ASP.NET MVC vaASP.NET Web Forms
ASP.NET MVC odatdagi veb formalar uchun raqib bo`lib chiqayapti va ularga qaraganda quyidagi ustunliklari bor:
Javobgarlikni taqsimlash. MVC da ilova uchta qismdan iborat, har qaysisi o`zining asosiy funktsiyasini bajaradi. Shuning uchun ilovani qo`llash va o`zgartirish osonroq.
MVC ilovalari javobgarligi taqsimlangani tufayli testdan o`tish jarayoni yaxshiroq bajariladi. Va komponentlarini alohida testdan o`tkazishimiz mumkin.
HTTP protokoliga muvofiqligi. MVC ilovalari veb-formalarda farqi shu, ular holat ob`yektlarini (View State) qo`llamaydi. Platformaning aniqligi va oddiyligi ilovaning ishini yanada ko`proq kuzatish imkonini beradi.
O`zgaruvchanlik (egiluvchanlik) - platformaning har - xil komponentlarni o`zingizning extiyoringizga mos qilib sozlashingiz mumkin.
Hamda ASP.NET MVC va ASP.NET web Formsda o`z qulay taraflari mavjud. Masalan, voqealar modeli, bu model mijozlar ilovasi sozlovchilariga kerak.
Odatli veb-formalarda belgilashni kuzatishingiz mumkin va real vaqtda Vizual Studio - vizual redaktorida, betlarning ko`rinishini ko`rib chiqishingiz mumkin. MVC bilan ishlaganda Vizual Studio bu ishlarni qilmaydi.
Har – qanday variatda siz o`zingiz kerakli platformani tanlashingiz mumkin.
ASP.NET MVC 4 bilan ishni boshlash.
ASP.NET MVC 4 da ilova yaratish uchun bularga Microsoft Vizual Studio Express 2012 for Webning ishlash muhiti kerak (yoki Vizual Studio 2010/2012/2013 versiyalari, masalan, Vizual Web Developer 2010 Express). Bularni Vizual Studio Express 2012 va Vizual Studio Express 2010 betlarida topish mumkin. Agar siz Vizual Web Developer 2010 Express ni ishlatsangiz, bunda MVC ¾ ishlash asboblarini yanada yuklash kerak, chunki bu chaqiruv avtomatik tarzda MVC 2 bilan ketadi. Keyinda bizlar MVC 4 bilan ishlaymiz. Ishlov asboblarini MVC 4 uchun mvc 4 betida topish mumkin. Vizual Studio 2012 ishlov asboblarini ichida saqlaydi. Hammasi yuklangandan keyin birinchi ilovani yaratamiz. Shunday qilib Microsoft Vizual Studio Express 2012 for Web ni ochamiz. Menyuda Faylni tanlaymiz unda New Aroject… (Proektni yaratish) bosamiz. ekranda dialog oynasi paydo bo`ladi, bu oynada ASP.NET MVC 4 Web Application shablonini tanlaymiz:
1.1.1-chizma
Agar siz Vizual Studio Express 2013 bilan ishlasangiz, unda proekt yaratganda proekt turlaridan Web → Vizual Studio 2012 tanlash kerak.
1.1.2--chizma
Proektning turini tanlagandan keyin ekranda yangi ishlovning shablonni tanlash oynasi ochiladi:
 1.1.3-chizma
Internet Application shablonini tanlaymiz.
MVC4 ilovaning shablonlari.
Internet Application - Bu shablon bazani ishlarini bajaradi, masalan, uchyot yozuvlarni boshqarish, qaysilarini yangi ilova saqlaydi.
Internet Application - Bu shablon Internet Applicationga o`xshaydi. Farqi bundaki, Internet Application uchyot yozuuvlarni boshqarish uchun Windows autentifikatsiyasi ishlatiladi, ilova faqat ilovani ASP.NET Membership tizimi o`rnida.
Empty.Bu shablon faqat ilovani ko`rsatadi, fayllarsiz va papkalar strukturasiz.
Basic. Bu shablon ham bo`sh proektni ko`rsatadi. Faqat bazaning kataloglarini, CSS, MVS ilovaning infra strukturasini saqlaydi. MVC 3 da bu shablon Empty deb aytilar edi.
Mobile Application. Bu MVC 4 yangiligi, veb - ilovalarini mobil paltformalar uchun yaratadi.
Web API. Bu shablon Web API freymvork bilan ishlash uchun servislarni yaratadi.
