Avtomobil jolları hám qala kóshelerin úskenelewdiń texnikalıq quralları
REJE:
1. Jol tosıqları. Jol tosıqlarınıń wazıypası hám klassifikaciyası.
2. Remontlaw jayların to'sish ushın isletiletuǵın jóneltiriwshi qurallar.
3. Jol belgileri. Jol belgileri hám kórsetkishleriniń túrleri hám wazıypaları. Jol belgilerin ornatıw hám olardıń ámel qılıw regioni.
4. Jol belgi sızıqları. Jol belgi sızıqlarınıń arnawlı túrleri hám qosımsha informaciya quralları. Jol belgi sızıqları ushın isletiletuǵın materiallar hám úskeneler.
5. Jol hám jol imaratların jaqtılandıriw. Yoritgichlar konstruksiyaları hám olardı jaylastırıw. Jaqtılandıriw sistemasın ekspluataciyası.
6. Svetoforlar. Svetofor signalları. Svetoforlarni jaylastırıw hám ornatıw.
7. Avtomobil jolların injenerlik úskenelew. Avtomobil jolların injenerlik úskenelewdi natiyjeliligin bahalaw.
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: Arxitektura, jol tosıqlar, jóneltiriwshi qurılmalar, jol belgileri, jol sızıqları, jaqtılıq dárekleri, jaqtılandıriw sisteması, svetoforlar, arxitektura, injinerlik buyımları.
Jol tosıqları avtomobiller kóterilgen orınlardaǵı qıyalardan, kópirlerden, estakadalardan, ajıratıw polosasidagi ótiw jaylarınan qápelimdede túsip ketpewi, úlken tosıqlarǵa urilmasligi, jolawshılardıń háreketin tártipke salıw ushın ornatıladı.
wazıypasına kóre jol tosıqlarınıń konstruksiyası eki gruppaǵa bólinedi: Birinshi gruppaǵa transport qurallarınıń kúsh menen tásir etiwine mólsherlengen konstruksiyalar kiredi. Bunday konstruksiyalardıń forması hám ólshemleri transport quralların reys bóleginde, jol shetinde yamasa ajıratıw polosasida ustap qalıw, aydawshı hám jolawshılarǵa tásir etetuǵın, inersiya kúshi talaplarına tiykarlanıp belgilenedi. Ekinshi gruppaǵa bolsa jolawshılar háreketin tártipke salatuǵın jol tosıqları kiredi.
Avtomobil menen tosıq konstruksiyasınıń óz-ara tásiri tárepinen birinshi gruppa tosıqları eki gruppaǵa bólinedi:jóneltiriwshi hám toqtatıwshı. Yo'naltiruvchi tosıqlar jol o'qi boylap jol shetine, ajıratıw polosasiga yamasa kópir (jol ótkizgish) reys bóleginiń shetine ornatıladı, avtomobildiń sırǵalib urılıwın toqtatıwǵa qaratnadı (tosıqqa urılıw múyeshi 30° dárejegeshe boladı ). Shet elde kóp isletiletuǵın Toqtatıwshı tosıqlar avtomobil old menen (90° dáreje múyeshda) urılıwın esapqa alıp, kópirden, biyiklikten túsip ketiwin toqtata almaytuǵın, úlken, qo'zg'olmay turǵan tosıqqa urılıwınan aldın ornatıladı.
Konstruksiyasına kóre birinshi gruppa daǵı jóneltiriwshi tosqınlıqlardıń bir neshe túri boladı : bar'erlar, parapetlar, bardyurlar hám aralas tosıqlar.
Statistika maǵlıwmatlarına kóre YTHning shama menen 35 procenti avtomobil qápelimdede jol reys bóleginen shıǵıp ketib awdarılıwı yamasa tosıqqa urılıwı nátiyjesinde júz boladı. Bunday hádiyseler kóbinese salmaqli aqıbetlerge alıp keledi: hár tórtew aǵdarılǵan avtomobilden birewinde, tosıqqa urılǵan hár altı avtomobildiń birewinde aydawshı hám jolawshılar halok boladı.
Háreket qawipsizligin támiyinlew ushın avtomobildiń passiv hám aktiv qawipsizligi ilajların avtomobil jollarında da qollasa boladı. YTH payda bolıwın aldın alıw ushın qaratılǵan ilajlarǵa, mısalı : jol belgi sızıqlardı sızıw, jol belgilerin ornatıw, jasalma jaqtılandıriw úskenelerin ornatıwdı joldıń aktiv qawipsizligi deyiw múmkin.
YTH salmaqlıq dárejesi joldıń passiv qawipsizligi dep ataladı. Mısalı, jol báyin qaptal qiyaligini 1:3÷1:6 koefficientte belgilew, jol belgilerin ústinin elastik materialdan qılıw, jol shetindegi terekler ornına butasimon terekler egiw.
Aydawshı avtomobil basqarolmay qalǵanı, turaqlılıǵındı joǵatǵanı, (pritsep jıljıtılıp ketkende, kuzovdagi musallat jayınnan qo'zg'olganda) elementleriniń turaqlılıǵın joǵalǵanı, birdan biytap bolǵanı, qarsınan kiyatırǵan avtomobiller farasi nurınan kózi qamashgani hám hk. nátiyjesinde bolatuǵın hádiyse aldın olaolmay qalǵanda passiv qawipsizlik quralları járdem beredi. Joldaǵı passiv qawipsizlik avtomobil jol reys bóleginen shıǵıp ketiw nátiyjesinde bolatuǵın YTH salmaqlıq darasini kemeytiw múmkin.
Házir avtomobil jolları qawipsizligi asırılıwınıń eki usılı bar. Passiv qawipsizlik asırılıwınıń eń ápiwayı hám nátiyjeli usılı - jol báyi qiyaligini kemeytiw boladı, sonda jol reys bóleginen shıǵıp ketken transport quralı awdarılıp ketpeydi. Lekin jer kóterilgen, uralar bar orında jol báyin bunday qurıw tuwrı bolmaydı, sebebi, birinshiden jer báyi qurıw jumısınıń kólemi menen ǵárejeti asıp ketedi, ekinshiden, kóbinese awıl xojalıǵına tiyisli bolatuǵın jerler jol qurılısına ótip ketedi. Jol báyi taw janından yamasa suw shetinen ótkende qiyaligini kemeytirip jol báyi qurıwdıń ılajı bolmaydı. Bunnan tısqarı yotiq qıyalıq avtomobillerdiń jol shetindegi, qıyalıq aldındaǵı yamasa jol ushın ajıratılǵan jay jaǵasındaǵı tosıqlarǵa urılıwınan qorǵaw etpeydi. Bunday jaǵdaylarda jol belgileri, jaqtılandıriw machtalari, sfetofor hám basqa qural ústinlerine urılǵanda qawipsiz bolıwı kerek, sonda olar avtomobil urılǵanda ańsat buzilib avtomobildiń ózi saldamlı ziyanlanmaydi. Lekin házir bunday ústinlerdiń jetkilikli dárejede isenimli konstruktiv islenbeleri joq.
Joldıń joqarıda aytılǵan usıl menen nátiyjege erisiwdiń múmkinshiligi bolmaytuǵın (yamasa bunday usıldı isletiw maqsetke muwapıq bolmaytuǵın ) qáwipli bólimlerinde avtomobiller jol báyinen shıǵıp ketiwi aldın alatuǵın jol tosıqları ornatıladı. Iymeyiwi hám konstruksiyasınıń deformatsiyasi elastik (mayısqaq ) bolǵanı ushın bunday tosıqlar avtomobil traektoriyasın ózgertiredi, zarbani azaytadı. Lekin jol tosıqlarınıń ózi de qáwipli irkiniw bolıwın esten shıǵarmaslik kerek. Sol sebepli tosıqtı sonday qoyıw kerek avtomobil oǵan urılǵan daǵı hádiyse tosıq bolmaǵanda joldan shıǵıp ketken degi hádiyseden salmaqli bolmawi kerek.
