|
-mavzu: Tabiiy mahsulotlardan kimyoviy moddalar ishlab chiqarish
|
| bet | 48/109 | | Sana | 22.02.2023 | | Hajmi | 3.04 Mb. | | #43169 |
Bog'liq Biotexda bioxavfsizlik majmua 2022 Osimlikshunoslik Документ Microsoft Word, Apakxujayeva. Suv omborlari gidravlikasi, Fizikaning zamonaviy tatqiqot usullari MT, Aholi statistikasi B B Usmonov, A D Abdurahmonov Darslik Toshkent, 3333, 8-dekabr, Документ Microsoft Word, 01.2021, Manual TFP unified (2), Universitet Yoshlar ittifoqi takomillashtirish to`g`risida , 1-11, 4ma\'ruza, Izzatullayev, Toshpulatov taqriz ekologiya, эконометрика11-mavzu: Tabiiy mahsulotlardan kimyoviy moddalar ishlab chiqarish
Mashg‘ulotning maqsadi:Sabzavotlarni konservatsiya qilishni eng qadimiy usullaridan biri, bu shoʻr suvdan foydalanishdir. Bu jarayonda sut achituvchi bakteriyalar ishtirok etadilar. Bunda konservant rolini osh tuzi va sut kislotasi bajaradilar. Koʻpgina mamlakatlarda bu usuldan sanoat miqyosida foydalaniladi. Karam, bodring va boshqa sabzavotlar tuzli suvda bijgʻitish yordamida konservatsiya qilinadi. Ba’zi hollarda ba’zi-bir sabzavotlar yoki mevalar oldindan ishlov berishni talab qiladi.
Tabiiy mahsulotlardan kimyoviy moddalar ishlab chiqarish mavzusi boʻyicha uslubiy koʻrsatma
maslinani 18% li shoʻr suvga solishdan oldin uni sathida joylashgan oleorupein – nomli glikozid moddasi chaqiradigan qoʻlamsa mazani yoʻqotish maqsadida natriy gidrooksidini eritmasi bilan ishlov beriladi. Sabzavotlar shoʻr suvda birin-ketin mikroorganizmlar ta’siriga uchraydilar. Dastlab, kislorod boʻlganligi sababli shoʻr suvda aerob mikroblar rivojlanadilar. Shunga qaramasdan, tezkorlik bilan sut achituvchi bakteriyalar va achitqichlar (Saccharomyces, Torulopsis) rivojlana boshlaydilar va oqibatda sut kislotasi va sirka kislotasi hosil boