2-bob. Inson salomatligi
2.1 Inson salomatligiga ta'sir etuvchi omillar
Butunjahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) sog'liqni saqlashni nafaqat jismoniy nuqsonlar yoki kasalliklarning mavjudligini emas, balki to'liq jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonlik holati deb ta'rifladi. Ushbu kontseptsiyaning ko'plab ta'riflari sog'lik bu tananing tabiiy holatidir, bu insonga o'z qobiliyatlarini to'liq amalga oshirish, cheklovlarsiz, faol hayotning maksimal davomiyligini saqlab turishga imkon beradi. Ushbu yondashuv inson atrof-muhitining salomatlikni saqlashga, kasalliklarning oldini olishga qanday hissa qo'shishini, normal mehnat va yashash sharoitlarini ta'minlab, har tomonlama uyg'un rivojlanishni hisobga oladi.
Shu munosabat bilan, inson salomatligi ko'pincha baholash mezoni, hayot sifatining ko'rsatkichi deb ataladi. Salomatlik va kasallik insonning atrof-muhitning oddiy aksi emas. Inson, bir tomondan, ma'lum bir biologik konstitutsiyaga ega, evolyutsion rivojlanish natijasida olingan va tabiiy omillar ta'siriga duchor bo'lgan. Boshqa tomondan, u doimiy ravishda takomillashtirib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta'siri ostida shakllanadi.
Atrof-muhitning o'zgarishi insonning ishlashi, hayoti va hordiq chiqarishining ijtimoiy-gigienik va psixofiziologik sharoitlariga ta'sir qiladi, bu esa o'z navbatida ko'payish, kasallanish mexanizmlarini va odamlarning intellektual qobiliyatlarining rivojlanish darajasini belgilaydi. Shunday qilib, biologik norma doirasida aholi salomatligi iqtisodiy, ham ijtimoiy, ham atrof-muhit sharoitlarining funktsiyasidir.
Zamonaviy tushunchalarga ko'ra, inson salomatligi 50 ta sog'lom turmush tarzi, 20 irsiyat, 10 ta mamlakat sog'liqni saqlash holati tomonidan belgilanadi.
Inson salomatligi, shuningdek, uning o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatiga bog'liq. Moslashish deganda insonning atrof-muhitga normal moslashuvi, atrof muhitda normal hayotni ta'minlash, saqlash va davom ettirishga qaratilgan faol moslashish jarayoni tushuniladi. Hayot davomida odamlarning atrof-muhit sharoitlariga moslashish qobiliyati irsiy ravishda belgilanadi. Moslashuv biologik va biologik bo'lmagan mexanizmlar tufayli amalga oshirilishi mumkin va atrof-muhit sharoitlariga to'liq moslashish holati, ya'ni sog'liq holati, aks holda kasallik.
Biologik mexanizmlarga insonning morfologik, fiziologik va xulq-atvor reaktsiyalaridagi o'zgarishlar kiradi. Moslashuvning biologik mexanizmlari etarli bo'lmagan hollarda, tabiat mexanizmlarida ekstrabiologik ehtiyoj mavjud. Keyin odam yangi atrof-muhit sharoitlariga moslashadi, yoki kiyim-kechak, texnik vositalar, tegishli ovqatlanish yordamida ulardan ajralib chiqadi yoki atrof-muhitni unga mos keladigan tarzda o'zgartiradi.
Va, nihoyat, yaxshi ijtimoiy muhit va boy biologik xususiyatlar mavjud bo'lganda, inson salomatligi holati yana bir omilga - yashash muhitining tabiiy va iqlim sharoitlariga bog'liq bo'lishi mumkin. Sog'lom odam doimiy yashash joyi ekologik halokat zonasida bo'lsa ham, jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonligini yo'qotishi mumkin. Biosfera ifloslanishining eng jiddiy oqibati bu genetik oqibatlardir.
Sog'lom odamlarning sog'lig'ini mustahkamlash va qo'llab-quvvatlash, ya'ni ularni boshqarish uchun sog'liqning shakllanishi shartlari (genofondni tatbiq etish tabiati, atrof-muhit holati, turmush tarzi va boshqalar) va ularni aks ettirish jarayonlarining yakuniy natijasi (shaxsning sog'lig'ining o'ziga xos ko'rsatkichlari) to'g'risida ma'lumot kerak. yoki aholi soni).
Inson salomatligini kompleks tarzda ko'rib chiqish kerak, chunki butun organizmning sog'lig'iga bog'liq bo'lgan yagona organizmning sog'lig'i. Uzoq, to'laqonli va qobiliyatli hayot kechirish uchun, albatta, sog'lom ota-onadan tug'ilishi, ulardan genofondning bir qismi sifatida meros qilib olingan immunitetning turli zararli atrof-muhit omillariga yuqori darajada qarshilik ko'rsatishi va hayotiy morfofunktsional tuzilmalarning yaxshi tashkil etilishi kerak. Tananing merosxo'r biologik xususiyatlari - inson salomatligini, uning farovonligini belgilaydigan muhim, ammo yagona bog'liqlik emas.
Eksperimental va epidemiologik izlanishlarga ko'ra, atrof-muhit omillari, hatto ta'sir qilish darajasi past bo'lsa ham, sog'liq uchun jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Atrof-muhitning ifloslanishi, moddalarning nisbatan past konsentratsiyasiga qaramay, ta'sir qilishning uzoq davomiyligi (deyarli inson hayoti) tufayli jiddiy sog'liqqa, ayniqsa bolalar, qariyalar, surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar, homilador ayollar kabi jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin.
Natijada irsiy kasalliklarga yoki ularda irsiy moyillikka olib keladigan mutatsiyalar paydo bo'ladi.
Sog'liqni saqlashning meros qilib olingan shart-sharoitlarida morfofunktsional konstitutsiya turi va asabiy va ruhiy jarayonlarning xususiyatlari, ayrim kasalliklarga moyillik darajasi kabi omillar ayniqsa muhimdir.
Insonning hayotiy dominantlari va munosabatlari asosan insonning konstitutsiyasi bilan belgilanadi. Bunday genetik jihatdan aniqlangan xususiyatlar insonning dominant ehtiyojlarini, uning qobiliyatlari, qiziqishlari, istaklari, alkogolizmga moyilligi va boshqa yomon odatlarni o'z ichiga oladi. Atrof-muhitning ta'siri va tarbiyaning barcha ahamiyati bilan irsiy omillarning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu turli xil kasalliklarga to'liq tegishli.
Bu insonning irsiy xususiyatlarini uning uchun maqbul turmush tarzini aniqlashda, kasbni tanlashda, ijtimoiy aloqalardagi sheriklar, davolanish, yukning eng mos turini hisobga olish zarurligini aniq ko'rsatib beradi.
Ko'pincha, jamiyat odamga genlarda belgilangan dasturlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan shartlarga zid bo'lgan talablarni taqdim etadi. Natijada irsiyat va atrof-muhit o'rtasida, tananing turli tizimlari o'rtasida uning moslashuvini yaxlit tizim sifatida belgilaydigan doimiy qarama-qarshiliklar doimo paydo bo'lib, inson ontogenezida engib o'tiladi.
Xususan, bu mamlakatimiz uchun juda muhim bo'lgan kasbni tanlashda juda muhimdir, chunki, masalan, Rossiya Federatsiyasining milliy iqtisodiyotida ish bilan band bo'lganlarning atigi 3 foizi o'zlarining tanlagan kasblaridan qoniqishadi, shekilli, bu erda hech qanday ahamiyatga ega emas. meros qilib olingan tipologiya va amalga oshirilayotgan kasbiy faoliyat tabiati o'rtasidagi tafovut.
Irsiy va atrof-muhit etiologik omillar sifatida harakat qiladi va insonning har qanday kasalligi patogenezida rol o'ynaydi, ammo ularning har bir kasallikdagi ishtiroki nisbati har xil va bitta omilning ulushi qanchalik katta bo'lsa, boshqasining hissasi shunchalik kichik bo'ladi. Ushbu nuqtai nazardan patologiyaning barcha shakllarini to'rtta guruhga bo'lish mumkin, ular orasida keskin chegaralar yo'q.
Birinchi guruh irsiy kasalliklarning o'zidan iborat bo'lib, unda patologik gen etiologik rol o'ynaydi, atrof muhitning roli faqat kasallikning namoyon bo'lishini o'zgartirishdan iborat. Ushbu guruhga monogen sabab bo'lgan kasalliklar kiradi (masalan, fenilketonuriya, gemofiliya), shuningdek xromosoma kasalliklari. Ushbu kasalliklar nasldan naslga, mikrob hujayralari orqali yuqadi.
