10
Xulosa qilib aytganda, bank faoliyatining samaradorligi asosan uning faoli-
yatini har tomonlama to‘liq tahlil etilishi, natijalari o‘rganilishi, istiqboldagi
rejalar tahlil natijasida qabul qilingan qarorlar, belgilanadigan chora-tadbirlar
sifatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir.
1.3. Bank faoliyati tahlilining turlari
Bank faoliyati tahlilining turlari asosan belgilangan maqsad va vazifalar-
ga bog‘liqdir.
Bundan tashqari, tahlil amalga oshirilayotgan zamon va makon,
tahlil obyekti va subyektlari masalalari ham inobatga olinmog‘i zarur.
Bank faoliyatini tahlil etish subyektlari nuqtayi nazaridan ular ikki turga
bo‘linadi.
Bular
birinchidan tashqi va
ikkinchidan ichki tahlilga bo‘linadi.
Banklari tashqi tahlili asosan Markaziy bank, Tashqi auditor tashkiloti va
Soliq inspeksiyalari tomonidan amalga oshiriladi.
Ichki tahlil odatda bankning ichki audit guruhi, tegishli departament va
boshqarmalar hamda har bir bank xodimining funksional vazifalari yuzasidan
amalga oshiriladi.
Bank faoliyati tahlili tashqi va ichki subyektlar tomonidan amalga oshi-
rilishini quyidagi chizmada aks ettirish mumkin.
1-chizma
Tashqi
Ichki
Tashqi
audit tashkiloti
Mustaqil departament va
boshqarmalar
Markaziy bank
Ichki audit boshqarmasi
Soliq inspeksiyasi
Xodimlar
TAHLILNI AMALGA OSHIRUVCHI
SUBYEKTLAR
11
Tashqi moliyaviy tahlil kompleks ravishda amalga oshiriladi, lekin u
tahlil etuvchining maqsadiga muvofi q farqlanadi. Markaziy bank tomoni-
dan o‘tkaziladigan kompleks tahlildan asosiy maqsad bank barqarorligini
ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi, banklar tomonidan Markaziy bankning
o‘rnatilgan iqtisodiy normativlarga rioya qilish darajasi o‘rganiladi. Bu-
ning uchun Markaziy bankning maxsus inspeksiyasi
tomonidan banklarning
o‘z mablag‘lari tarkibi, uning monandligi bank aktivlarining likvidliligi va
risklilik darajasi, kredit va investitsiyalarning tasnifl anishi hamda muammoli
kredit va investitsiyalarni qoplash uchun zurur bo‘lgan zaxiralarning ha-
qiqatda tashkil etilganligi o‘rganiladi. Haqiqiy holat iqtisodiy normativlar bi-
lan taqqoslanadi va undan chekinishlar mavjud bo‘lgan taqdirda harakatdagi
qonun-qoidalar doirasida chora-tadbirlar belgilaydi hamda zaruriy jazolarni
ko‘rish mumkin.
Harakatdagi qoidalarga muvofi q har bir tijorat banki har yili bir marta
tashqi auditdan o‘tishi va uning tegishli xulosalariga ega bo‘lmog‘i kerak.
Tashqi audit tashkilotini bank aksionerlarining umumiy yig‘ilishida tanlana-
di. Yirik banklar o‘zining imijini oshirish maqsadida
xalqaro audit tashkilot-
larini tanlashlari mumkin.
Tashqi audit tashkilotlari ham banklar faoliyatini kompleks tarzda tah-
lilini amalga oshiradi. Audit jarayonida bank faoliyati natijalarining xalqaro
andozalarga mos kelish darajasi o‘rganiladi. Audit xulosasida yo‘l qo‘yilgan
kamchiliklar, ularni bartaraf etish yuzasidan amaliy tavsifl ar hamda xalqaro
bank faoliyatiga mos ravishda hisobot yili natijasi baholanadi.
2009-yil natijalari bo‘yicha umumiy aktivlari mamlakat bank tizimi ak-
tivining 90 foizidan ortig‘ini tashkil qiladigan 14 Banki «Fitch Rey ting»,
«Mudis» va «Standart end Pur» kabi yetakchi xalqaro reyting kompani-
yalarining «barqaror» degan yuqori reyting bahosini olishga muvaffaq
bo‘ldi.
Soliq inspeksiyasi tomonidan ham bank faoliyati tahlili kompleks ra-
vishda amalga oshiriladi. Ushbu kompleks tahlildan maqsad albatta bank to-
monidan davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan mablag‘larning o‘z vaqtida
va to‘liq o‘tkazilishini nazorat qilishdan iboratdir.
Buning uchun inspeksiya
tomonidan dastlab bank daromadlarining hisobotlarda o‘z vaqtida va to‘liq
aks ettirilishi, soliqqa tortiladigan daromad miqdorining to‘g‘ri hisoblangan-
ligi, xarajatlar tarkibi va ularning haqiqiyligiga hamda daromaddan to‘lanishi
lozim bo‘lgan soliqlarning haqiqiyligi, to‘liq va o‘z vaqtida budjet hisob
raqamlariga o‘tkazilganligi tahlil qilinadi.
Bundan tashqari, soliq inspeksiyasi bank tomonidan to‘lanishi lozim
bo‘lgan boshqa soliq turlari, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, ekologiya to‘lovlari
kabilarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida amalga oshirilishiga ham e’tibor qaratadi. Shu
12
bilan birga, bank tomonidan harakatdagi to‘lovlar ketma-ketligiga rioya etish
darajasi ham o‘rganiladi.
Ichki tahlilning asosiy maqsadi, faoliyat samaradorligini
oshirishga qara-
tilgandir. Bunda faoliyatdagi qonun va qoidadan chetlashishlar, yo‘l qo‘yilgan
xato va kamchiliklar, bankning har operatsiyasiga ta’sir etuvchi omillar aniq-
lanishi lozim. Tahlil natijasida Bank boshqaruvi va Kuzatuv kengashiga zarur
informatsiyalar taqdim etish, hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yu-
zasidan fi kr mulohazalar bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. Bank faoliya-
tini yoki ayrim hududlar doirasida kompleks ravishda tahlil qilish bank ichki
audit xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Ayrim faoliyat turlari bo‘yicha
tahlil asosan ushbu faoliyatni tashkil etish uchun tashkil etilgan departament
yoki boshqarmalar xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Bankning har bir operatsiyasi yuzasidan asosiy
tahlil esa joriy ravishda
ushbu operatsiyani amalga oshirish uchun mas’ul hisoblangan xodimlar to-
monidan amalga oshirilishi lozim. Bu uning funksional vazifalari sirasiga
kiradi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, tashqi tahlil ma’lumotlaridan
foydalanuvchilar, kreditorlar, investorlar, omonatchilar, auditorlar va boshqa
bank faoliyati bilan qiziquvchi yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Ichki tahlil natijalaridan foydalanuvchilar esa faqat bank bo‘linmalari hi-
soblanadi. Bu ma’lumotlaridan bank rahbariyati, ya’ni Bank boshqaruvi va
Kuzatuv kengashi tomonidan operativ qarorlar qabul qilish uchun foydalani-
ladi. Bundan tashqari Bank faoliyati tahlili uning
mazmuni jihatidan quyidagi
turlarga bo‘linadi.