G. K. Artemov tosıqlar qoyıw yamasa jol báyi qiyaligini kemeytiw máselesiniń sheshimi boyınsha usınısların islep shıqqan. Oǵan kóre bir-biri menen báseki etetuǵın ilajlar natiyjeliligin salıstırıwlaw me'zoni qılıp alıw kerek. Etalon sharayattaǵı (jolǵa tosıq qoyılmaǵanda, jol qıyası yotiqligi 1:1, 5 bolǵanda ) ǵárejetler usınıs etilgen sheshim qollanılǵan daǵı (tosıq ornatılǵan daǵı, jol poli qıyası yotiq etilgen degi) ǵárejetler menen salıstırılǵanda ámelge asırıw ushın ǵárejet sonday-aq,, bir waqıttaǵı ǵárejetler, ámeldegi ǵárejetler, YTH nátiyjesindegi joytıwlar, avtomobil háreketi tezligi azayǵanı sebepli xalıq xojalıǵı zálel kóriwi, tosqınlıqlardı remontlaw ǵárejetleri hám hk. kem bolatuǵın variant alınadı.
Jol tosıqları isletiliw sharayatına qaray eki gruppaǵa bólinedi. Birinshi gruppaǵa transport quralları kúsh menen urılıwına mólsherlengen konstruksiyalar kiredi. Bunday konstruksiyalardıń forması, ólshemi, aydawshı hám jolawshılarǵa inersiya tásirin jol qoyılatuǵın dárejede saqlap, transporttı reys bóleginde, ajıratıw polosasida yamasa jol shetinde ustap qalıw talaplarına uyqas bolıwı kerek. Bularǵa birinshi náwbette túrli tosıq bolatuǵın irkiniwler, parapetlar hám bardyurlar kiredi. Parapetlar menen bardyurlar mudamı da inersiya kúshiniń insanǵa tásiri jol qoyılǵan dárejede bolıwın támiyinley almaydı, kóbinese transport quralları bunday tosıqlarǵa urılǵanda insanlar haloq boladı.
Transport quralı menen tosıqtıń bir-birine tásiri tárepinen birinshi gruppa tosıqlarınıń konstruksiyası eki gruppaǵa bólinedi:jóneltiriwshi hám toqtatıwshı.
Tiykarlanıp eki qıylı yo'naltiruvchi tosıqlar isletiledi: barer hám parapet tosıqlar. Barer tosıqlar jóneltiriwshi bólim (balka, planka, troslar) hám tayanshdan (ádetde muwapıqlastırıwshı bet qoyılǵan ústinnen) ibarat boladı. Parapet túrindegi tosıqlar tuwrı múyeshtegi bloklardan ibarat boladı yamasa qaptal maydanınıń dúzilisi quramalı boladı.
Ekinshi gruppaǵa deformativ ózgeshelikli tosıq konstruksiyaları kiredi, olarda atap aytqanda insannıń tásiri esapqa alınǵan boladı, úzliksizligi, tiykarǵı gabarit ólshemleri (biyikligi, uzınlıǵı, tereńligi) tolıq yamasa bólekan olardan piyadalar, iri úy haywanları, jabayı haywanlar ótiwi aldın aladı. Olar geyde piyadalar to'sig'i dep ataladı.
Piyadalar joldıń arnawlı ajıratılǵan bóleginen ótiwleri ushın olardı xalıq punktlerinde, olardan sırtdaǵı avtobus bándirgileri aldında ornatıw usınıs etiledi.
Ekinshi gruppa tosıqlar kóbinese metall truba hám sterjenlerden yasaladi, kemrek plastmassa konstruksiyalar isletiledi. Joldıń qaladan sırtdaǵı bóleginde kóbinese metall tor isletiledi.
Yo'naltiruvchi tosqınlıqlardıń tiykarǵı waziypası basqarıwdı joǵatǵan transport quralı háreket traektoriyasın tuwrılap onıń jol báyinen shıǵıp ketiwi yamasa kópirden túsip ketiwi aldın alıw boladı. Yo'naltiruvchi tosqınlıqlardıń qosımsha wazıypası - ásirese tunda aydawshılardıń móljel alıwına járdem beredi.
Házir tosqınlıqlardıń qattı, yarım qattı hám elastik (shozılıwshı ) konstruksiyaları isletiledi. Deformatsiyasi júdá kem tosıq qurallar qattı, dep ataladı ; plastik deformatsiya esabına energiyanı bólekan utatuǵın túrleri yarım qattı dep ataladı ; energiyanı yutmaydigan, deformatsiyasi kóp bolatuǵınları bolsa elastik dep ataladı.
Barer túrindegi jóneltiriwshi tosıqlar tómendegi tiykarǵı talaplarǵa muwapıq bolıwı kerek.
Lekin japsar jikleri menen T formasındaǵı boltlar házirgi waqıttaǵı paydalanıw jugin kótereolmasligini, konstruksiya tek avtomobildiń tosıqqa urılıw tezligi 40 km/soat (urılıw múyeshi 20° dárejegeshe) bolǵandaǵana islewin esten shıǵarmaslik kerek. Sol sebepli bunday konstruksiyalardı tek tómen (III - Iv) taypalı jollarda isletiw múmkin.
Aqırǵı jıllar shet elde parapet kórinisindegi (monolit hám jıynalǵan ) temir beton tosıqlar kóbirek isletilineyapti. Monolit tosıqlarlar qattı beton qospası menen sırǵaluvchi opalubkali beton jazqizuvchi mashinlar isletilip joldıń ózinde tayarlanadı. Jıynalatuǵın tosıqlar uzınlıǵı 3, 6 yamasa 9 metrli bloklar kórinisinde jıynaladı. Parapet kórinisindegi bar'er tosıqlardan parqı - bunday tosıqlar bóylama o'qi boylap og'gan avtomobildi ustap qalıw, dóngelek menen podveskaga kúsh menen tásir etiwge mólsherlengen.
Parapet tosıqtıń kese kesimi zinali trapesiya kórinisinde boladı hám avtomobil bir tárepden yamasa eki tárepden urılıwına qaratnadı. Jıynalatuǵın bloklar temir beton plitaǵa shtir menen bekkemlenedi, monolit tosıqlar bolsa jol ultaraǵı yamasa topıraqqa 200 mm kiritiledi. Yo'naltiruvchi tosqınlıqlardıń nátiyjesin bahalaw ushın MDH hám shet el mámleketlerinde bir qansha izertlewler ótkerilgen. MDHdagi tájiriybe ushın alınǵan keńligi 5 metrlik ajıratıw polosasida metall profil plankalardan jasalǵan eki qatar tosıq ótkerilgende keri kiyatırǵan avtomobillerdiń dúgisiwi pútkilley joyılıwına erisilgen. Aldında ketip atırǵan (joldan chetlashgan) avtomobilge urılıw menen baylanıslı YTH, qaptal tárepden urılıwlar kemeydi, lekin transport hádiyseleriniń jańa sebebi - tosıqqa urılıw payda boldı. Hádiyselerdiń salmaǵı ózgerdi. Joldıń qadaǵalaw bóleginde tosıqqa urılǵannan keyin ólim bila tawsılǵan qandayda-bir de YTH bo'lmadi.