Yangilangan Visual Studio 2012 va Visual Studio 2013 da yana ikkita proektlar turi qo`shildi:
Single Page Application. Bu shablon bir betli saytlarni yaratish uchun ishlatiladi.
Facebook Application. Facebook sotsial tarmoq uchun ilovalar yaratish uchun ishlatiladi.
Bulardan tashqari bu oynada bizlar harakatchini (dvijok) tanlaymiz. View Engine maydonida va testlar optsiyalari beriladi. Harakatchini tanlaganda ikkita optsiyaga ruxsat berilgan Razor va ASPX (Web Formsning odatdagi harakatchisi). Bunda biz Razorni tanlaymiz. Test optsiyalarini hozircha tegmaymiz.
Demak OK tugmasini bosamiz va yangi proektni yaratamiz. Proektni darrov ishlatamiz, natijasida ilovaning chizmaini brauzerda ko`ramiz:
1.1.4-chizma
Shunday qilib, hamma funktsiyalar, qaysilarni proekt avtomatik tarzda saqlaydi, ana shunday ilovani yaratadi. endi proektning strukturasini ko`rib o`tamiz.
MVC 4 loyihaning strukturasi.Solutron Explores (Echimlar sharhlovchisi) oynaning o`ng tomonida MVC 4 loyihasining strukturasini ko`ramiz.
Loyihaning papkalarini va fayllarini ko`rib o`tamiz.
App_Data. Bu papkaning ichida hamma fayllar va manbalar saqlanadi. Bu papka bilan faqat dasturni ilova ishlaydi, ilova ochilgandan keyin. Oddiy foydalanuvchilarga bu papka bilan ishlash taqiqlangan.
Global.ajax fayli va App_Start papkasi.
App_Start papkasi ilovaning konfiguratsiya faoliyatini (funktsional) saqlaydi. Bundan oldingi versiyalarda bu narsalar Global.asax faylida saqlangan edi, endi esa statik sinflar to`plamiga ko`chiriladi. Global.asaxda chaqiriladi. Dasturli ilova ishini boshlanganda. Statik sinflar initsializatsiya mantiqini bajaradi.
Web.config fayli. Dasturli ilovaning konfiguratsiya fayli, bu fayl ilovani tub papkasida joylashgan.
Content. Bir-xil yordamchi fayllarni saqlaydi, qaysilar ilova bilan birga ochiladi. Xususan, bu erda css stilli fayllar joylashadi. SHunday, bu papkada siz Site. css faylni ko`rasiz, bu fayl ilovaning stillarini saqlaydi, hamda mavzularni saqlaydigan papkani, bu papka css stillarni va ayrim mavzular uchun chizmalarni o`z ichiga oladi.
Controllers.Kontrollerlarni saqlaydi-ilovaning faoliyati uchun javob beradigan sinflar. Avtomatik tarzda bu erda ikkita kontroller saqlangan – Home Controller va Account Controller.
Images va Scripts papkalari. Bu papkalar chizmalarni va skriptlarni saqlaydi. Avtomatik tarzda bu papkalar fayllarni saqlaydi, xususan, Scripts jQuery kutubxonasining fayllari joylashgan.
Models. Ilova ishlatadigan modellarni saqlaydi. Avtomatik tarzda bu erda bitta model joylashgan. Account model, bu model alohida uchyot yozuvini ifodalaydi.
Views. Bu erda ifodalovchilar joylashadi. Ifodalovchilar papkalarda guruhlar bo`yicha joylashgan. Har bir guruh bitta kontrollerga qarashli. Kontroller so`rovni olgandan va ishlov bergandan keyin, ifodalashning birisini, qaysisi ba`zi bir ma`lumotlar bilan to`ldirilgan, mijozga uzatadi. Bundan tashqari Shared papkasi bor, bunda kontrollerlar uchun umumiy ifodalashlar ko`rsatilgan.
HTML. Javascript,Vbscriptlar va ular haqida tushuncha.
Dunyoda ko‘plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1957 yil ARPA (Advanced Research Projects Agency) tashkiloti tuzildi. 1960 - yillar oxirida DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), 1969 yilda (AQSHning Mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi) ARPANet (Advanced Research Projects Agency Network) tajriba tarmog‘ini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Ilk bor TARMOQ 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo‘lib, asosiy tuzilish prinsipi TARMOQdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli bo‘lishi edi.
