|
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali
|
| bet | 1/6 | | Sana | 16.12.2022 | | Hajmi | 63.49 Kb. | | #35169 |
Bog'liq Noinersial sanoq tizimlari Inersiya kuchlari CyberSecurity Sardor, 2-МАВЗУ МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИ ТўГРИСИДАГИ АСОСИЙ ТУШУНЧАЛАР ВА КУРСАТКИЧЛАР
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI
TABIIY FANLAR KAFEDRASI
FIZIKA1 FANIDAN MUSTAQIL ISH
MAVZU: NOINERSIAL SANOQ SISTEMASI
BAJARDI: KI 22-07 guruh talabasi
Ashiraliyav Muhammadyusuf
QABUL QILDI: Xujanova Dilafro’z
Shakarbekovna
Reja:
1.Galileyning nisbiylik prinsipi.
2.Inersial sanoq sistemalari
3.Inersiya kuchi
4.Noinersial sanoq sistemalari
5.Xulosa
Nyutonning birinchi qonuni jismlarning inertsiyasi kabi hodisaning mavjudligini taxmin qiladi. Shuning uchun u inersiya qonuni deb ham ataladi. Inertsiya - bu tanaga hech qanday kuchlar ta'sir qilmasa, harakat tezligini (ham kattalikda, ham yo'nalishda) saqlab turish hodisasi. Harakat tezligini o'zgartirish uchun tanaga qandaydir kuch bilan ta'sir qilish kerak. Tabiiyki, bir xil kattalikdagi kuchlarning turli jismlarga ta'sir qilish natijasi har xil bo'ladi. Shunday qilib jismlar inertsiyaga ega deyiladi. Inertsiya - bu jismlarning hozirgi holatini o'zgartirishga qarshilik ko'rsatish xususiyati. Inertsiya qiymati tana massasi bilan tavsiflanadi.
Inertial sanoq sistemalari- bu tizimlar bo'lib, ularga nisbatan moddiy nuqta, unga tashqi ta'sirlar yoki ularning o'zaro kompensatsiyasi bo'lmaganda, tinch holatda bo'ladi yoki bir tekis va to'g'ri chiziqli harakat qiladi.
Inersiya sistemalarining cheksiz soni mavjud. Yo'lning to'g'ri uchastkasi bo'ylab doimiy tezlikda harakatlanadigan poezd bilan bog'liq ma'lumot tizimi ham inertial sistema(taxminan), shuningdek, Yer bilan bog'liq tizim. Barcha inertial sanoq sistemalari bir-biriga nisbatan bir tekis va to'g'ri chiziqli harakatlanuvchi ramkalar sinfini tashkil qiladi. Har xil inersiya sistemalarida har qanday jismning tezlanishlari bir xil.
Berilgan sanoq sistemasi inertial ekanligini qanday aniqlash mumkin? Buni faqat tajriba orqali amalga oshirish mumkin. Kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, juda yuqori aniqlik bilan geliotsentrik ramkani koordinatalarning kelib chiqishi Quyosh bilan bog'langan va o'qlari ma'lum "qo'zg'almas" yulduzlarga yo'naltirilgan inertial sanoq sistemasi sifatida qaralishi mumkin. Yer yuzasi bilan qattiq bog'langan mos yozuvlar ramkalari, aniq aytganda, inertial emas, chunki Yer Quyosh atrofida orbitada harakat qiladi va bir vaqtning o'zida o'z o'qi atrofida aylanadi. Biroq, global (ya'ni, butun dunyo bo'ylab) miqyosga ega bo'lmagan harakatlarni tavsiflashda, Yer bilan bog'liq bo'lgan mos yozuvlar tizimlarini etarli darajada aniqlik bilan inertial deb hisoblash mumkin.
Nisbiylik prinsipining ochilishiga asosiy sabablardan biri, Yerning harakati, anig’rog’I uning o’z o’qi atrofida aylanishi haqidagi gipoteza bo’ldi.Shunday savol tug’iladi: agar Yer o’z o’qi atrofida aylanadiga bo’lsa, nega biz uni Yer sirtida o’tkazilgan eksperimentlarda sezmaymiz?
Faraz qilaylik, siz o’rtog’laringiz bilan birgalikda ulkan keaning ichida, tashqi oynalari qoraytirilgan xonasida o’tiripsiz. Shunda o’rtog’laringizdan biri hozir kema tinch turibdimi yoki harakatdami, degan savolni berdi. Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri:”Kelinglar, tajriba o’tkazib ko’ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko’ramiz. Agar kema harakatsiz bo’lsa, u vertical tushadi. Harakatda bo’lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadi” , deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab kurilgnda hammasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o’tkazilsa ham, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o’tkazilsa ham bir xil kechar ekan.
Bunga birinchi bo’lib Galiley o’z e’tiborini qaratgan edi. Galiley ham siz faraz qilgadek, ulkan kema ichida kuzatilayotgan mexanik jarayonlar, agar kema to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo’lsa, xuddi tinch turganda qanday kechsa, shunday borishini yozib qoldirgan. Bunda sanoq sistemasi sifatida yer emas, balki harakatlanayotgan vagon yoki kea olinadi.
Tinch holatda turgan yoki nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari inersial sanoq sistemalari deyiladi.
Bir tekis oqayotgan daryoda kema oqim bo’ylab suzib ketayotgan bo’lsa, sanoq sistemasi sifatida qirg’oqni yoki suvni olish mumkin. Xuddi shunday, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan poyezd vagonida poyezd bo’ylab harakatlanayotgan odam uchun sanoq sistemasi sifatida vagonni yoki Yerni olish mumkin. Odamning vagonga nisbatan tezligi v, vagonning Yerga nisbatan tezligi u bo’lsin. Agar odam vagonning harakatlanish yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda bo’lsa, u+v bo’ladi. Harakat qarama-qarshi yo’nalishda bo’lsa, u-v bo’ladi. Bunga Galileyning tezliklarni qo’shish qoidasi deyiladi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali
|