YTH salmaqlıq dárejesi hám transport qurallarınıń joldan paydalanıw qásiyetlerine jol tosıqtı ornatılǵan jay da úlken tásir etedi. Ornatılǵan jayına qaray jol tosıqları bir tárepden transport quralınıń urılıwı múyeshine, insanlar alatuǵın jaranıń malqoraigik dárejesine, ekinshi tárepden bolsa aydawshı joldı qabıllawında, «tonnel effekti» jaǵdayı payda bolıwına tásir etedi. Bunnan tısqarı joldı saqlaw ǵárejetleri, reys bólegi, jol sheti waqtında qordan tazalanishini da esapqa alıw kerek.
Ajıratıw polosasi tosıqları ornatılatuǵın jaǵdaylar
4-keste
Eki baǵdardaǵı háreket polosalari sanı
|
Ajıratıw polosasi, jaqtılandıriw súyenishi bar ekenligi
|
Keleshektegi háreket jedelligi, mıń avt/sut, ajıratıw polosasining keńligi m bolǵanda
|
3-4
|
5-6
|
4
|
Joq
Bar
|
15
|
20
|
10
|
15
|
6
|
Joq
Bar
|
20
|
30
|
Esletpe: 1. Jol tosıqları hám báǵdarlaw úskeneleri ornatılǵanda bes jıllıq háreket jedelligi perspektivası esaplanǵan.
2. Jańa jol joybarı dúzilgende, eger keńligi 5-6 m ajıratıw polosasida jaqtılandıriw tayanshların ornatıw názerde tutılǵan bolsa, háreket jedelliginen qaramastan tosıqlar ornatıladı.
5-keste
Jol tosıqların jol shetine ornatıw shártleri
Avtomobil jolı bólegi
|
Bóylama qıyalıq, %0
|
Kótermediń eń kem biyikligi, m, keleshektegi háreket jedelligi keminde avt. /sutka bolǵanda
|
500
|
2000
|
Tuwrı jollar hám plan daǵı búklem radiusı 600 m den kóp bolǵan jollar jaǵasında (janında )
|
40 gesha
|
4,0
|
3,0
|
Planda búklem ish bólegi radiusı keminde 600 m bolǵan jollar jaǵasında túsiwde yamasa odan keyin
|
» 40
|
4,0
|
3,0
|
Tuwrı hám planda radiusı 600 m den kóp búrilgan jollar jaǵasında
|
40 den ko‘p
|
3,5
|
2,5
|
Planda búklem ish bólegi radiusı keminde 600 m bolǵan jollar jaǵasında túsiwde yamasa odan keyin
|
40 den ko‘p
|
3,5
|
2,5
|
Planda búklem sırtqı bólegi radiusı keminde 600 m bolǵan jollar jaǵasında túsiwde yamasa odan keyin
|
40 gesha
|
3,5
|
2,5
|
Egilib búrilgan jol jaǵasında, bóylama profilde, qarsı qıyalardı 50% farqda hám odan kóp algebraviy biriktirganda
|
-
|
3,5
|
2,5
|
Planda búklem sırtqı bólegi radiusı keminde 600 m bolǵan jollar jaǵasında túsiwde yamasa odan keyin
|
40 den ko‘p
|
3,0
|
2,0
|
SHNK 2. 05. 02-07 hám GOST 23457—86 normalarındaǵı tosıq ornatıw talapları derlik uqsas. Parqı, birinshi hújjette háreket jedelligi keltirilgen birliklerde, ekinshisinde bolsa fizikalıq birliklerde kórsetilgen. ShNK 2. 05. 02-07 jol jaǵasında tosıq ornatıw talapların qattılaw qoyǵan - 5-kestede 2000 avt. /sutka háreket jedelligi ornına 2000 keltirilgen birlik/sutka isletilingen, bul bolsa GOST 23457-86 ǵa salıstırǵanda háreket jedelligi normaın eki ret azaytadı, III taypa daǵı joldıń aqırıǵa shekem tosıq ornatıw talap etiledi.
Yo'naltiradigan tosıqlar tómendegi orınlarda ornıtıladı :
kópir, jol ótkizgish, estakada reys bólegi shetinen qáwipsizlik polosasining keńligine teń bolatuǵın aralıqta, lekin keminde 1 m orında ;
ajıratıw polosasining ortasında, jol ótkizgish, yoritgich tayanshları, maǵlıwmat -kórsetkishli jol belgileriniń ramalı yamasa konsolli tayanshları bolǵanda bolsa ajıratıw polosasi o'qi boylap reys bólegi shetinen keminde 1 m narida, lekin sırtdan tosılǵan g'ovgacha bolǵan esaplanǵan iymeyiwden kem bolmaǵan aralıqta ;
jol yoqasining shetinde, jol báyi qasından bar'er túrindegi tosıqtıń jol qoyılǵan iymeyiw aralıǵında yamasa jol báyi qasından parapet túrdegi tosıq shetige shekem 0, 5 m aralıqta.
Ílajı bolmaytuǵın jaǵdaylarda, joldıń tawlıq orından ótken júdá qıyın bóleginde, sonıń menen birge, jol jaǵasında jol ótkeriwshiler, yoritgichlar, maǵlıwmat -kórsetkish jol belgileri tayanshları bolǵanda tosıqtı jol reys bóleginen irkiniw maydanıǵa shekem 1 m aralıqta, lekin kórsetilgen sıyaqlı, maydanınan to'siladigan g'ovgacha esaplanǵan iymeyiw aralıǵindan kem bolmaytuǵın aralıqta ornatıw múmkin. Tosqınlıqlardıń usınıs etiletuǵın konstruksiyaları hám jol qoyılatuǵın iymeyiwi kórsetilgen.
Ekinshi gruppa tosıqları tómendegi orınlarda ornatıladı :
-oraylıq yamasa qaptal ajıratıw polosasida, keńligin keminde 1 m etip, pánjere yamasa to'rli konstruksiya kórinisinde, jer astı yamasa jer ústi piyadalar ótkel bolǵan jámiyetlik transportı bándirgileri aldınanında, pútkil bándirgi boylap, bándirgi shegarasınıń eki tárepinde keminde 20 m ge shekem ;
-transport tonnelidagi trotuarda, piyadalar háreketiniń jedelligi trotuar bir polosasida 100 kisi/soat bolǵanda, pánjere túrindegi konstruksiya kórinisinde;
-sfetofor menen tártiplestiriletuǵın jer ústi piyadalar ótiw jaylarında, pánjere túrindegi konstruksiya kórinisinde, joldıń eki tárepinde, piyadalar ótkeldiń eki tárepinde keminde 50 metr orında, sonıń menen birge, trotuar bir polosasida piyadalar háreket jedelligi 1000 kisi/soatdan kóp bolatuǵın, transport qurallarınıń toqtap qalıwı yamasa qoyılıwı ruxsat etilgen orınlarda yamasa transport qurallarınıń toqtap qalıwı, qoyılıwı ta'qiqlangan bolsa piyadalar háreketi jedelligi 750 kisi/soat bolatuǵın orınlarda.
Ekinshi gruppa tosıqlar tómendegishe jaylastırıladı :
-trotuarga, pánjere túrindegi konstruksiya kórinisinde, reys bóleginen keminde 0, 3 m narida;
-ajıratıw polosasining ortasında, jol ótkizgish, yoritgich tayanshları, maǵlıwmat -kórsetkishli jol belgileriniń ramalı yamasa konsolli tayanshları bolǵanda bolsa to'rli tosıqlar ajıratıw polosasi o'qi boylap reys bólegi shetinen keminde 1 m narida, pánjereli tosıqlar bolsa 0, 5 m narida;
Barer tosıq ústinleri arası kóbinese 4 m etip alınadı. G'ovgacha aralıq rezervi talap etilgen sıyaqlı bolıwınıń múmkinshiligi bolmaytuǵın jaǵdaylarda, avtomobil urılǵanda tosıq kóp surilmasligi ushın, ústinler jol jaǵasında 2 m aralıqta, ajıratıw polosasida bolsa 2, 5 m aralıqta ornatıladı.