1983 yilda - Internet tashkil etildi. Internet-axborotlar bilan mustaqil almashish imkonini yaratdi. Internet (International Network – xalqaro kompyuter TARMOQ) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‘idir. 1990 yillar o‘rtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun qo‘llanila boshladi. Biroq, bu borada turli muammolar mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari quyidagicha:
1981 y.- Internetga 213 ta kompyuter ulangan;
1983 y.- Internetga 562 ta kompyuter ulangan;
1986 y.- 5089 ta kompyuter ulangan;
1992 y.- 727000 ta kompyuter ulangan;
1995 y.- 20-40 million kompyuter birlashdi.
Hozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlarida 100 milionlab abonentlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 7-10%ga ortib bormoqda. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi.
Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o‘quv guruhlarigagina xizmat qilgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tarqalmoqda. Kompaniyalarni Internet tarmog‘ining tezkorligi, arzon, keng qamrovdagi aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o‘ziga tortmoqda. Arzon xizmat narxi evaziga foydalanuvchilar AQSH, Kanada, Avstraliya va boshqa ko‘pgina Evropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo‘l topadilar. Internet ning erkin kiriladigan arxividan insoniyat faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladigan axborotlarni, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi kungi ob-havo ma’lumotigacha bilib olish mumkin.
HTML da yozilgan Web sahifa odatda brauzer deb nomlanuvchi maxsus dastur yordamida quriladi. Bu so‘zning o‘zbekchaga to‘g‘ridan – to‘g‘ri tarjimasi «sharxlovchi dastur» manosini beradi. Brauzerning asosiy vazifasi foydalanuvchi talabiga muvofiq manzilni internetdan topish va qiyinchiliksiz uni tasvirlashdir. Oldiniga brauzer HTML tilida yozilgan «instruksiyani» tahlil qiladi va bu instruksiya yordamida Web sahifada mavjud bo‘lgan axborotni tasvirlaydi.
Hozirgi kunda eng ko‘p ishlatiladigan 2 ta Web brauzer mavjud bo‘lib Web sahifa tayorlovchilar bu brauzerlarning xususiyatlarini e’tiborga olishlari kerak. Bular “Netscape Navigator” va “Microsoft Internet Explorer” (IE) brauzerlaridir. Aslida brauzerlar juda ko‘p, lekin ular dunyoda ishlatilayotgan brauzerlarning bor - yo‘g‘i 1% ni tashkil qiladi. Qolgan 75% ni IE, 24% ni esa ”Netscape Navigator ” egallaydi. Demak shunday ekan ko‘pchilik hollarda shu 2 ta brauzer haqida so‘z yuritiladi.
Keling endi brauzerlar tarixiga nazar tashlaylik. 1989-yilda SHveysariyada CERN (The European Labaratoru for Practikle physics) olimlari tomonidan WWW tizimiga asos solingandan keyin uning axborot manbalarini ochib ko‘rish muammosi paydo bo‘ldi.
Bu muammoni hal qiluvchi dastlabki dasturlardan biri bu Lynx tipidagi satrli brauzerdir. SHunday qilib dastlabki satrli brauzerlar paydo bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan brauzerlardan faqat matnlarni emas, balki ovoz, grafika va tasvirlarni tasvirlash ham talab qilindi. Grafik ma’lumotlarni matnli ma’lumotlar kabi ko‘rish masalasi birinchi bo‘lib Mosaic brauzeri tomonidan amalga oshirilgan .
Mosaic brauzeri UNIX, PC va Macintosh platformalarida ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib bepul brauzerdir. Keyinchalik Mosaic va Silicon Graphics asoschilari birlashib hozirgi kunda etakchi brauzerlardan bo‘lgan Netscape brauzeriga asos soldilar .
Gipermurojaat butunjahon o‘rgimchak to‘ridan hujjatning URL deb nomlanuvchi manzilini qidirishda ishlatiladi. Biz bilamizki Web sahifaning asosiy mohiyati axborotni tasvirlash va uni har bir foydalanuvchi uchun ochib berishdir. Bunda bir qancha funksional cheklanishlar mavjud, ya’ni biz oldindan Web sahifani ko‘ruvchining kompyuteri qanday, monitorining imkoniyati qanday va ko‘rish oynasining qanday o‘lchamda o‘rnatilganligini bilmaymiz. Biz hattoki foydalanuvchining qanday operatsion muhitda ishlayotganini ham bilmaymiz. Web sahifa esa INTEL mashinada ham Makentoshda ham bir xil ko‘rinishda bo‘lishi kerak. Foydalanuvchi o‘z operatsion muhitida qanday yozuv shriftlar o‘rnatganligi yoki uning videokartasi qancha rangni ko‘tara olishi ham ma’lum emas. Yuqoridagi ma’lumotlarning yo‘qligi yoki yetarli emasligi umumaxborot almashish tilining paydo bo‘lishiga to‘siq bo‘lishi kerak edi, lekin bunday bo‘lmadi.
