20
21
5-§. UGLEVODLAR VA LIPIDLAR
Hayotning molekula darajasi biologik molekulalar – DNK, RNK, ATF,
oqsillar, uglevodlar, lipidlar faoliyatida namoyon bo‘ladi.
Bu moddalar qaysi
turga mansubligidan qat’i nazar barcha tirik organizmlar hujayralari uchun
umumiy tuzilishga ega. Yuqori molekular moddalar – oqsillar, nuklein kislotalar,
polisaxaridlar biopolimerlar hisoblanadi. Biopolimerlar monomerlarning
o‘zaro birikishidan hosil bo‘ladi. Polimerlar ikki guruhga bo‘linadi.
Bir xil
tipdagi monomerlardan tuzilgan polimerlar (glikogen, kraxmal, selluloza)
gomopolimerlar, har xil tipdagi monomerlardan tuzilgan polimerlar (oqsillar,
nuklein kislotalar)
geteropolimerlar deyiladi
.
Uglevodlar. Uglevodlar hujayraning eng muhim organik birikmalari
hisoblanadi. Uglevodlarning umumiy formulasi
Cn( H
2
O)m.
Oʻsimliklar quruq moddasi massasining 80% ga yaqini,
hayvonlar quruq
moddasi massasining 2% ga yaqinini uglevodlar tashkil etadi. Tarkibiga
ko‘ra uglevodlar uchta guruhga bo‘linadi:
monosaxaridlar, disaxaridlar va
polisaxaridlar (2-sxema).
Monosaxaridlar kichik tarkibiy qismlarga gidrolizlanmaydigan biomo -
leku lalardir. Ularning nomi tarkibidagi uglerod atomi soniga bog‘liq.
Triozalarda uglerod atomining soni 3 ta (C
3
H
6
O
3
), tetrozalarda 4 ta (C
4
H
8
O
4
),
pentozalarda 5 ta (C
5
H
10
O
5
), geksozalarda 6 ta (C
6
H
12
O
6
). Monosaxaridlarning
hammasi suvda yaxshi eriydigan shirin ta’mga ega rangsiz moddalardir.
Triozalarga moddalar almashinuvining mahsulotlari bo‘lgan sut
kislota (C
3
H
6
O
3
), pirouzum kislota (C
3
H
4
O
3
) kiradi. Eng ko‘p
tarqalgan
monosaxaridlarga besh uglerod atomli pentozalar – riboza va dezoksiriboza
va olti uglerod atomli geksozalar – glukoza, fruktoza misol bo‘ladi. Riboza
bilan dezoksiriboza nuklein kislotalar va ATF tarkibiga kiradi. Turli mevalar,
shuningdek, asalning shirin bo‘lishi ularning tarkibidagi glukoza va fruktozaga
bog‘liq. Glukoza C
6
H
12
O
6
, molekular massasi 180 ga teng.
Erkin holda
hujayralarda to‘qima suyuqliklarida, plazmada bo‘ladi. Qon tarkibida glukoza
doimo ma’lum konsentratsiyada mavjud bo‘lib, to‘qimalarning energiyaga
bo‘lgan ehtiyojini ta’minlab turadi. Odamlar qonida glukoza miqdori 4,5–5,5
millimol (80–120 mg%)ga teng. U
qon qandi deb yuritiladi. Qonda glukoza
miqdori ortib ketishi yoki kamayishi moddalar almashinishining buzilganligidan
darak beradi.
2-sxema