Yo'naltiruvchi konuslar.
|
Ati
|
Biyikligi, mm
|
Salmaǵı, kg
|
KS – 1
|
320
|
0,5
|
KS – 2
|
500
|
1,3
|
Retoqoliplash usılı menen polietilendan jasalǵan. Eki tárepine joqarı intensiv nur qaytaratuǵın plyonkali qızıl -aq katofat jabıwtirilgan. Askar plastik yamasa rezina tıykarǵa qóyıladı. Avarıya hám remontlaw jayınnan avtomobillerdi waqtınsha basqa tárepke jóneltiriwge mólsherlengen.
Ólshemi 1500 x1500 x1200 mm bolǵan sarı polietilen ıdıs kórinisinde boladı. Bufer barer túrindegi metall tosıqtıń kósher bólegi aldına yamasa kópir tayanshları aldına ornatıladı. Jol uchastkasınıń qáwipliligi qaray, amortizatsiyalash ózgeshelikin asırıw ushın bir neshe bufer birge isletiliwi múmkin. Buferde jabıwtırılatuǵın belgi yamasa 2. 1, 1 -1. 1. 3 GOST 13508, GOST 23457 86 boyınsha tik belgi yamasa 4. 2. 1-4. 2. 3 GOST 10807-78 boyınsha jol belgileri boladı. Buferde jol belgilerin qoyıw ushın jay ashılǵan. Bufer suw yamasa qum menen toldırıladı.
Jol jumısları bolıp atırǵan jaydı to'sish ushın isletiledi. Jol belgileri astına qoyılatuǵın metall tiykarlardan ayrıqsha túrde, kók shópti ziyanlantirmasdan qorshap turadı. Tıǵızlıǵı kóp sarı polietilendan yasaladi. Úsh múyesh tumba formasında boladı, buyırtpashınıń qálewine qaray táreplerine jol belgileri jabıwtirilishi múmkin. Háreket tez bolatuǵın magistrallarda tumbaning turaqlılıǵındı asırıw ushın A boslıqqa suw quyilishi múmkin. Tasıw ańsat bolıwı ushın tumba konstruksiyası bir-birine kiydiriladigan kiydiralidagan etip islengen.
Jol belgileri barlıq avtomobil jolları hám xalıq punktlerindegi kóshelerge qoyılatuǵın jol háreketin tártipke salıwdıń texnikalıq quralı boladı. Zamanagóy jol belgileri jol háreketi qatnasıwshılarına háreket tártibi, shárti, baǵdarı hám jolin bildiriw, dem alıw maydanshaları, túrli xızmet ob'ektleri jaylasqan jerlerdi bildiriw ushın xızmet etedi hám taǵı bir qansha basqa bólek wazıypalardı atqaradı.
Jol belgileri XIX ásirdiń aqırında «o'ziyurar aravalar»- avtomobiller menen bir waqıtta payda boldı. Aldınǵa kóp mámleketlikler ózleriniń jol belgilerin isletdi. Lekin xalıq aralıq sayaxatshılıq, júk hám jolawshı tasılıwınıń kóbeyiwi jol háreketi menen jol belgilerin da tártipke salıw zárúriyatın payda etdi.
Háreket tártibi boyınsha 1909 jılı Parijda bolǵan birinshi Xalıq aralıq konfrenciyada qáwipli jaylardı forması jol belgilerine uqsaǵan taxtalar menen belgilew múmkin emesligi haqqında qarar qabıl etilgen, belgilerdi qáwipli orından 250 m aralıqta jaylastırıw, aldın kóp mámleketlerde qabıl etilgen sıyaqlı, belgilerdi jol baǵdarına parallel emes, perpendikulyar ornatıw usınıs qılınǵan edi.
Konfrenciyada tórtew jol belgisi qabıl etilgendi: «Tegis emes yo'l», «Qıysıq jol», «Temirjoldan ótiw», «Joldı kesip ótiw» (kóshe kesispesi). Belgilerdiń forması menen reńi máselesi hal etińmay qaldı.
1926 jılı Parijda bolǵan náwbettegi Xalıq aralıq konfrenciyada 50 mámleket wákili qatnasdı. Bul Konfrenciyada qabıl etilgen háreket boyınsha Xalıq aralıq Shártlesiw joldıń qáwipli bólimlerinde joqarıda aytılǵanlardan tısqarı taǵı eki belgi - «Qorǵawlanmaydigan temirjoldan ótkel» hám «Toqtap qalıw shárt» belgileri isletiliwin májburiy etdi.
Jolda hám kóshelerde avtomobiller kóbeygeni tárepke jol transport hodislarining kóbeyiwi, túrli jol sharayatlarında qarama-qarsılıqlı jaǵdaylar bolıwı jańa belgiler qabıl etiliwin zárúr etip qoydı. 1928 jılı olardıń sanı 19 danege shekem kóbeydi. Bunnan tısqarı, Xalıq aralıq háreket komissiyası jol belgilerin bir kóriniske keltiriwdi usınıs etdi. Shártlesiw nızamlastırǵan belgiler sanı 26 taga jetti. Belgiler ush gruppaǵa bólingendi: eskertiwshi, buyıriwshi hám kórsetiwshi.
Keyinirek jol belgileriniń rawajlanıwı eki jóneliste bardı : Evropada belgiler Shártlesiwde qabıl etilgen kóriniste suwretlanardi, anglichan tilinde soylesetuǵın mámleketlerde bolsa jazıw menen kórsetilardi.
Ekinshi jáhán urısınan keyin avtomobillestiriw, xalıq aralıq júk tasıw hám avtosayyohlikning rawajlanıwı barlıq mámleketlikler ushın birden-bir bolatuǵın jol belgileri sistemasın islep shıǵıw zárúriyatın payda etdi. 1949 jılı Jenevadagi konfrenciyada Jol belgileri hám kórsetkishleri haqqında Qaǵıyda qabıllandı. Qaǵıydada jol belgileri ornatılatuǵın jaylar, olardıń eń kishi ólshemi hám reńi haqqında usınıslar berildi. Eskertiwshi hám qadaǵalawshı belgilerdiń fonı aq yamasa ash sarı bolıwı, májburiy belgilerdiń reńi bolsa kók bolıwı kerek, dep qabıllandı. 22 eskertiwshi, 18 qadaǵalawshı, 2 májburiy hám 9 kórsetiwshi belgi qabıllandı. Qaǵıydaǵa 70 mámleket qol qoydı.
Keyinirek bir qansha mámleketlerde Evropa hám ingliz-amerika sisteması belgilerin kóz menen qabıl etiliwin úyreniw ushın ótkerilgen kompleks izertlewler nátiyjesinde 1968 jılı vena daǵı Xalıq aralıq konfrenciyada jol belgileri boyınsha jańa Qaǵıyda joybarı usınıs etildi. Bul Konfrenciya daǵı tiykarǵı qararlardan biri barlıq mámleket aydawshıları ushın suwret kórinisindegi birden-bir jol belgileri qabıl etiliwi boldı. Nızamlastırılgan jol belgileri sanı 56 dan 98 danege shekem kóbeydi, birpara belgilerde joldaǵı sharayat anıqlaw kórsetiletuǵın boldı. Konferensiyada Jol belgileri hám kórsetkishleri haqqındaǵı Shártlesiw qol qoyıldı, 1971 jılı bul Shártlesiw (Jenevadagi) Evropa pitimi menen toldırildi.