Gap shundaki 1986- yili xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) tomonidan qog‘ozdagi hujjatni ekranda tasvirlash imkonini beruvchi hamma variantlarni e’tiborga olgan SGML (Standart Generalired Markup Language) tili yaratildi. Hamma imkoniyatlarni e’tiborga olgan kuchli sistema ishlab chiqildi.
Web sahifa uchun bu yaxshi yo‘l deb hisoblangan edi. Lekin bu til qonun qoidalari izohi yuzlab sahifalarni egalladi. Bunday til asosida yaratilgan sahifani tasvirlovchi dasturni ishlab chiqish uchun juda ko‘p vaqt ketgan bo‘lardi, shuning uchun Internet ehtiyoji uchun SGML tilining malum bir qismi tanlab olindi va HTML (Hyper Text Markup Language) deb nomlandi. HTML tilida yozilgan Web sahifa faylida axborotning qanday tasvirlanishi haqidagi yo‘l- yo‘riqlar ketma – ket joylashgan bo‘ladi. Bu fayl oddiy matnli fayl bo‘lib uni maxsus brauzer datsturlarsiz o‘qish qiyin. Grafik rasmlarni esa umuman ko‘rib bo‘lmaydi chunki uning o‘rnida brauzer dasturga biror rasm kerakligini ko‘rsatuvchi TEG turadi. Agar biz o‘z Web sahifamizni yaratmoqchi bo‘lsak, albatta HTML tilini yaxshi bilishimiz kerak bo‘ladi.HTML da yozilgan Web sahifa odatda brauzer deb nomlanuvchi maxsus dastur yordamida quriladi. Bu so‘zning o‘zbekchaga to‘g‘ridan – to‘g‘ri tarjimasi «sharhlovchi dastur» ma’nosini beradi. Brauzerning asosiy vazifasi foydalanuvchi talabiga muvofiq manzilni internetdan topish va qiyinchiliksiz uni tasvirlashdir. Oldiniga brauzer HTML tilida yozilgan «instruksiyani» tahlil qiladi va bu instruksiya yordamida Web sahifada mavjud bo‘lgan axborotni tasvirlaydi.
Internet - bu cheksiz imkoniyatdir, ammo bu imkoniyatlardan foydalanish uchun saytlarni yaratish bilan bog‘liq uslublarni o‘rganish o‘rinlidir. YUqorida HTML tili butun jahon to‘ri uchun asos va baza ekanini aytib o‘tgan edik.
HTML ning konstruksiyasi TEG lar deyiladi. Brauzer TEG larni oddiy matnlardan farqlashi uchun ular burchak qavslarga olinadilar.TEG tasvirlash jarayoni hatti harakatlarining boshlanishini bildiradi. Agar bu harakat butun hujjatga ta’lluqli bo‘lsa, bunday teg o‘zining yopiluvchi juftiga ega bo‘lmaydi. Juft teglarning ikkinchisi birinchisining harakatini yakunlaydi.Masalan, har bir Web sahifa tegi bilan boshlanib tegi bilan yopilishi kerak. E’tibor bergan bo‘lsangiz yopiluvchi teg ochiluvchidan « / » belgisi bilan farq qiladi. Teg nomlari katta yoki kichik harflar bilan yozilishi mumkin, bularni brauzer bir xil qabul qiladi.HTML tilida boshqa kompyuter tillaridagi kabi izoh berish imkoniyati mavjud. Izoh quyidagi «<- - » va «- ->» belgilar orsiga yoziladi.
Masalan:
<-- Bu izoh -->
Har qanday Web sahifa ikkita qismdan tashkil topadi. Bular sarlavha qismi va asosiy qism. Sarlavha qismida Web sahifa haqidagi ma’lumot joylashadi, asosiy qismda esa Web sahifaning mazmuni bilan tasvirlanish qoidalari joylashadi. Sarlavha qismi quyidagi ochiluvchi va yopiluvchi teglari orasida joylashadi. Asosiy qism esa va
Asosiy qism
va
va
Asosiy qism
va
| 