining asosiy vazifalarini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
1. Hayot tuzilishi qonuniyatlarini, shu bilan birga, tabiiy tizim va biosferaga
antropogen faoliyatning ta’sirini o`rganish;
2. Tabiiy boyliklardan ratsonal foydalanishning asosini yaratish, biosferada
bo`layotgan jarayonlarni boshqarish, insonning yashash muhitini buzilishlardan
saqlab qolish;
3. Populyatsiya sonini boshqarib borish;
4. Agrosanoat komplekslarida kimyoviy vositalar kam ishlatiladigan chora-
tadbirlarni ishlab chiqishni ta’minlash;
5. Tabiiy muhit ifloslanishining ekologik indeksatsiyasini ishlab chiqish;
6. Buzilgan tabiiy muhitni tiklash;
7. Biosferaning namuna bo`ladigan qismini saqlab qolish;
8. Atrof muhitni sifatli insonlarga, tirik mavjudotlarga zarari tegmaydigan
holatda saqlashni huquqiy, texnik, tashkiliy boshqarishning kompleks, strategik
chora tadbirlarini ishlab chiqish natijasida aholining sihat- salomatlik darajasini
ko`tarish;
9. Urbanizatsiyani ekotizimga tazyiqini o`rganish, uni olini olish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish;
10. Aholining ekologik, ma’naviy ta’lim tizimini ishlab chiqish, yoshlikdan
boshlab uzluksiz ta’lim berish uslublarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish,
barkamol ekologik ma’naviyatga ega bo`lgan avlodlarni tayyorlash.
| 