Bul eki hújjet jol háreketin shólkemlestiriw boyınsha normativ hújjetlerge tiykar boldı : GOST 10807-78 «Jol belgileri. Ulıwma texnikalıq shártler», GOST 13508-74 «Joldı belgilew» hám GOST 23457-86 «Jol háreketin shólkemlestiriwdiń texnikalıq quralları. Qóllaw qaǵıydalari».
Isletiw waqtına qaray jol belgileri statsionar hám waqtınshalıq túrlerge bólinedi. waqtınshalıq belgiler remontlaw jumısları waqtında joldıń reys bóleginiń ózine yamasa reys bólegi janına keltelew kóshpeli ústinlerge biriktirip ornatıladı. Jol háreketi qaǵıydaları talabına muwapıq eger statsionar belginen parıq etetuǵın waqtınshalıq belgi ornatılǵan bolsa aydawshı waqtınshalıq belgine muwapıq háreket etiwi kerek.
Jol belgileri bir yamasa kóp jaǵdaylı bolıwı múmkin. Bir jaǵdaylı belgiler házir kóp isletiledi. Bul belgiler jol háreketi qatnasıwshıların uzaq waqıt turaqlı faktorlardan xabarlı etiwge mólsherlengen. Bunday faktorlarǵa plandıń, bóylama hám kese profildiń gemetrik elementleri, reys bóleginiń ózgesheligi, jasalma imaratlardıń ózgesheligi, xızmet punktleriniń jaylasıwı hám hk. kiredi.
Turaqlı faktorlardan tısqarı joldaǵı sharayattıń jaǵdayına, yaǵnıy hárekettiń ózgesheligi, qawipsizligine qaytarılatuǵın hám qısqa waqıt bolatuǵın faktorlar da tásir etedi. Bularǵa táwlikte háreket jedelligi hám quramınıń ózgeriwi, tábiyiy yoritilish, hawa rayına qaray kórinistiń ózgeriwi, jol ultaraǵınıń sırǵanchiqligi kiredi. Bunday sharayatta háreket ózgeshelikin basqarıw ushın kóp jaǵdaylı belgiler kerek boladı. Bunday belgiler avtomatikalıq islewi yamasa olardı dispetcher isletiwi múmkin. Eń ápiwayı kóp jaǵdaylı belgiler eki jaǵdaynı kórsetedi.jaǵdaydıń kópligi sheklenmeydi. Lekin ámelde 10 nan kóp jaǵdaynı kórsetiwge mútajlik bolmaydı.
Házir suwret ózgertiliwiniń yamasa jol belgisi basqarilishining svetotexnik hám mexanik usılları isletiledi. Svetotexnik usılda suwretti ózgertiw ushın nomerler, xarflar, segment yamasa belgiler kórinisindegi shıralar isletiledi yamasa qızıw lampaları, optikalıq toladan ibarat matritsali tablo isletiliwi múmkin. Bul usıldıń kemshiligi - jazıwlar menen belgiler málim kórinistegine boladı hám mámleket standartında belgilep qoyılǵan jazıw hám belgilerden parıq etedi. Mexanik usılda suwretti ózgertiw ushın túrli elektrdvigatellar, elektrmagnitlar yamasa basqa háreketlentiriw quralları isletiledi. Bul usıldıń kemshiligi - maǵlıwmattı ózgertiw tezligi kem boladı, birpara konstruksiyalarda bolsa belgi hám jazıwlı taxtalardı saqlaw múmkin bolıwı ushın belgi korpusınıń geometriyalıq ólshemi úlken boladı.
Kóp jaǵdaylı belgiler ushın házir svetovodlar kóp isletilineyatp, lekin olardı isletiw qımbatqa túsedi. Keleshekte jol belgilerinde islew Principi jaqtılıq interferensiyasi hádiysesine- eki yamasa odan kóp monoxromatik nur kogerent dereksi nur tolqınları kúsheyip hám susayib kórinis payda etiwine tiykarlanǵan golografik suwretlerdi isletiw múmkinshiligi de bolıwı múmkin. Golografiya menen kólemli jazıwlardı, belgilerdi payda etiw, belgin názer qaratılatuǵın orında kórsetiw múmkin, bul bolsa álbette aydawshın nátiyjeli xabarlı qılıw, joldan úlken konstruksiyalardı alıw, transport qurallarınıń jol belgileri ústinleri menen dúgisiwi qáwpin kemeytiw imkaniyatın beredi. Texnikalıq hám ekonomikalıq sebeplerge kóre házir golografik belgiler isletilmaydi, sebebi olar ushın júdá kúshli kogerent nur dereksi kerek boladı, ekinshiden bir qatar texnikalıq qıyınshılıqlar, atap aytqanda, lazer nurınıń ótiwi mashqalası bar. Júdá yoruq belgiler tunda aydawshılardıń kózin qamashtirishi múmkin, suwret ornatılatuǵın jay bolsa aydawshılardıń psixik hám fizikalıq jaǵdayına saldamlı tásir etedi. Lekin lazer texnologiyasınıń rawajlanıwı golografik belgilerdi kóp isletiw imkaniyatın beredi.
Házir jol belgileri jol jaǵasındaǵı arnawlı ústinlerge ornatıladı, jaqtılandıriw, baylanıs, elektr uzatıw ústinlerine biriktiriladi, reys bólegi ústindegi ramalarǵa, konsollarga, troslarga ilib qóyıladı.
Yoritilish uslugi qaray jol belgileri ichqaridan yoritiladigan hám sırtdan yoritiladigan hillarga bólinedi. Sol sebepli olardıń geyparaları kólemli, basqaları bolsa tegis boladı. Birinshi xilining ishine elektr nurın tarqatıw dáregi menen belgin tuwri jaqtılandıriwi ushın nur tarqatǵısh qóyıladı. Sol sebepli ishinen yoritiladigan jol belgileriniń kórinisi kólemli boladı. Geyde jol belgileri belgi aldındaǵı ústinge ornatılǵan yamasa belgindegi arnawlı qıstırıp qoyıwqa ilingan bólek nur derekleri menen yoritiladi. Tunda avtomobil farasining nurı túskende jaqsı kórinisi ushın qala sırtındaǵı jollarda kóbinese arnawlı nur qaytaratuǵın qatlam menen oralǵan tegis jol belgileri isletiledi.
Ornatıw jayı. Belgi ornatılatuǵın jay saylanǵanda kórsetiletuǵın maǵlıwmattıń ózgesheligi, aydawshı belgin kóriwi, joldıń sol bóleginde transport quralları háreketiniń jedelligi hám tezligi esapqa alınadı. Belginiń áhmiyetine qaray aydawshı túrli háreketlerdi ámelge asırıwı, hátte avtomobilin toqtatıwı da múmkin. Sol sebepli belgin kóriw aralıǵı menen belgi eskertip atırǵan jay aralıǵı aydawshı onıń mánisin túsiniwi, qarar qabıllawı hám avtomobildi basqarıw boyınsha málim háreketti ámelge asırıwı ushın jetkilikli bolıwı kerek.
Eskertiw belgileri esaplanǵanınan kóre uzaǵıraq aralıqqa qoyılıwı múmkin. Sonday bolǵanda olar 7. 1. 1. taxta menen ornatılıwı kerek.
Qadaǵalawshı, májburiy hám ábzallıq belgileriniń hámmesi (2. 3 belginen tısqarı ) joldıń háreket tártibi ózgeretuǵın yamasa qandayda bir sheklew belgilengen bólegine ornatıladı.
Maǵlıwmat -kórsetkishli belgilerdiń kópi, xızmet belgileriniń hámmesi háreket sharayatınıń ózgesheligi ózgeretuǵın yamasa belgi xabar berip atırǵan ob'ekttiń aldına ornatıladı. Bul qaǵıydadan tek jónelisti aldınan kórsetiw belgileri esaptan tısqarı etiledi, yaǵnıy (eskertiw belgilerine uqsap ) olar aldınan ornatılıwı kerek. Háreket sharayatına qaray olar ornatılatuǵın aralıq bawırlas kesilisken jolǵasha 50-300 m boladı hám hár bir bólek jaǵdayda standart menen belgilenedi.
Eskertiw belgileriniń ámel etetuǵın zonası joldıń qáwip kóp bólegi menen belgilenedi, onıń uzınlıǵın aydawshınıń ózi belgileydi. Eger joldaǵı sharayat jol sonday bóleginiń uzınlıǵı qansha ekeni haqqında anıq oyda sawlelendiriw bermasa eskertiw belgilerin 7. 2. 1. taxta menen ornatıw maqsetke muwapıq boladı. Eger izbe-iz ush hám odan kóp keskin búklem bolsa 1. 12 belgi ámel etetuǵın zonanı kórsetiw usınıs etiledi; eger uchastkasında tómenge túsiw yamasa kóteriletuǵın jaylar bolmasa 1. 13 hám 1. 14 belgiler isletiledi; eger tonnelga kirisiwde onıń qarsı tárepi kórinbesa 1. 29 belgi qóyıladı.
Qadaǵalawshı hám májburiy belgiler menen kórsetilgen sheklewler ádetde birinshi kóshe kesispesige shekem ámel etedi (eger kóshe kesispesi bolmasa, xalıq punktiniń aqırıǵa shekem ámel etedi). Bul aydawshı qaptal keliw jolınan sheklew qoyılǵanın bilmasdan sheklew belgilengen jolǵa shıǵıwı múmkinligi menen anıqlama bernedi. Zárúr bolǵanda tiyisli taxta yamasa belgi qoyıp olar ámel etetuǵın zonanı kemeytiw múmkin. Kóbeytiw ushın bolsa hár kóshe kesispesinen ótkende taǵı bir sonday belgi qóyıladı. Qadaǵalawshı hám májburiy belgiler ishinde mahkalliy ámel etetuǵın belgiler de boladı. Olar belgileytuǵın sheklew tek olar qoyılǵan jol kesilisken yamasa kesip ótken orında ámel etedi. Bular taypasına 3. 1-3. 9, 3. 11-3. 15, 3. 18, 3. 19, 4. 1-4. 4 belgileri kiredi, 4. 1. 1 belgi eger (kóshe kesispesinen keyin) kóshediń basına qoyılǵan bolsa keyingi jol kesilisken jayǵa shekem ámel etedi.
Kóp ústinlik belgileri de jergilikli ózgeshelikke iye boladı. 2. 4 hám 2. 5 belgileri (transport quralın toqtatmasdan yamasa toqtatıp ) jol beriw kerek bolǵan jaydı kórsetedi; 2. 6 hám 2. 7 tek joldıń tar uchast kasida ámel etip ótiw izbe-izligin belgileydi; 2. 3 belgiler ekinshi dárejeli jol kesip o'tilishini ańlatadı, sol sebepli olar ámel etetuǵın zona keyingi kesip ótiw jolınasha boladı.
Joldaǵı málim háreket tártibi haqqında maǵlıwmat beretuǵın belgilerdiń bólek ornı bar. Gáp 2. 1 «Tiykarǵı yo'l», 5. 1 «Avtomagistral», 5. 3 «Avtomobil jolı», 5. 5 «Bir tárepli yo'l», 5. 22 «Xalıq punktiniń baslanıwı» belgileri haqqında barayapti. Bunday belgiler ámel etetuǵın zona (jolda kóshe kesispesi bar ekenliginen qaramastan ) tiyisli belgiler - 2. 2 «Tiykarǵı joldıń tawısıwı», 5. 2 «Avatomagistralning tawısıwı» hám hk. belgiler ornatılǵan orında tawsıladı. Shet keliw jollarınan bunday jollarǵa shıǵıs aydawshı álbette bunı biliwi kerek.
Maǵlıwmat -kórsetiw hám xızmet belgileriniń ámel etiwi (joqarıda aytılǵanlardan tısqarı ) joldıń málim tártip belgilengen bóleginde yamasa belgi xabar berayotan ob'ektge shekem dawam etedi. 5. 18 «Usınıs etilgen tezlik» belgisi keyingi kóshe kesispesige shekem ámel etedi.
Belgilerdiń qaytarılıwı hám tákirarlanıwı. Eger belgi ámel etetuǵın zonada jol kesilisken jaylar bolsa belgin taǵı qaytarıw kerek boladı. Maǵlıwmatqa qaray qaytarılatuǵın belgi kóshe kesispesinen keyin yamasa odan aldın ornatıladı. Eger bul belgiler menen kórsetilgen jol baǵdarın ózgertirse málim háreket tártibi bo'adigan jol baslanıwında qoyılatuǵın 2. 1, 5. 1, 5. 3, 5. 5 belgiler kóshe kesispesiler aldında da (tiyisli taxtalar menen) ornatılıwı kerek.
Kóbinese qáwip dárejesi biyik bolǵan jol bóleginen ótkende yamasa (kórinis sheklengen sharayatta ) háreket tártibi haqqında aydawshın aldınan eskertiw kerek bolǵanda belgiler álbette qaytarıp qóyıladı. Mısal ushın, qandayda bir-bir shártsiz xalıq punktlerinen sırtda 1. 1; 1. 2; 1. 9 ; 1. 10 ; 1. 21; 1. 23 belgiler qaytarıladı. Ekinshi belgi jol qáwipli bóleginen 50 m aldın qóyıladı. Xalıq punktlerinen sırtda qoyılatuǵın 2. 4 hám 2. 5 belgilerden aldın, ilajhadan 150-300 aralıqta álbette 7. 1. 1 hám 7. 1. 2 taxta menen 2. 4 belgi qoyılıwı kerek.
Geyde belgin mudam qaytarıp turıw zárúrshiligi boladı. Jol basında qoyılatuǵın 5. 29. 1 «Jónelis nomeri» belgisi hár 15-20 km de qoyılıwı kerek. Soǵan uqsap, joldaǵı xızmet punktleri haqqında da aydawshına maǵlıwmat beriledi. Háreket baǵdarı bolsa keminde eki belgi - 5. 20 «Dáslepki jónelis kórsetkishi» hám 5. 21 «Jónelis kórsetkishi» belgileri menen kórsetiledi.
Belgilerdiń qaytarılıwı hám tákirarlanıwı (tiykarǵı belginiń shep tárepinde yamasa reys bóleginiń ústinde ekinshi belgi qoyılıwı ) aydawshı kerekli maǵlıwmattı qabıllawın saldamlı jaqsılaydı. 4. 23-suwretde tıǵız transport aǵımında belgiler qabıl etiliwin úyreniw nátiyjeleri kórsetilgen. Kesteden kórinip turıptı, olda, tiykarǵı polosadagi transport háreketi jedelligi 100 avt/soat bolǵanda 85% aydawshılar joldıń oń qasında ornatılǵan tiykarǵı belgin kórip túsinedi. Ekinshi belgi ornatılǵanda jedellik shegarası 200 avt. /soatgacha kóbeytiriledi. Joldıń shep tárepine tákirar ornatılǵan belgi qabıllaw procesin jaqsılaydı, lekin tek qarsı polosadagi háreket jedelligi kem bolǵandaǵana nátiyjeli boladı.
Eki hám úsh polosali jollarda háreket jedelligi 500 avt. /soat bolǵandaǵana belgiler qayta qoyılıwınıń nátiyjesi boladı, tákirarlanatuǵın (shep tárepke ornatılatuǵın ) belgiler bolsa háreket jedelligi 900 avt. /soat bolǵanda nátiyjeli esaplanadı. Háreket jedelligi úlken bolǵanda belgilerdi reys bólegi ústine qoyıw maqsetke muwapıq boladı. Tórt polosali jolda kúnniń jarıq waqtında ajıratıw polosasiga qoyılǵan belgiler jaqsı kórinedi, lekin tunda qarsınan kiyatırǵan avtomobil faralaridan túsken nur sebepli olar jaqsı kórinbeydi. Sol sebepli háreket jedelligi 500-1500 avt/soat bolatuǵın bunday jollarda, oń tárepte tiykarǵı belgi qóyılıp, ajıratıw polosasida tákirarlanadı. Háreket jedelligi 1500 avt. /soatdan kóp bolǵanda belgin reys bóleginiń ústinde qoyıw kerek.
Jay tar bolǵanda (esaptan tısqarı jol menende) belgi ústinleri jol jaǵasında yamasa ajıratıw polosasida reys bóleginen keminde 1 m aralıqta ornatıladı (4. 23, d, j súwret). Sonday bolǵanda belgiler kórinisti cheklamasligi, olardıń ústini bolsa urılǵanda qawipsiz bolıwı yamasa qorǵaw tosıqları menen oralǵan bolıwı kerek.
Jol belgileri isletiletuǵın sharayat GOST 23457-86 normaları menen belgilenedi. Tómende ámelde júz bolatuǵın jaǵdaylardıń hámmesin qamtıp almaytuǵın, metodikalıq maqsette alınǵan, háreketti shólkemlestiriw sxeması dúzilgende belgiler isletiliwine ulıwma jaqınlaw usılı kórsetilgen.
Jol kesilisken, birlesken orınlarda jol belgilerin isletiw. Bunday sharayatta jol belgileri aydawshına jónelis, ústinlik, málim háreketler ta'qiqanishi hám jol háreketiniń basqa qásiyetleri haqqında anıq sıpatlama beriwi kerek.
Aydawshılarǵa jol ótetuǵın xalıq punktleri hám basqa ob'ektler atınıń xabar beriw ushın 5. 20 «Aldınan jónelisti kórsetiw» hám 5. 21 «Jónelisti kórsetiw» belgileri isletiledi.. 5. 20 kóshe kesispesine jaqınlasıw jaydı, 5. 21 belgisi bolsa kóshe kesispesi shegarasında isletiledi. Usınıń menen birge 5. 20. 1 belginde aldaǵı kesilisiw jayında háreket sxeması, jónelis nomerleri, birpara qadaǵalawshı belgiler (olardıń kóshe kesispesinde jaylasıwı ), háreket ushın jabıq jol uchastkaların aylanıp ótiw sxeması kórsetiledi. Aydawshılardı jónelis haqqında aldınan eskertiw olarǵa transport quralların kóshe kesispesi aldında waqtında hám qawipsiz kerekli jolǵa ótkeriw imkaniyatın beredi.
Kóshe kesispesi aldındaǵı háreket sharayatın xabar beriw ushın belgilenip kórsetilgen polosalarda háreket qılıw rejimin ańlatatuǵın 5. 8. 1 yamasa 5. 8. 2 belgiler qoyılıwı múmkin.
Kóshe kesispesindegi háreket ústinligi 2. 1 «Bas yo'l» yamasa 2. 3 «Ekinshi dárejeli joldı kesip ótiw»(birigiw) » hám 2. 4 «Jol beriń» belgileri menen belgilenedi. Jol kesip ótken orında kórinis sheklengen bolsa 2. 4 belginiń ornına 2. 5 «Toqtamasdan háreketleniw qadaǵan etiledi» belgisi qóyıladı.
Qatlamı biyiklew yamasa háreket jedelligi kóp jol tiykarǵı esaplanadı. Eger kesiwetuǵın jollar daǵı háreket jedelligi kóp parq etpese tiykarǵı jol úlkenlew tezlik, uzroqroq jónelis, kóshe kesispesiniń jaqsılaw kórinisi menen belgilenedi.
2. 1 belgiler joldıń yamasa kóshediń basına qoyılıwın esapqa alatuǵın bolsaq (ásirese uzaq aralıqqa shozılǵan jollarda ) tiykarǵı joldaǵı aydawshı ótkelde ústinlikke egaligi haqqında kóshe kesispesine qoyılatuǵın 2. 3 belgi menen eskertiliwi múmkin.
2. 1 belgilerdi (2. 4 yamasa 2. 5 belgi menen) svetofor menen tártiplestiriletuǵın kóshe kesispesi aldına qoyıw maqsetke muwapıq boladı. Svetafor óshganda yamasa sarı chirog'i óship-janıp turǵanda háreket joqarıdaǵı belgiler menen tártiplestiriledi. 2. 1. belgi sonıń menen birge tiykarǵı jol baǵdarın ózgertirgende yamasa kóshe kesispesiniń dúzilisi quramalı bolǵanda da kóshe kesispesi aldına qóyıladı. Tiykarǵı joldıń baǵdarı 7. 13 taxta menen kórsetiledi. Aldın 2. 1 belgi menen kórsetilgen jol kóshe kesispesi aldında háreketdegi artiqmashliǵin joǵatsa kóshe kesispesiniń aldına, jol tárepden 2. 2 «Tiykarǵı joldıń tawısıwı» belgisi qóyıladı, keyin 2. 4 (yamasa 2. 5) belgi ornatıladı.
Teń jollar kesilisken orından o'tilishi haqqında aydawshın 1. 6 belgi eskertedi. Kórinis sheklengen orınlarda, ústinlik belgisi xabar beretuǵın ótiw izbe-izligi biykar etilgen kóshe kesispesiler aldında aytılǵan belgilerdi qoyıw shárt boladı.
Kóshe kesispesiniń aldında zárúr qadaǵan etiw yamasa minnetleme belgileri qóyıladı. Olardıń ózgesheligi, ornatıw usılı sol orındaǵı háreket shólkemlestiriw sxemasına baylanıslı boladı. Eger aydawshılar 3. 2-3. 9 hám 4. 4 belgilerde aytılǵan sheklewlerdi waqtında bayqawmaydı, dep itimal etilse, belgiler 7. 3 taxta qóyılıp kóshe kesispesiniń aldında qaytarıladı. Kóshe kesispesine jaqın orında, eger zárúrat bolsa (kóriw sheklengen, háreket jedelligi úlken bolsa hám hk.), quwıp ótiw, tezlik shekleniwi, toqtap qalıw yamasa avtomobil qoyıw ta'qiqlanishini kórsetetuǵın belgiler qóyıladı.
Háreket sharayatına qaray kóshe kesispesi aldına aydawshın qandayda bir jóneliste kesip ótiw múmkin emesligi, jabıq uchastkanı aylanıp ótiw tártibi, háreket baǵdarı, bir tárepli jolǵa yamasa transport quralları ushın ulıwma paydalanatuǵın polosaga shıǵılıp atırǵanı haqqında eskertetuǵın belgiler qóyıladı.
Kóshe kesispesiniń arqasına ámel etiwi kóshe kesispesi aldında tawsılǵan, lekin olar belgileytuǵın sheklew (mısal ushın, tezliktiń shekleniwi) joldıń keyingi bóleginde de dawam etiwin ańlatatuǵın qadaǵan etiw belgileri qóyıladı. Joldaǵı xalıq punktleri yamasa basqa ob'ektlargacha qalǵan aralıqtı kórsetetuǵın belgiler de bulmanǵa qoyılıwı múmkin.