Ikkinchi guruh - bu patologik mutatsiya natijasida vujudga kelgan irsiy kasalliklar, ammo ularning namoyon bo'lishi uchun o'ziga xos ekologik ta'sir zarur. Ba'zi hollarda, vositaning "namoyon bo'ladigan" ta'siri juda aniq va atrof-muhit omilining yo'qolishi bilan klinik ko'rinish kamroq aniqlanadi. Bular kamaygan holda HbS gemoglobin etishmovchiligining geterozigot tashuvchilarida namoyon bo'ladi qisman bosim kislorod. Boshqa holatlarda (masalan, podagra bilan) patologik genning namoyon bo'lishi uchun uzoq muddatli salbiy ekologik ta'sir zarur.
Uchinchi guruh - bu keng tarqalgan kasalliklar, ayniqsa etuk va keksa yoshdagi kasalliklar (gipertenziya, oshqozon yarasi, xavfli o'smalar va boshqalar). Ularning paydo bo'lishidagi asosiy etiologik omil - bu atrof-muhitning zararli ta'siri, ammo bu omilning bajarilishi tananing genetik jihatdan aniqlangan moyilligiga bog'liq va shuning uchun bu kasalliklar multifaktorial yoki irsiy moyillikli kasalliklar deb ataladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, irsiy moyillikka ega bo'lgan turli xil kasalliklar irsiy va atrof muhitning nisbiy rolida bir xil emas. Ular orasida kasalliklarni zaif, o'rtacha va yuqori darajadagi irsiy moyillik bilan ajratish mumkin.
To'rtinchi guruh kasalliklari nisbatan kam sonli patologiyalardir, ularning paydo bo'lishida atrof-muhit omili g'oyat muhim rol o'ynaydi. Odatda bu ekstremal ekologik omil bo'lib, uning ta'sirida organizm himoya vositalariga ega emas (shikastlanishlar, ayniqsa xavfli infektsiyalar). Bu holatda genetik omillar kasallikning rivojlanishida rol o'ynaydi, uning natijasiga ta'sir qiladi.
Statistika shuni ko'rsatadiki, irsiy patologiya tuzilishida asosiy o'rin homiladorlik davrida kelajakdagi ota-onalar va onalarning turmush tarzi va sog'lig'i bilan bog'liq kasalliklarga tegishli.
Shunday qilib, irsiy omillar inson salomatligini ta'minlashda muhim rol o'ynashi shubhasiz. Shu bilan birga, aksariyat hollarda insonning turmush tarzini ratsionalizatsiya qilish orqali ushbu omillarni hisobga olish uning hayotini sog'lom va uzoq umr ko'rishi mumkin. Va, aksincha, odamning tipologik xususiyatlarini etarlicha baholamaslik noqulay hayot sharoitlari va sharoitlar ta'siri ostida zaiflik va himoyasizlikka olib keladi.
Hayot tarzi sog'liqni saqlash sohasidagi o'zgarishlarning asosiy tendentsiyalarini belgilovchi etakchi umumlashtirilgan omil bo'lib, faol inson faoliyatining turi hisoblanadi.
Tibbiy va ijtimoiy xususiyatlarga ega turmush tarzining tuzilishi quyidagilarni o'z ichiga oladi.
Mehnat faoliyati va mehnat sharoitlari;
Uydagi ishlar (uy-joy turi, yashash maydoni, yashash sharoiti, uy xo'jaligini yuritish uchun sarflangan vaqt va boshqalar);
Jismoniy kuchni tiklash va atrof-muhit bilan o'zaro aloqada bo'lishga qaratilgan dam olish tadbirlari;
Oilada sotsiologiya faoliyati (bolalarga, qariyalarga g'amxo'rlik qilish);
Oilani rejalashtirish va oila a'zolarining o'zaro munosabatlari;
Xulq-atvor xususiyatlarini va ijtimoiy-psixologik holatni shakllantirish;
Tibbiy va ijtimoiy faoliyat (sog'liqqa, tibbiyotga, sog'lom turmush tarziga munosabat).
Bunday turmush tarzi turmush darajasi (kishi boshiga tushadigan daromad tarkibi), hayot sifati (insonning moddiy ta'minlanganlik darajasini tavsiflovchi o'lchov parametrlari), turmush tarzi (xulq-atvorning psixologik individual xususiyatlari), turmush tarzi (hayotning milliy-ijtimoiy tartibi, kundalik hayoti va boshqalar) kabi tushunchalar bilan bog'liq. madaniyat).
Tibbiy faoliyat doirasida odamlarning muayyan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda insonlarni himoya qilish, inson va sog'liqni saqlash sohasidagi faoliyatini tushunish.
Tibbiy (tibbiy va ijtimoiy) faoliyat quyidagilarni o'z ichiga oladi: gigiena ko'nikmalariga ega bo'lish, tibbiy tavsiyalarni bajarish, turmush tarzi va atrof-muhitni yaxshilashda ishtirok etish, o'zingizga va qarindoshlaringizga birinchi yordam ko'rsatish imkoniyati, an'anaviy, an'anaviy tibbiyot vositalaridan foydalanish va boshqalar.
Aholining tibbiy faolligi va savodxonligini oshirish - mahalliy shifokor va pediatrning (ayniqsa oilaviy shifokor) eng muhim vazifasidir.
Tibbiy va ijtimoiy faoliyatning muhim tarkibiy qismi sog'lom turmush tarzini (HLS) o'rnatishdir. Sog'lom turmush tarzi - bu sog'liqni saqlash va saqlash, tanadagi himoya vositalarini faollashtirish, yuqori ish qobiliyatini ta'minlash va faol uzoq umr ko'rishga qaratilgan ilmiy asoslangan sanitariya-gigienik me'yorlarga asoslangan gigienik xatti-harakatlar.
Atrof muhit ifloslanishining tasnifi va shakllari. Aholining salomatlik holati, uning sog'lom sonining pasayishi. Salomatlik va umr ko'rish davomiyligiga ta'sir qiluvchi omillar. Inson salomatligi xavfsizligi. Ekologik muammolarni hal qilish.
Sog'liqni saqlashning profilaktik vazifalarini bajarishda gigiena va atrof-muhit fanlarining o'rni. Atrof-muhitni davolash. Jamiyat salomatligini shakllantiruvchi omillar. Atrof-muhit va sog'liqni saqlash. Aholi salomatligi ko'rsatkichlarining o'zgarishi. Kasallik.
tezis, 2009 yil 7 fevralda qo'shilgan
Inson va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatni o'rganish. Kasalliklarning ekologik holatini asoslash. Havo, suv, oziq-ovqat ifloslanishining asosiy turlarini tahlil qilish. Sog'liqni saqlash va sun'iy ozuqaviy qo'shimchalar. Atrof muhitdagi kanserogen moddalar.
Antropogen omillarning inson salomatligiga ta'siri. Tabiiy geokimyoviy anomaliyalar sog'liqni saqlash tizimidagi buzilishlarning sababi sifatida. Suv salomatlik omili sifatida. Jismoniy ekologik xavf omillari. Shovqin, nurlanishning inson salomatligiga ta'siri.
Kimyoviy ifloslanish va inson salomatligi. Ob-havo, ovqatlanish, farovonlik va inson salomatligi. Landshaft salomatlik omili sifatida. Tovushlarning odamlarga ta'siri. Insonning atrof-muhitga moslashishi muammolari. Biologik ifloslanish va inson kasalligi.
Atrof muhitning inson salomatligiga ta'sirini aniqlash. Atrof-muhit ekologiyasiga ta'sir qiluvchi antropogen omillarni umumlashtirish. O'rganilayotgan hududning asosiy ekologik muammolari. Temir yo'l va avtomobil yo'llari, transport odamlar salomatligiga ta'siri.
Kimyoviy va biologik ifloslanish va inson kasalligi. Suv resurslarining odamlarning turmush tarziga ta'siri. Tovushlarning tanaga ta'siri. Ob-havo va odamning farovonligi. Tabiiy landshaft salomatlik omili sifatida. Atrof muhitga moslashish muammolari.
Inson kasalliklarining kimyoviy va biologik ifloslanish bilan aloqasi. Shovqin va tovushlarning, ob-havo sharoiti, oziq-ovqat sifatining inson farovonligiga ta'siri. Landshaft salomatlik omili sifatida. Odamlarni atrof-muhitga moslashtirish muammolari.
Ekologiya va inson salomatligi. Kimyoviy ifloslanish va inson salomatligi. Biologik ifloslanish va inson kasalligi. Tovushlarning odamlarga ta'siri. Ob-havo va odamning farovonligi. Oziqlanish va inson salomatligi. Landshaft salomatlik omili sifatida. Moslashuvlar
Salbiy ekologik omillar, ularning inson organizmiga ta'siri. Ularning salomatlikka ta'siri darajasini, tananing funktsional holatidagi o'zgarishlarning tabiati, individual kasalliklarning rivojlanish ehtimolligini baholash. Atrof-muhitning insoniyat genofondiga ta'siri.
Ushbu kontseptsiyaning ko'plab ta'riflari sog'lik bu tananing tabiiy holatidir, bu insonga o'z qobiliyatlarini to'liq cheklashsiz, faol hayotning maksimal davomiyligini saqlab, mehnat faoliyatini amalga oshirishga imkon beradi. Sog'lom odam uyg'un jismoniy va aqliy rivojlanishiga ega, doimiy ravishda o'zgarib turadigan tabiiy va ijtimoiy muhitga tez va etarli darajada moslashadi, tanada og'riqli o'zgarishlar bo'lmaydi, ish qobiliyati yuqori. Sog'liqni saqlash sub'ektiv ravishda umumiy farovonlik, hayotning quvonchi bilan namoyon bo'ladi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) mutaxassislari sog'liqni saqlashni nafaqat jismoniy nuqsonlar yoki kasalliklar mavjudligini emas, balki to'liq jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonlik holati deb belgilab qo'ygan.
Atrof-muhit inson salomatligiga qanday ta'sir qilishini aniqlash uchun siz "tabiat" va "atrof-muhit" tushunchalarini belgilashdan boshlashingiz kerak.
Keng ma'noda tabiat butun olamning moddiy-energiya va axborot olamidir. Tabiat - insoniyat tomonidan bevosita yoki bilvosita ta'sirlanadigan, u iqtisodiy faoliyat bilan bog'liq bo'lgan insoniyat jamiyatining mavjudligi uchun tabiiy sharoitlar to'plami. Insonning tabiat bilan o'zaro aloqasi abadiy muammo va shu bilan birga zamonaviydir: insoniyat uning kelib chiqishi bilan tabiiy muhit, mavjudlik va kelajak bilan bog'liq. Inson tabiatning elementi sifatida "tabiat - jamiyat" murakkab tizimining bir qismidir. Tabiat tufayli insoniyat ko'plab ehtiyojlarini qondiradi.
Tabiatning barcha elementlari atrof-muhitni anglatadi. "Atrof-muhit" tushunchasi inson tomonidan yaratilgan ob'ektlarni (binolar, avtoulovlar va boshqalar) o'z ichiga olmaydi, chunki ular umuman odamlarni emas, balki atrofni o'rab oladi. Biroq, inson faoliyati bilan o'zgartirilgan tabiat joylari (shaharlar, qishloq xo'jaligi erlari, suv omborlari, o'rmon kamarlari) atrof muhitga kiritiladi, chunki ular jamiyat muhitini yaratadilar.
Inson salomatligini kompleks tarzda ko'rib chiqish kerak, chunki butun organizmning sog'lig'iga bog'liq bo'lgan yagona organizmning sog'lig'i. Uzoq, to'laqonli va qobiliyatli hayot kechirish uchun, albatta, sog'lom ota-onadan tug'ilishi, ulardan genofondning bir qismi sifatida meros qilib olingan immunitetning turli zararli atrof-muhit omillariga yuqori darajada qarshilik ko'rsatishi va hayotiy morfofunktsional tuzilmalarning yaxshi tashkil etilishi kerak. Tananing merosxo'r biologik xususiyatlari - inson salomatligini, uning farovonligini belgilaydigan muhim, ammo yagona bog'liqlik emas. Inson ijtimoiy mavjudotdir. U qonunlar, xulq-atvor qoidalari, turli xil cheklovlar va qaramliklar o'rtasida murakkab to'qnashuvda yashaydi. Har yili jamiyatning tuzilishi tobora murakkablashmoqda va zamonaviy inson, aholi va jamiyat salomatligini har tomonlama baholashda ijtimoiy komponentning ulushi ortib bormoqda. Madaniyatli jamiyat manfaatlaridan foydalanish uchun inson jamiyatda qabul qilingan turmush tarziga qat'iy bog'liq bo'lib, o'z erkinligining bir qismini to'lashi kerak. Bepul bo'lmagan, qaram shaxsni butunlay sog'lom va baxtli deb hisoblash mumkin emas. Madaniy hayotning afzalliklari evaziga jamiyatga berilgan individual erkinlikning bir qismi, insonni doimiy ravishda psixologik stress holatida ushlab turadi. Muayyan noqulay stressli vaziyatlarda, ijtimoiy omillar tufayli kelib chiqadigan bunday ruhiy stresslar zaxiradagi moslashuvchan qobiliyatlarning barqarorligidan, ayniqsa, odamning asab tizimidan oshib ketishi va jiddiy og'riqli holatga olib kelishi mumkin.
Va, nihoyat, yaxshi ijtimoiy muhit va boy biologik xususiyatlar mavjud bo'lganda, inson salomatligi holati yana bir omilga - yashash muhitining tabiiy va iqlim sharoitlariga bog'liq bo'lishi mumkin. Sog'lom odam doimiy yashash joyi ekologik halokat zonasida bo'lsa ham, jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonligini yo'qotishi mumkin. Biosfera ifloslanishining eng jiddiy oqibati bu genetik oqibatlardir. Axir, biosfera yaxlit tabiiy kompleksning eng muhim elementi bo'libgina qolmay, balki noyob genetik resurslar bankidir.
Mening ishimning maqsadi atrof-muhitning inson salomatligiga qanday ta'sir qilishini aniqlashdir.
INSON SALOMATLIGINI TA'SIRLASh FAKTLARI
Biz "atrof-muhit" tushunchasi nimani anglatishini allaqachon aniqladik. "Atrof-muhit" toifasiga tabiiy va antropogen omillar majmuasi kiradi. Ikkinchisi, inson va uning iqtisodiy faoliyati tomonidan shakllanadigan va asosan odamga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillar. Atrof-muhit omillari ta'sirida yuzaga kelgan aholining sog'lig'idagi o'zgarishlarni o'rganish uslubiy jihatdan qiyin, chunki buning uchun ko'p qirrali tahlilni qo'llash zarur.
Atrof muhitning tuzilishini shartli ravishda tabiiy (mexanik, fizik, kimyoviy va biologik) va ijtimoiy elementlarga (mehnat, hayot, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma, ma'lumot) ajratish mumkin. Ushbu bo'linishning odatiyligi, tabiiy omillar ma'lum bir ijtimoiy sharoitlarda insonga ta'sir qilishi va ko'pincha odamlarning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati natijasida sezilarli darajada o'zgarishi bilan izohlanadi. Atrof-muhit omillarining xususiyatlari inson ta'sirining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi.
Tabiiy elementlar ularning jismoniy xususiyatlariga ta'sir qiladi: gipobarium, gipoksiya; shamol rejimini kuchaytirish; quyosh va ultrabinafsha nurlanish; ionlashtiruvchi nurlanishning o'zgarishi, havoning elektrostatik kuchlanishi va uning ionlanishi; elektromagnit va tortishish maydonlaridagi tebranishlar; iqlimning qattiqligi va boshqalar. Tabiiy geokimyoviy omillar tuproqdagi, suvdagi, havodagi iz elementlarning sifat va miqdoriy korrelyatsiyasidagi anomaliyalari bo'lgan odamga ta'sir qiladi va natijada mahalliy ishlab chiqarilgan qishloq xo'jaligi mahsulotlarida kimyoviy elementlarning nisbati va xilma-xilligi pasayadi. Tabiiy biologik omillarning ta'siri makro fauna, flora va mikroorganizmlarning o'zgarishi, hayvonlar va o'simlik dunyosining kasalliklarining endemik o'choqlari mavjudligida, shuningdek, tabiiy kelib chiqadigan yangi allergenlarning paydo bo'lishida namoyon bo'ladi.
Ijtimoiy omillar guruhi insonning holati va sog'lig'iga ta'sir ko'rsatadigan ma'lum xususiyatlarga ega. Shunday qilib, masalan, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ishlab chiqarish munosabatlariga bog'liq. Bular tartibga soluvchi omillarni o'z ichiga oladi (mehnat qonunchiligi va unga rioya etilishini davlat va jamoat nazorati amaliyoti); xodimning mehnatga munosabati, ixtisosi va uning obro'si, jamoadagi psixologik iqlim bilan tavsiflanishi mumkin bo'lgan ijtimoiy-psixologik omillar; iqtisodiy omillar (moddiy rag'batlantirish, noqulay sharoitlarda ishlash uchun imtiyoz va kompensatsiya tizimi). Texnik va tashkiliy omillar moddiy va moddiy mehnat sharoitlarini yaratishga ta'sir qiladi (vositalar, ob'ektlar va vositalar, texnologik jarayonlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqalar). Tabiiy omillar ish olib borilayotgan hududning iqlimiy, geologik va biologik xususiyatlariga ta'sir ko'rsatadigan ishchilarga ta'sirini tavsiflaydi. Haqiqiy sharoitlarda mehnat sharoitlarini shakllantiradigan ushbu murakkab omillar turli xil o'zaro munosabatlar bilan birlashtirilgan. Hayotga turar joy, kiyim-kechak, oziq-ovqat, suv ta'minoti, xizmat ko'rsatish sohasi infratuzilmasining rivojlanishi, dam olish va uni amalga oshirish uchun sharoitlar va boshqalar kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma insonga ijtimoiy-huquqiy maqomi, moddiy ta'minoti, madaniyati va ma'lumot darajasi orqali ta'sir qiladi.
Atrof-muhitni shakllantiruvchi omillarning yuqoridagi tuzilishi yuqorida sanab o'tilgan har qanday omillarga ta'sir qilish darajasining o'zgarishi sog'liq muammolariga olib kelishi mumkinligini aniq ko'rsatib turibdi.
Inson butun umri davomida atrof-muhitdan ijtimoiygacha bo'lgan butun atrof-muhit omillarining doimiy ta'siri ostida. Turli omillarning aholi salomatligiga taxminiy ulushi to'rtta pozitsiya bo'yicha baholanadi: insonning turmush tarzi, genetikasi (biologiyasi), tashqi muhit va sog'liqni saqlash (1-ilova). Jadvaldagi ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, turmush tarzi sog'liqqa eng katta ta'sir ko'rsatadi. Kasalliklarning barcha holatlarining deyarli yarmi bunga bog'liq. Sog'liqni saqlashga ta'sir qilish jihatidan ikkinchi o'rinni atrof-muhitning ahvoli egallaydi (kasalliklarning kamida uchdan biri atrof-muhitning zararli ta'siri bilan belgilanadi). Irsiylik kasalliklarning taxminan 20 foizini keltirib chiqaradi.
Sog'lom tana doimo atrof-muhitning har qanday o'zgarishiga, masalan, haroratning o'zgarishiga, atmosfera bosimining o'zgarishiga, havodagi kislorod miqdorining o'zgarishiga, namlikning va hokazolarga javoban barcha tizimlarining maqbul ishlashini ta'minlaydi. Atrof-muhit bilan o'zaro aloqada insonning maqbul hayotini saqlab qolish uning tanasi uchun har qanday ekologik omilga nisbatan va uning chegarasidan tashqarida ma'lum fiziologik chidamlilik chegarasi mavjudligi bilan belgilanadi, bu omil muqarrar ravishda inson salomatligiga depressiv ta'sir ko'rsatadi. Masalan, sinovlar shuni ko'rsatadiki, shahar sharoitida inson salomatligiga beshta asosiy omil guruhlari ta'sir qiladi: yashash muhiti, ishlab chiqarish omillari, ijtimoiy, biologik va individual turmush tarzi (2-ilova).
Shubhasiz, ilmiy va amaliy qiziqish AQShda turli xil atrof-muhit omillari va turmush tarzidan umr ko'rish muddatini qisqartirish bo'yicha e'lon qilingan (3-ilova).
Inson faoliyati natijasida atrof-muhitning antropogen ifloslanishi turlari turlicha. Ular atrof-muhitning kimyoviy, fizikaviy, mexanik, akustik, issiqlik, aromatik va vizual o'zgarishlarini zararli ta'sir uchun belgilangan me'yorlardan oshib ketishiga olib keladi. Natijada aholi salomatligiga, shuningdek o'simlik, hayvonot dunyosi va to'plangan moddiy boyliklarga tahdid paydo bo'ladi.
Atrof-muhitning ko'plab antropogen moddalari har doim odamlar uchun xavfli hisoblanadi. Eksperimental va to'liq miqyosli tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ekopatogen ta'sir ifloslantiruvchi moddalar darajasi va sifatiga, uning ta'sir qilish - "doz - modda - vaqt" ta'siriga bog'liq. Sog'liqni saqlash holatidagi o'zgarishlar odamlarning yoshiga, ularning kasbiy faoliyatiga, sog'lig'ining boshlang'ich darajasiga, shuningdek individual-xulq-atvor yo'nalishiga va ijtimoiy-gigienik yashash sharoitlariga bog'liq.
Kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar. Atrof-muhitning kimyoviy omillarining inson salomatligiga ta'siri eng ko'p o'rganilgan - o'z hujayralarining ba'zi tarkibiy qismlarini yaratish, gormonlar, fermentlar yaratish, normal metabolizmni ta'minlash va boshqalar uchun 80 ga yaqin kimyoviy elementlar kerak. Biosfera ob'ektlarining kimyoviy ifloslanishi muammosi global ekologik inqirozning namoyishi sifatida ko'rib chiqilmoqda. Ma'lum kimyoviy birikmalar ro'yxati 20 million donaga yaqinlashmoqda, ulardan o'n minglablari juda zaharli hisoblanadi va odamlarning zamonaviy avlodi ularning organizmga tajovuzkor ta'siridan himoya qilish mexanizmini ishlab chiqmagan. Biosferaning barcha ob'ektlariga yillik texnogen yuk yuzlab millionlab tonna kimyoviy moddalar sanoat, qishloq xo'jaligi va transport faoliyatidan chiqindidir. Inson salomatligi uchun eng xavfli - bu kimyoviy birikmalar, ular atrof-muhit ob'ektlarida barqaror saqlanib, ekologik zanjir bo'ylab ko'chib, tanaga havo, suv, oziq-ovqat bilan kiradi. Bunday moddalar ro'yxatiga katta shaharning asosiy havo ifloslantiruvchi moddalari (azot, oltingugurt, uglerod oksidi, to'xtatilgan qattiq moddalar), og'ir metallar, polklorli bifenil, pestitsidlar, poliaromatik uglevodorodlar va boshqalar kiradi. Ularning aksariyati yuqori toksikdir (1-2-xavf sinflari), inson organizmiga politropik va o'ziga xos ta'sir ko'rsatadi, eng qattiq va uzoq mutajenik va kanserogen ta'sir ko'rsatadi.
Oksidlar, to'xtatilgan zarralar. Atmosfera havosida qattiq to'xtatilgan zarralar, oltingugurt oksidi, azot, uglerod, fenol, formaldegid hamma joyda mavjud. Oltingugurt oksidi SO 2, SO 3, azot NO, NO 2, uglerod oksidi SO - "kislota" gazlari nafas olish tizimiga nisbatan bir xil ta'sir ko'rsatadi. Nafas olish yo'llarining shilliq pardalari bilan aloqada zaif kislotalar paydo bo'lishi tufayli ular shilliq pardalarni tirnash xususiyati qiladi va epiteliyga dastlabki morfologik shikast etkazadi va mahalliy immunitetni bostiradi. Gazlar kamroq eriydi, ular nafas olish tizimiga chuqurroq kiradi. Oksidlar, birinchi navbatda, oltingugurt dioksidi, qattiq to'xtatilgan zarrachalarga adsorbtsiya qilinadi, ularning tanaga kirish chuqurligi ularning hajmiga bog'liq: zarrachalar qancha kichik bo'lsa, ular bronxlar va alveolalarga shunchalik ko'p kiradi. Tirnash xususiyati bronxospazmga va keyinchalik astoid bronxit va bronxial astmaning shakllanishiga olib keladigan histaminlarning chiqarilishi bilan birga keladi.
Kislota aerozollari nafaqat nafas olish tizimiga zarar etkazadi. Nafas olish yo'llarining shilliq qavatining yupqa epitelial plyonkasi mo'l miqdorda qon bilan ifloslantiruvchi moddalarning qonga tez singib ketishiga va ularning tanada tarqalishiga to'sqinlik qilmaydi. Atmosferaning oltingugurt, azot, uglerod oksidi bilan keng tarqalishi tanadagi gipoksiya sabablaridan biridir, chunki ifloslantiruvchi moddalar qon gemoglobini bilan tez birlashib, sulfahemoglobin, methemoglobin, karbogemoglobinni hosil qiladi va shu bilan kislorodni organlar va to'qimalarga etkazib berishni to'sib qo'yadi. Gipoksiya fonida miyada, ichki organlarda (yurak, jigar) va tana mushaklarida redoks jarayonlari bostiriladi. Ushbu oksidlarning deyarli barchasi asabning morfofunktsional holatiga polimorf ta'sir qiladi yurak-qon tomir tizimiovqat hazm qilish organlari, ko'rish va eshitish organlari, shuningdek, gonadotrop va embriotoksik ta'sirga ega.
Organizmga kiradigan nitritlar va nitratlar qon tomirlariga kengayib, qon bosimining pasayishiga olib keladi. Surunkali ta'sir qilish paytida uglerod oksidining aniq neyrotrop ta'siri asteno-vegetativ hodisalarni, ruhiy kasalliklarni, qalqonsimon bez to'qimalariga toksik shikastlanishni keltirib chiqaradi, bu uning giperplaziyasiga hissa qo'shishi mumkin. Uglerod, oltingugurt, azot va boshqa ifloslantiruvchi moddalar oksidi populyatsiyasining doimiy ta'siri umumiy qarshilik, sog'liqni saqlash va umuman surunkali charchoqni kamaytirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi, ayniqsa yirik sanoat shaharlarida.
Dioksinlar Bu o'ta toksik poliklorli birikmalarning keng guruhidir, turg'un va keng tarqalgan atrof-muhit ifloslantiruvchi moddalari. Dioksin manbalari xalq xo'jaligining ko'plab tarmoqlari: kimyo, neft-kimyo, pulpa va qog'oz, metallurgiya, transformatorlar, kondensatorlar, issiqlik almashinuvchilari, pestitsidlar va boshqalar ishlab chiqarish. Dioksinlar xlorli mahsulotlarni qayta ishlashning yuqori haroratli jarayonlarida vujudga keladi. Ular termal barqarorlik, kimyoviy parchalanishga qarshilik, suvda yomon eruvchanligi bilan ajralib turadi. Bir qator kimyoviy birikmalar ishlab chiqarish ko'lamining kengayishi, ulardan harbiy maqsadlarda foydalanish nafaqat dioksinlarning nafaqat ular bilan professional aloqada bo'lgan odamlarga, balki aholiga ham ta'sir qilish xavfi bilan birga keladi.
Dioksin to'planishining asosiy omili tuproqning yuqori qatlamlari bo'lib, ularda yarim yil umri 10 yildan oshadi; ichida suvli muhit bu davr bir yildan ortiq; havoda - 24 kun. Dioksinlarning tabiiy muhitdagi barcha ob'ektlarida uzoq muddatli saqlanib qolishi ularning faol oziq-ovqat zanjirlari bo'ylab harakatlanishiga va shu bilan tirik organizmlarning doimiy ravishda harakatlanishiga yordam beradi. Dioksinlarning atrof-muhitdagi harakatchanligi uning tarkibidagi organik erituvchilar, neft mahsulotlari va boshqa organik moddalar bilan kuchayadi.
Dioksinlar - bu eng kuchli sintetik zaharlar, bunda odamlarda tabiiy himoya mexanizmlari evolyutsion shakllanmagan. Dioksinlarga ta'sir qilishning asosiy maqsadi jigardir, bu erda nafaqat kumulyatsiya, balki jigarning monooksigenaza tizimining fermentlari yordamida dioksinlarni zararsizlantirish ham sodir bo'ladi; Ushbu metabolizmning hosilalari tanadan safro va siydik bilan chiqariladi. Zaharlarning toksik ta'siri natijasida jigar parenximasi buziladi, fibroz o'zgarishlar yuzaga keladi, bu biokimyoviy parametrlar va turli jigar funktsiyalari orqali namoyon bo'ladi.
Dioksinning o'ziga xos kasalliklari xloracne va Yusho-Yu-Cheng moy kasalliklari. Xloracne (akne xlorid) - bu terining yog 'bezlarining takroriy yallig'lanishi. Kasallik bir necha yil davom etadi, deyarli davolanishga javob bermaydi, terining qichishi, uning buzilishi va pigmentatsiyasiga olib keladi. Yusho-Yu-Cheng moyi kasalligi - 1968 yilda Yaponiyaning Yusho provinsiyasida va 1979 yilda Tayvanlik Yu-Chengda dioksinlar tomonidan katta miqdordagi oziq-ovqat bilan zaharlanish. Minglab odamlar dioksin guruhining bir necha aralashmalari bilan ifloslangan guruchni iste'mol qilishgan. Jabrlanganlar terining namoyon bo'lishidan tashqari, jigar, ichki organlar va asab tizimining jiddiy shikastlanishlarini aniqladilar.
Dioksin bilan zaharlanish sekin rivojlanish bilan tavsiflanadi va kuchli charchoq, asabiylashish, uyqusizlik va bosh og'rig'i, ovqat hazm qilish va endokrin tizimining buzilishi, mushaklardagi, bo'g'imlarda og'riqlar, pastki ekstremitalarda zaiflik, tana vaznini yo'qotish bilan namoyon bo'ladi. Organizmning immunitet fermenti tizimlarining bostirilishi, shuningdek dioksinlar tomonidan lipid peroksidlanishining keskin faollashishi bilan dioksinlarga duchor bo'lgan odamlar tanasining tez qarishi, keksalarga xos kasalliklarning erta paydo bo'lishi va erta o'lim bilan bog'liq. Dioksinlar keltirib chiqaradigan xavfli ta'sirlar ro'yxatida reproduktiv funktsiyaning buzilishi mavjud. 2,4D va 2,4,5T dioksinlari yangi tug'ilgan chaqaloqlarda abortlar, tug'ilishlar va patologiyalarga olib keladi. Dioksinlarning aksariyati, onaning tanasida bir marta, yo'ldoshga kirib, xomilalik o'limga, yangi tug'ilgan chaqaloqlarning rivojlanishida buzilishlarga, o'sib boruvchi o'simtalarga, go'daklarning aqliy rivojlanishi va o'smalar paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin.
Og'ir metallar. D.I.Mendeleevning davriy jadvalining 108 elementidan to'rtdan uch qismi nafaqat odamlar, balki butun biootaning hayotida muhim rol o'ynaydigan metallardir. O'pka tarkibiga zichligi 4,5 g / sm 3 dan kam bo'lgan metallar kiradi - bu ekvivalent sifatida olinadigan temir zichligi. Bular kaliy, natriy, alyuminiy, berilliy va boshqalar. Og'ir metallar - rux, mis, xrom, qo'rg'oshin, kadmiy, simob, taliy, selen va boshqalar. Arsenik (semimetal) odatda og'ir metallar deb nomlanadi.
Aksariyat metallar zarurdir, ya'ni. hayotiy zarur. Ular tanada sintez qilinmaydi va atrof-muhitdan kelib chiqishi kerak. Kichik dozalarda ko'plab muhim metallarga ehtiyoj bor - bular tanadagi fermentlar va vitaminlar koordinatori vazifasini bajaradigan iz elementlari: kobalt - B 12 vitamini, xrom glyukoza bardoshliligini ta'minlaydi, temir va mis gemoglobin hosil bo'lishida ishtirok etadi, sink ko'plab fermentlarning tarkibiy qismidir. Tana tomonidan nisbatan katta miqdorda ishlatiladigan elementlarga makroelementlar deyiladi: natriy, kaltsiy, fosfor va boshqalar.
Ba'zi metallar (rux, xrom, nikel, mis, temir, marganets va boshqalar) kontsentratsiyasiga qarab organizmga nafaqat zarur, balki toksik ta'sir ko'rsatadi. Qo'rg'oshin, kadmiy, simob, talliy, alyuminiy tanaga toksik bo'lgan elementlardir, garchi ularning hayot davomida organizm tomonidan mikrodozalarda ishlatilishi ehtimoli chiqarib tashlanmagan, ammo buning uchun ishonchli dalillar yo'q
(4-ilova).
Atrof muhitga og'ir metallarning chiqishi inson faoliyati bilan bog'liq. Ularning asosiy manbalari sanoat, avtoulovlar, qozonxonalar, chiqindilarni yoqish va qishloq xo'jaligi mahsulotlari. Atrof-muhitni og'ir metallar bilan ifloslantiradigan sohalarga qora va rangli metallurgiya, qattiq va suyuq yoqilg'i qazib olish, kon komplekslari, shisha, keramika, elektrotexnika va boshqalar kiradi. Qo'rg'oshin batareyalar, kabel qoplamalari, tibbiy asbob-uskunalar, kristall va boshqalar ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi. ishlab chiqarish bilan bog'liq ishlab chiqarishni hisobga olmaganda, optik oynalar, bo'yoqlar, ko'plab qotishmalar va boshqalar. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida tuproqning og'ir metall bilan ifloslanishi o'g'itlar va pestitsidlardan foydalanish bilan bog'liq. Atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilarning yarmidan ko'pi transportdir. Qattiq va suyuq yoqilg'ida ishlaydigan qozonxonalar atrof-muhitni nafaqat og'ir metallar, balki turli oksidlar bilan ham ifloslantiradi. Axlatning yonishi bir qator og'ir metallarning: kadmiy, simob, qo'rg'oshin, xrom va boshqalar biosferasiga kirishi bilan birga keladi. Atrof-muhitga kiradigan og'ir metall birikmalari havoni, suvni, tuproqni ifloslantiradi va shu hududda yashaydigan o'simliklar va organizmlarga kiradi. Og'ir metallarning birikmalari tanaga asosan oshqozon-ichak trakti orqali oziq-ovqat, suv, dori-darmonlar, ozroq nafas olish tizimi orqali kiradi.
Og'ir metallar tananing deyarli barcha tizimlariga ta'sir qiladi, toksik, allergik, kanserogen, gonadotrop ta'sir ko'rsatadi. Og'ir metallarning homoplatsenta tizimi orqali embriotoksik ta'siri, shuningdek ularning mutajenik ta'siri isbotlangan. Ko'p og'ir metallar tropizmga ega - tanlangan tarzda ma'lum organlar va to'qimalarda to'planib, ularni tarkibiy va funktsional jihatdan buzadi. Tropik organni tanlash, shuningdek, og'ir metallarning tanaga kirishi va dozasiga bog'liq.
Mutagen va kanserogen moddalar. Ko'p sonli epidemiologik, laboratoriya va klinik kuzatuvlar atrof-muhitning ifloslanishi va inson tanasining genetik ma'lumotlariga zarar etkazishi o'rtasida sababiy bog'liqlik mavjudligini ko'rsatadi.
Mutagen - bu hujayralar genetik dasturlarini buzadigan va organizmning irsiy xususiyatlarini o'zgartirishga olib keladigan ekologik omil yoki endogen tabiat. Kimyoviy va jismoniy tabiatning ko'plab va keng tarqalgan ifloslantiruvchi moddalari, shuningdek viruslar, bakteriyalar va boshqalar mutagen ta'sirga ega.Bir ko'p irsiy kasalliklar xromosomalarning normal tarkibidagi sapmalar yoki xromosomalarning ayrim qismlarida sodir bo'lgan mutatsiyalar natijasida kelib chiqadi.
Reproduktiv va somatik hujayralarning genetik apparati uchun xavf radionuklidlar bo'lib, ular irsiy kasalliklar va malign neoplazmalarga olib kelishi mumkin. Bugungi kunda radiatsiya inson salomatligi uchun mutlaq xavfli omil hisoblanadi. Mutagenlarning organizmga, ayniqsa faol o'sishi va kamolotga ta'siri davrida, subreshold ta'sirining modeli tobora ko'proq tan olinmoqda. Bir trilliondan bir gramm dioksin inson immunitetini buzishi va uning genetik apparatida buzilishlarni keltirib chiqarishi uchun etarli. Mutagen faolligi radiatsiyaviy ifloslantiruvchi moddalarning quyi pastki chegaralarida ham mavjud. Minimal subreshold dozalarda va ifloslantiruvchi moddalarning kontsentratsiyasida harakat qiluvchi mutagenslar tananing umumiy qarshiligini pasaytiradi, bu esa turli xil biologik ta'sirlarni keltirib chiqaradi.
Ilgari tabiatda uchramaydigan va sog'liq uchun juda xavfli bo'lgan kimyoviy sintez mahsulotlari, chunki ular uchun tabiiy evolyutsiyaga qarshi himoya mexanizmlari ishlab chiqilmagan: pestitsidlar, polixlorobifenillar va ba'zi dorilar. Xususan, homilador ayollar tomonidan ommaviy ravishda foydalanish natijasida paydo bo'lgan talidomid yangi tug'ilgan chaqaloqlarda og'ir tug'ma nuqsonlarni keltirib chiqardi. (gigiena, 105)
Bir modda (omil) kantserogen deb ataladi, uning ta'siri odamlarda xavfli va / yoki xavfli o'smalarning tarqalishini sezilarli darajada oshiradi va / yoki bu o'smalarning rivojlanish davrini qisqartiradi. Biror moddaning odamlar uchun xavfli bo'lishining asosiy mezoni bu modda bilan aloqa qilish, uning kanserogenligi to'g'risida eksperimental ravishda olingan ma'lumotlar, vaziyatni nazorat qilish usuli yoki kogort tadqiqoti bo'yicha o'tkazilgan epidemiologik tadqiqotlar natijalari.
Saraton kasalligini o'rganish bo'yicha xalqaro agentlik (IARC) o'rganilgan birikmalarni 4 guruhga ajratadi:
1-guruh - odamlarda o'smalar paydo bo'lishidagi roli aniq isbotlangan moddalar. Ushbu guruhga 66 ta modda, jumladan, mishyak, nikel, asbest, xrom, vinilxlorid, benzol, radon va uning parchalanish mahsulotlari kiradi.
2-guruh ikkita kichik guruhga bo'lingan:
kanserojenik ta'siri hayvonlar uchun yuqori darajadagi dalillarga ega va odamlar uchun cheklangan dalillar (masalan, benzapiren, berilliy va uning birikmalari, formaldegid, kadmiy), 2A kichik guruhga 60A moddalar biriktirilgan.
2B kichik guruhida odamlarda saraton kasalligi keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan 230 dan ortiq moddalar mavjud, ya'ni. ularning odamlarga kanserojenligi hayvonlar tajribalarida (kobalt, asetaldegid, atom benzin, uglerod tetrakloridi va boshqalar) olingan dalillar yo'qligida ishonchli isbotlanmagan.
3-guruhga odamlar uchun o'simjenik faolligi bo'yicha tasniflanishi mumkin bo'lmagan moddalar kiradi.
4-guruhga odamlar uchun kanserogen bo'lmagan moddalar kiradi.
Ko'plab tadqiqotlar atrof-muhit ob'ektlarida kimyoviy kanserogenlarning yuqori darajada ekanligini ko'rsatadi. Politsiklik aromatik uglevodorodlar, nitrosaminlar va ularning prekursorlari, og'ir metallar, vinilxlorid, formaldegid, benzol va boshqa kantserogen birikmalar kimyoviy va neft-kimyo sanoati rivojlangan shaharlarning asosiy havoni ifloslantiruvchi moddalardir. Ushbu hududlarda aholining turli guruhlariga kanserogenlarning haqiqiy kontsentratsiyasining yuqori antropogen yuklari yashash joyining xususiyatlari, kasbiy zararli omillar, yomon odatlar hisobga olingan holda aniqlandi.
TABIIY GEOKIMIKA ANOMALARI AHOLI SOG'LIQNI BEKOR QILISh ASOSIDA
Kimyoviy moddalarning tabiiy-antropogen biogeokimyoviy tsikllari aholi sog'lig'idagi ko'plab o'zgarishlarning sababi bo'lib, endemikaning rivojlanishiga olib keladi, ya'ni. massa, ma'lum bir sohaga xos kasalliklar. Yod, selen va ftor tabiatidagi tanqisliklar o'rtasidagi populyatsiyaning tarqalishi va sabablarning o'zaro bog'liqligi ishonchli tarzda isbotlangan. Ushbu kamchiliklar atrof-muhitdagi ko'plab boshqa muhim kimyoviy elementlarning nomutanosibligi bilan birga keladi, bu esa o'z navbatida sog'liqni saqlash tizimidagi noqulay tendentsiyalarni kuchaytiradi.
Zamonaviy analitik usullar yordamida odamlar va hayvonlarda 70 ga yaqin kimyoviy elementlar topilgan. Ushbu elementlar biologik ahamiyatiga qarab shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo'linadi:
Fermentlar, gormonlar va vitaminlarni tashkil etuvchi ajralmas elementlar: O, C, H, Ca, P, K, S, Cl, Na, Mg, Zn, Fe, Cu, I, Mn, V, Mo, Co, Se ;
Biologik ahamiyati hali o'rganilmagan hayvonlar organizmida doimiy ravishda aniqlangan elementlar: Sr, Cd, F, Br, B, Si, Cr, Be, Ni, Li, Cs, Sn, Al, Ba, Rb, Ti, Ag, Ga Ge, As, Hg, Pb, Bi, Sb, U, Th, Ra;
To'qimalar, organlar va ularning biologik roli to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud bo'lmagan hayvonlarda va odamlarda mavjud bo'lgan elementlar: Nb, La, Pr, Sm, Tb, W, Re, Au.
Odamlar va hayvonlar oziq-ovqat, suv va atmosfera havosidan iz elementlarini oladi. Iz elementlari ekzogen kimyoviy omillar bo'lib, ular o'sish, ko'payish, gematopoez, hujayrali nafas olish, metabolizm va boshqalar kabi muhim jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Iz elementlari biokimyoviy reaktsiyalarning kimyoviy regulyatorlari bo'lgan tana oqsillari bilan o'ziga xos organometrik kompleks birikmalar hosil qiladi. Mikroelementlar fermentlar, gormonlar va vitaminlarning bir qismi bo'lib, biokimyoviy jarayonlarning katalizatori bo'lib xizmat qiladi. Atrof-muhitda (suvda, oziq-ovqatda) mikroelementlarning g'ayritabiiy tarkibi yoki buzilgan nisbati bo'lsa, xarakterli klinik belgilarga ega bo'lgan kasalliklar inson tanasida rivojlanishi mumkin (5-ilova).
SUV SALOMATLIK FAKTIDA
Aholining salomatligini yuqori darajada saqlash uchun suvning ahamiyati uning fiziologik va gigienik ehtiyojlarni qondirishda, shuningdek, dam olish uchun ishlatadigan o'rni bilan belgilanadi. Gidrosferada ifloslanishning asosiy manbalari sanoat chiqindi suvlari, sug'oriladigan erlardan drenaj suvlari, aholi punktlari va sanoat ob'ektlari, qishloq xo'jaligi maydonchalari va yirik chorvachilik majmualari hududidan tashkillashtirilgan va tashkillashtirilmagan suv oqimi hisoblanadi.
Atrof muhitning jismoniy xavflari omillari
Shovqinning inson salomatligiga ta'siri. Inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan eng keng tarqalgan va muhim ekologik omillardan biri shovqindir, bu asosan sanoat ishlab chiqarishining o'sishi, shahar qurilishining rivojlanishi, transport harakati va boshqalar. Shovqin noqulayligi kundalik hayot Ko'pgina mamlakatlarning yirik shaharlari aholisining yarmidan ko'pi buni boshdan kechirmoqda, bu bizga akustik yuklarni aholi salomatligi uchun global xavf omili
Sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi.
