Bezlar.
Bezlar epiteliy to'qimasining hosilasi bo'lib, ularning ko'pchiligi sekret ishlaydigan
hujayralar to'plamidan iboratdir.
Faqatgina epifiz, gipofizning orqa bo'lagi va buyrak usti bezining mag'iz moddasi
nerv to'qimasidan tashkil topgan.
Barcha organizmdagi bezlar o'z mahsulotini qayerga chiqarishiga qarab 3 guruhga
bo'linadilar.
1. Ekzokrin bezlar – mahsulotlarini tashqi muhitga chiqaradilar.
2. Endokrin bezlar o'z mahsulotlarini organizmning ichki muhiti hisoblangan
qon va limfaga chiqaradi.
3. Aralash bezlar (me'da osti va jinsiy bezlar).
Bezlar bir hujayrali va ko'p hujayrali bo'ladilar. Bir
hujayrali bezlarga ayrim
endokrin hujayralar va qadahsimon hujayralar kiradi. Bir hujayrali enlokrin bezlar
turli ichki a'zolarda joylashganbo'lib, biologik aktiv moddalar – garmonlarni
ishlaydi.
Ko'p hujayrali bezlar barcha organizmdagi bezlarning ko'pchiligini tashkil qilib,
biriktiruvchi to'qimali parda ichida joylashadi.
Ekzokrin bezlarning ikki qism: 1) sekretor – oxirgi bo'lim yoki parenxima va 2)
sekret chiqaruvchi naylari farq qilinadi.
Oxirgi bo'limda bez hujayrari bazal membranada ko'pincha bir qavat bo'lib
joylashadi (ёg' bezlaridan tashqari). Bazi bezlarda sekretor hujayralardan tashqarii
oxirgi bo'limlarda qisqarish funksiyasini bajaruvchi mioepitelial hujayralar bo'ladi.
Bezlar sekret chiqaruv yo'llarining tuzilishiga qarab tarmoqlangan va
tarmoqlanmagan bo'ladilar. Oxirgi bo'limlar
ham tarmoqlangan va
tarmoqlanmagan bo'lishi mumkin. Bezning oxirgi bo'limi shakliga
qarab naysimon,
alveolyar, naysimon-alveliolyar bo'ladi. Bez hujayralaridan sekret ajralishi tipiga
qarab merokrin, apokrin va golokrin bezlarga bo'linadi.Bez
hujayralari mahsulot
chiqarganda hujayra butunligi buzilmasa merokrin bezlar deyiladi (sulak, ter
bezlari va b.q.).Apokrin bezlarga sut va
ayrim ter bezlari kirib, mahsulotini
chiqarganda bez hujayralarning apikal qismlari ham sekret bilan qo'shilib ketadi.
Golokrin bezlarga ёg' bezlari misol bo'lib, hujayralar faoliyati davomida to'liq
sekretga aylanadi. O'rnini bazal membranada joylashgan kam differensiyalashgan
hujayralar bo'linishidan hosil bo'lgan yangi yosh hujayralar to'ldirib turadilar.
Ekzokrin bezlar ishlagan mahsulotining tarkibiga qarab: oqsil, shiliq, aralash va
moy tabiatli bo'ladi.
Bez hujayralarda organellalar ayniqsa endoplazmatik to'r, Goldji kompleksi yaxshi
rivojlangan. Ayrim bez hujayralarida hujayra ichi kanallari ham bo'ladi.
Bez hujayralarining sekret ishlash jarayoni bilan bog'liq bo'lgan o'zgarishiga
sekretor sikl deyilib, uning beshta
fazasi farq qilinadi;
1. Hujayrada sekret ishlash uchun zarur bo'lgan oziq moddalarning to'planishi.
2. Hujayra organellalari tomonidan sekretni sintezlanishi.
3. Sekretor moddaning yetilishi.
4. Yetilgan sekretor moddaning to'planishi.
5. Sekretni hujayradan ajralib chiqishi.
Birinchi fazada bazal membrana orqali qon va
limfadan hujayraning bazal
plazmatik membranasi orqali sekret uchun kerakli bo'lgan neorganik tuzlar, suv,
aminokislotalar, monosaxaridlar, ёg' kislotalari va boshqa
moddalar uning
sitoplazmasiga o'tadi. So'ngra endoplazmatik to'rda organik moddalar hosil bo'lib,
Goldji kompleksi zonasida yetiladi so'ngra granula shaklida shakllanadi. Sekret
donachalar hujayraning apikal qismida to'plangandan so'ng bez oxirlari
bo'shliqlariga ajralib, sekret chiqarish naylari orqali tashqi muhitga ajratiladi. Bu
sikl fazalarining davrlari har xil bezlarda turlicha davom etadi.