Háreket aylanıp jol kesilisken orında belgilerdi bólistiriw qaǵıydaları menen jol túrli dárejede kesilisken orında belgilerdi bólistiriw qaǵıydası birdey boladı. Túrli dárejede kesilisken jolǵa qoyılatuǵın belgiler aydawshılardı ústemshilikler, háreket baǵdarı haqqında eskertedi, birpara háreketlerdi ta'qiqlaydi. Oń hám shep tárepke túsken jollar tutasǵan orında háreket qawipsiz bolıwı ushın kóbinese qadaǵan etiw belgilerin qoyıw kerek boladı.
Aylanba háreketli jol kesip ótiletuǵın orından aldın 4. 3 belgi, oǵan jaqınlashganda bolsa 1. 7 belgi qóyıladı (xalıq punktlerinde 1. 7 belgi tek kóriw sheklengen bolsa isletiledi). Kóbinese jol kesigan orında ótkeriw kóbirek bolıwı ushın aylanba háreket qılıp atırǵan transport qurallarına ústinlik beriledi. Sonday bolǵanda kóshe kesispesine kirisiwden aldın 2. 4 (yamasa 2. 5) belgi ornatılıwı, sheńberdiń ózine bolsa 2. 1 belgi qóyılıw kerek. Sonday orınlarda, ásirese bas jol tuwrı yamasa baǵdarın ózgertirip jol kesilisken orından ótkende, bul belgiler menen 7. 13 taxtanı isletiw kerek boladı. Kóshe kesispesi turaqlı yoritilmaydigan bolsa kóshe kesispesiniń ortasındaǵı aralda (tiyisli kiriw jayı aldınanında ) 1. 31. 1 «Búklem baǵdarı» belgisi qóyıladı.
Jol belgilerin plan daǵı qıysıq liniyalarda qoyılıwı. Joldaǵı jaǵdayǵa qaray plan daǵı qıysıq liniyalarga hám olarǵa jaqınlasıw jaylarına aydawshılardı búklem, sheklewler haqqında eskertetuǵın, qawipsizlik asıwına járdem beretuǵın túrli belgiler qóyıladı. Eger kórinip turǵan uzınlıǵında reys bóleginiń keńligi yamasa iymeyiw radiusı esapqa alınǵan tezlikke tuwrı kelmegen jol bólegi qáwipli esaplanadı. Sonday bolsa bunday saykes emeslik háreket rejimin keskin ózgertiredi hám qawipsizlik koefficiyentin 0, 6 dan azaytadı.
Aydawshı qáwipli búklemi jayı bar ekenligi haqqında 1. 11 belgi qóyılıp eskertedi. Eger iymeyiw sheńberindegi úsh polosali reys bólegi eki polosa menen belgilenip bólinse, orta polosa aldın sol tárepke háreket qılıw ushın mólsherlengen bolsa, ótiw liniyasini belgileytuǵın sızıq basına 5. 8. 6 «Polosaning aqırı» belgisi qóyıladı.
Qanday sheklew qoyılıwı qáwip qanday bolıwına baylanıslı boladı. Eki hám úsh polosali, kórinisi sheklengen jollar búriladigan orında 3. 20 belgin qoyıw tuwrı boladı, sebebi «Háreket xafsizligi qaǵıydalari» kórinis sheklengen orında qarsı háreket polosasiga shıǵıp quwıp ótiwdi ta'qiqlaydi. Sol sebepli, 3. 20 belgi sol qaǵıydanı eskertip háreket xafsiz bolıwına járdem beredi. Belgi 1. 11 sızıq baslanǵan jayǵa qóyıladı. Ol ámel etetuǵın zonanıń tawısıwı búklemnen shıqqan, jol kórinip turǵan orında 3. 21 belgi menen xabar berinadi yamasa 3. 20 belginiń astına 7. 2. 1. taxta qóyıladı.
Háreket tezligin sheklew iymeyiw radiusınıń úlkenligi, búklem bar ekenligi, jol ultaraǵınıń jaǵdayına baylanıslı boladı. Búklem degi jılısıw hám awdarılıp ketiw múmkinshiligına qaray ruxsat berilgen tezlikti tómendegi formula menen tapsa boladı :
(6)
Formula daǵı
v - ruxsat berilgen eń úlken tezlik, km/soat;
R - plan daǵı iymeyiw radiusı m;
μ=0, 15-0, 16 - awdarılıp ketiwge hám jılısıwǵa qarsı turaqlılıq beretuǵın kese kúsh koefficiyenti;
i- plan daǵı iymeyiw reys bóleginiń kese qiyaligi (búklem bolsa qosıw belgii menen alınadı ).
Eger búklemnen aldın qoyılatuǵın belgindegi kem tezlik menen iymeyiw degi háreket qawipsizligin kemeytirip bolmasa iymeyiw baslanatuǵın jayǵa, ámel qılıw zonası búklem aqırıǵa shekem bolatuǵın, 3. 24 belgi qóyıladı.
Aydawshı jaqınlasqan waqtında búklem baǵdarın anıq bilaolmaydigan radiusı kem iymeyiwlerde, aynalǵan orınnıń tısqarısına 1. 31. 1 yamasa 1. 31. 2 belgi ornatıladı.
Kóteriliw hám túsiw jaylarında jol belgilerin isletiw. Túsiw jaylarında qawipsizlik kózqarasınan sheklengen tezlik asıwı qáwipi payda boladı, eliriwi jaylarında bolsa transport aǵımı bóleklengeni, quwıp ótiwler kóbeygeni ushın, kórinis sheklengen sharayatta, YTH bolıwı múmkinshiligı kópayadi. Biyiklikke kóteriliw (yamasa túsiw) uzınlıǵı GOST 23457 - 79 normalarınan asqanda usınday boladi (4. 7 hám 4. 8-kesteler). Aydawshın eskertiw ushın bunday jollar aldına 1. 13 yamasa 1. 14 belgiler qóyıladı.
Eki polosali jollarda, eger kóteriliw uzınlıǵı 4. 7-kestede kórsetilgeninen kóp bolsa, kóteriliw tárepke qosımsha polosa bolmasa, júk avtomobilleriniń quwıp ótiwin qadaǵan etiw tuwrı boladı. Kórinis sheklengen orınlarda bolsa hámme transport qurallarınıń quwıp ótiwi qadaǵan etiledi. Onıń ushın 3. 22 yamasa 3. 21 belgiler qóyıladı, jolǵa sızıq tartıladı. Belginiń ámel etetuǵın zonası boladı, sol sebepli olar 7. 2. 1 taxta menen qóyıladı yamasa zonanıń aqırına 3. 23 yamasa 3. 21 belgi ornatıladı.
Kóterilgen tárepke polosa qosılǵan bolsa polosa baslanatuǵın jayǵa 5. 8. 3 belgi qóyıladı, tawısıwınan 50 m aldın bolsa 5. 8. 5 belgi ornatıladı. Úsh polosali jollarda kóbinese kóteriliw tárepke eki polosa beriledi. Bunday joldıń baslanıwına 5. 8. 7 belgisi qóyıladı. Eki halda da júk avtomoshinalari qaptal polosaga topırlıǵı ushın 5. 8. 3 hám 5. 8. 7 belgilerge 4. 7 yamasa 3. 4 belgiler menen eń kem tezlikti chekleytuǵın yamasa júk avtomobili háreketin ta'qiqlaydigan belgi qoyıw múmkin.
|