Shovqin har xil kuch va chastotadagi tovushlarning tasodifiy kombinatsiyasini anglatadi. Havodan chiqadigan shovqin har doim har qanday elastik vosita ( qattiq jism, suyuqlik, havo) har qanday ta'sir tufayli bezovtalanishi mumkin. Tarqalganida tovush to'lqini havoda akustik energiya uzatiladi, uning miqdori tovush kuchini aniqlaydi. Tovushning kuchi yoki intensivligi - bu tovush to'lqinining tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar bo'lgan sirt maydoni birligi orqali birlik vaqtiga sarflanadigan energiya miqdori. Ovoz kuchi o'lchov birligi kvadrat metr uchun vatt (Vt / m 2). Tovush chastotasini o'lchash birligi gerts (Gts) - 1 sekundda 1 salınım. Inson qulog'i 16 ... 20,000 Gts chastota diapazonidagi tovushlarni sezadi. Tovush qulog'i tomonidan qabul qilinadigan eng kichik tovush kuchi 1000 Gts chastotada 10-12 Vt / m 2 (eshitish chegarasi yoki eshitish chegarasi). Tushunadigan tovushning yuqori chegarasi (og'riq chegarasi) 10 2 Vt / m 2 ni tashkil qiladi. Minimal va og'riq chegaralari orasida eshitish qobiliyati maydoni yotadi. Shovqinni idrok etishning keng spektri chiziqli emas, balki A. Bellning o'nlik logarifmik shkalasidan foydalanishga olib keldi (6-ilova).
Shovqin manbalari tabiiy (tabiiy) va sun'iy (texnogen) bo'lishi mumkin. Tabiiy yashash muhitida havo shovqinlari, qoida tariqasida, alohida ekologik ahamiyatga ega emas. Odam antropogen doimiy va o'zgaruvchan shovqinning ko'plab manbalarini yaratdi:
Shovqin ommaviy ofat va aholining jismoniy va ruhiy salomatligiga xavf solmoqda. Umumiy biologik qo'zg'atuvchi bo'lib, shovqin tananing barcha organlari va tizimlariga ta'sir qiladi. Doimiy va qizg'in shovqin inson tanasidagi ko'plab og'riqli kasalliklarning sababi hisoblanadi. Shovqin tufayli paydo bo'lgan og'riq o'rta quloq tizimidagi mexanik almashinish bilan bog'liq va bu quloqning kuchiga erishishni anglatadi. Shovqin aqliy faoliyatga juda kuchli ta'sir qiladi, u konsentratsiyani talab qiladi va ma'lumotni sintez qilish va tahlil qilish bilan bog'liq. Shovqin insonning har qanday faoliyatiga - aqliy va jismoniy mehnatga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Atrof muhitni qo'zg'atuvchi vositalardan biri bo'lgan shovqin boshqa tashqi va ichki omillar bilan birgalikda surunkali charchoqni keltirib chiqarishi, uyqu va dam olishni buzishi mumkinligiga e'tibor qaratish lozim. Shovqin ta'sir qilish miyaning korteksida va subkortikal tuzilmalarida umumiy reaktsiyaga sabab bo'ladi, bu markaziy va avtonom nerv tizimining tartibga solish faoliyatini buzadi.
Tabiiy radiatsiyaviy fonning oshishi muammolari. Minglab yillar davomida Er yuzidagi barcha hayot kosmosdan chiqadigan radiatsiya va tog ', tuproq, havo, suvda, shuningdek oziq-ovqat va inson tanasida tarqalgan er qobig'ining tabiiy radionuklidlari natijasida hosil bo'lgan tabiiy nurlanish ta'siriga duchor bo'lgan. Yulduzlar ulkan tabiiy termoyadroviy reaktorlar bo'lib, ular bizning sayyoramizga etib boradigan kosmik nurlanishning kuchli manbai hisoblanadi. Er yuzidagi radionuklidlar Yer paydo bo'lganidan beri paydo bo'lgan va uran, radium, toriyning radioaktiv oilalari bilan ifodalangan. Atrof-muhit ob'ektlarining tabiiy radioaktivligi aniq fizik-geografik sharoitlarga, er osti yuzasining tabiati (suv, quruqlik), tog 'jinslari, tuproqlar, hududlarning geokimyoviy, iqlimiy va boshqa xususiyatlariga qarab juda katta farq qiladi. Biosferaning tabiiy nurlanish fonida yiliga o'rtacha 2 mSv (7-ilova). So'nggi bir necha o'n yilliklar davomida, millionlab yillar davomida shakllangan tabiiy radiatsion fon, inson faoliyati natijasida radiatsiya tufayli ko'paya boshladi. U sun'iy ravishda yaratilgan (Yerning biosferasi uchun g'ayrioddiy yangi radionuklidlar) yoki tabiiy qobiqdagi antropogen buzilishlar natijasida, tabiiy radionuklidlarning qayta taqsimlanishi va konsentratsiyasi, shuningdek, atrof-muhitning boshqa o'zgarishlari va ko'p asrlik yashash joylari natijasida hosil bo'lgan. Biosferaning texnologik jihatdan o'zgartirilgan tabiiy radiatsion fonida tabiiy yoqilg'ining yonishi, atom energiyasidan foydalanish, mineral o'g'itlar, qurilish materiallari va iste'mol tovarlari (masalan, televizorlar) radioaktiv ifloslanishdan iborat. Uning darajasini oshirishda tibbiy muolajalar, yadroviy portlashlar va boshqalar muhim rol o'ynaydi. Ushbu texnologik jihatdan o'zgartirilgan fon endi 2 mSv emas, balki yiliga 3 mSvni tashkil qiladi va ba'zi hududlarda bu ancha yuqori.
Endi (bizning vaqtimizda) odamlar qulay dunyoda yashamoqdalar. U hamma narsaga ega, lekin u hayotni yanada qulay qilish uchun yangi narsalarni yaratishga intilmoqda. Har birimiz bu mo''jizalar - yutuqlar zararli deb o'ylamaslikka harakat qilamiz.
Atrof-muhit insonning holati va farovonligiga qanday ta'sir qilishi haqida biz uzoq vaqtdan beri suhbatlashamiz. Keling, ijobiy tomonlarga to'xtaylik!
Qushlar, hayvonlar, baliq ... Bularning barchasi ijobiy his-tuyg'ularga sabab bo'ladi. Odamlar nafaqat qayg'u va qayg'uni unutibgina qolmay, balki "uy farishtasi" bilan o'tkazgan har kuni quvonishadi. Ma'lumki, ko'plab hayvonlar o'zlarining uy egalarini va davolab bo'lmaydigan kasalliklarning uy egalarini davolaydilar. To'g'ri, ular keyinroq azoblanadilar va jimgina (lekin og'riq bilan) ular bu dunyoni tark etadilar. Kasalliklar (ko'p hollarda) kemiruvchilar va mushuklar tomonidan yuqadi. Agar siz bunday "sevimlilar" ning yo'qolishiga juda sezgir bo'lsangiz, ularni boshlamang.
Quyosh ... Atrof-muhitning yaqin qarindoshi, ularsiz odamlar mavjud bo'lolmaydi. Ko'pgina olimlar odamlarga issiqlikni chiqaradigan yorug'likka muhtoj ekanliklarini aniqladilar. Shunday qilib, biz ko'pincha kulgili shaklda beriladigan bir qiziq savolga javob topdik: "nega biz qandilda juda ko'p chiroq yoqamiz?". Va keyin biz odamlar bu borada "maxsus belgi" taassurotini olishlarini yoqamiz. Lampochka qancha ko'p yonsa, u shunchalik issiq bo'ladi. Odamlar yorug'likda yashashlari shunchalik qulayki, u ularga ko'rinishni boshlaydi: "lampochkalar ham iliq!" Bu odamning o'ziga bo'lgan ijobiy ta'siri.
Jamiyatni atrof-muhitning "tarkibiy qismlaridan" biri deb bilishi hech kimga sir bo'lmaydi. Unda odamlar tushunish va qo'llab-quvvatlashga intilishadi. Ular ko'pincha do'stlar va qarindoshlar orasida uchraydi. Erkak ulardan biri bilan janjallashganda juda xavotirga tushadi.
Oila - jamiyat asosidir. Axir, bu odamga hamma narsadan ko'proq ta'sir qiladi. Uyda hamma narsa yaxshi bo'lsa, unda jamiyat azoblanmaydi, ko'pchilik singari, xafa qilish yoki haqorat qilmaslik uchun har bir oila a'zosini himoya qilish va qadrlash kerak. Shunda, albatta, ular o'zlarining xatti-harakatlaridan afsuslanishadi, lekin ular o'tmishni qaytarolmaydilar.
Atrof-muhitga turli xil ta'sir o'tkazish orqali biz doimo o'z ta'sirini his qilib turamiz. Boshqa barcha organizmlar singari, biz ham atrof-muhit sharoitlariga bog'liqmiz. Erdagi barcha hayot manbai -. Hayotiy iliqliksiz dunyo muz va tosh bilan qoplangan jonsiz cho'lga aylanar edi. Quyosh o'simliklar va hayvonlar hayoti uchun energiya manbai hisoblanadi. U shamollarni vujudga keltiradi, ulkan quruqlikdagi traktlarni isitadi va tabiatdagi suv aylanishida harakatlantiruvchi kuch bo'lib, Yer atmosferasiga suv bug'ini ko'taradi. Quyosh atrof-muhitning muhim tarkibiy qismi bo'lib, u holda bizning sayyoramizda yashash mumkin emas edi.
Iqlimi
Eng muhimi, iqlimga quyidagi omillar ta'sir qiladi: ekvatordan uzoqlik, okean (iqlim qit'alarning tubida qurg'oqroq) va balandlik (tog'larga ko'tarilish qanchalik baland bo'lsa, sovuqroq bo'ladi). Quyosh energiyasi er yuzida juda notekis taqsimlanadi va ekvatorial mintaqalar uni qutblarga qaraganda ancha ko'p oladi. Ushbu nomutanosiblik (nomutanosiblik) sayyoramizda shamollarning paydo bo'lishiga sababdir. Qutb mintaqalarida quyosh nurlari o'tadi. Atmosfera ekvatorga qaraganda uzunroq yo'lga ega va ulkan hududlarga tarqab ketadi. Shuning uchun qutblar ancha sovuqroq. Issiq shamol va okean oqimlarining o'zaro ta'siri tropik va sovuq shamollar va qutb mintaqasidagi oqimlarning o'zgarishi ular sodir bo'lgan iqlimni o'zgartiradi. Tirik organizmlar atrof-muhit sharoitlariga juda bog'liq. , har bir mintaqadagi yog'ingarchilik miqdori va iqlimning boshqa tarkibiy qismlari u erda yashaydigan o'simliklar va hayvonlarning ko'rinishi, hajmi va turmush tarziga ta'sir qiladi. Iqlim va landshaft odatda bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lib, turli organizmlarning hayotiga mos muhit yaratadi. Iqlim va ob-havoning uzoq muddatli qo'shma ta'siri unumdor tuproqlarni yaratdi.
Xulosa
Hech bir jamiyat abadiy va yangi ekologik sharoitdan kelib chiqadigan inson salomatligiga bo'lgan xavfni to'liq bartaraf eta olmadi. Eng rivojlangan zamonaviy jamiyatlar an'anaviy halokatli kasalliklardan etkazilgan zararni sezilarli darajada kamaytirdilar, ammo ular sog'liq uchun yangi tahdidlarni keltirib chiqaradigan turmush tarzi va jihozlarini yaratdilar.
Barcha hayot shakllari tabiiy evolyutsiya natijasida vujudga kelgan va ularning saqlanishi biologik, geologik va kimyoviy tsikllar bilan belgilanadi. Biroq, Homosapiens - hayotni qo'llab-quvvatlashning tabiiy tizimini sezilarli darajada o'zgartirishga qodir bo'lgan va uning manfaatlariga qarab harakat qiladigan birinchi evolyutsion kuch bo'lishga intiladigan birinchi tur. Tabiiy moddalarni qazib olish, ishlab chiqarish va yoqish orqali biz tuproq, okeanlar, flora, fauna va atmosfera orqali elementlarning oqishini buzamiz; biz Yerning biologik va geologik qiyofasini o'zgartirmoqdamiz; biz iqlimni tobora o'zgartirmoqdamiz, o'simliklar va hayvonlar turlarini tanish muhitidan mahrum qilib, tezroq va tezroq harakat qilmoqdamiz. Insoniyat endi yangi elementlar va birikmalar yaratmoqda; genetika va texnologiyaning yangi kashfiyotlari hayotga yangi xavfli agentlarni keltirishga imkon beradi.
Atrof-muhitdagi ko'plab o'zgarishlar umr ko'rish davomiyligini oshiradigan qulay sharoitlarni yaratdi. Ammo insoniyat tabiat kuchlariga bo'ysunmadi va ularning to'liq tushunchasiga tushmadi: tabiatda ko'plab ixtirolar va aralashuvlar mumkin bo'lgan oqibatlarni hisobga olmasdan sodir bo'ladi. Ulardan ba'zilari allaqachon halokatli qaytishga sabab bo'lgan.
Noqonuniy oqibatlarga olib keladigan ekologik o'zgarishlarning oldini olishning eng yaxshi yo'li ekotizimdagi o'zgarishlarni va odamlarning tabiatga aralashuvini uning dunyo haqida biladigan holatini hisobga olgan holda zaiflashtirishdir.
Inson sog'lig'iga g'amxo'rlik atrofdagi tabiatni yaxshilashni anglatadi - jonli va jonsiz. Farzandlarimiz va nabiralarimiz qanday muhitda yashashlarini faqat biz hal qila olamiz.
Qo'rg'oshin Suyak to'qimasini yo'q qilish, qonda oqsil sintezining kechikishi (kamqonlik), asab tizimining buzilishi (ensefalopatiya va neyropatiya), sezgi organlari, buyraklar (nefropatiya), ovqat hazm qilish va yurak-qon tomir tizimlari, chet el antijenalariga immunitetning pasayishi
Merkuriy Asab kasalliklari (Minamata kasalligi); oshqozon-ichak trakti, buyraklar funktsiyalarining buzilishi; xromosoma o'zgarishi
Arsenik Teri saratoni, intoksikatsiya, periferik nevrit
Nikel O'pka, buyrak, sarkoma, dermatit, ekzema, astmatik bronxit, bronxial astma, asteno-nevrotik kasalliklar, oqsil, DNK va RNK sintezining buzilishi
Mis Organik to'qimalarning o'zgarishi, suyaklarning emirilishi, gepatit
Kadmiy Jigar sirozi, buyrak funktsiyasining buzilishi, hidning yo'qolishi bilan rinit, tipik proteinuriya bilan nefropatiya, osteomalasiya (itay-itay kasalligi), neyrotoksik sindrom, o'pkada obstruktiv jarayonlar, o'pka etishmovchiligi, o'pka saratoni. Emriotoksik effekt qo'rg'oshin bilan yaxshilanadi, natijada yig'ma ta'sir ko'rsatiladi.
Chrome Teri shikastlanishi (dermatit va ekzema), astmatik bronxit, bronxial astma, o'pka saratoni, gastrit, gepatit, asteno-nevrotik kasalliklar
Hayot davomida inson tanasi atrof-muhit omillarining doimiy ta'siriga uchraydi. Bu omillarning barchasi hayot, sog'liq va umr ko'rish davomiyligiga bevosita ta'sir qiladi. Shahar sharoitida 5 asosiy omillar guruhi inson salomatligiga ta'sir qiladi: ijtimoiy, biologik, yashash muhiti, ishlab chiqarish omillari va turmush tarzi. Chekish va tashqarida dam olish turmush tarzining omillaridan biri shahar aholisining sog'lig'iga katta ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun u nafas olayotgan havoning tozaligi inson salomatligi uchun juda muhimdir.
Rossiyada atrof-muhitni ifloslantirishning asosiy manbalari yirik sanoat korxonalari, issiqlik va atom elektr stantsiyalari va avtomobil transporti hisoblanadi. Issiqlik elektr stantsiyalarining chiqindilari va changlari tarkibida inson tanasiga ayniqsa zararli bo'lgan kremniy dioksidi, og'ir metallarning aralashmalari, mishyak, simob, vanadiy, qo'rg'oshin mavjud.
Shaharlarda atrof-muhitning ifloslanishiga maishiy chiqindilarning etarli darajada foydalanilmayotgani, qishloq joylarda - mineral o'g'itlar, pestitsidlar, gerbitsidlar va chorvachilik komplekslaridan oqib chiqayotganlar katta hissa qo'shmoqda.
Sanoat chiqindilaridan tashqari, shahar havosiga 21 million tonna avtomobilni ifloslantiruvchi chiqindilar kiradi, shu jumladan uglerod oksidi - 16,8 million tonna, azot oksidi - 1,0 million tonna, turli xil uglevodorodlar - 3,2. Viloyat markazlari va yirik shaharlarda havo bilan ifloslanganlik darajasi ifloslanishning 70 foiziga etadi. O'rtacha har bir Rossiya fuqarosi uchun yiliga 300 kilogrammgacha ifloslantiruvchi moddalar chiqariladi.
Qayta joylashtirilgan materialdan cho'kmalar (sun'iy). Ular qazib olish jarayonida hosil bo'ladi.
Tsement ishlab chiqarish. Natijada ko'plab zararli moddalar va chang chiqariladi.
|
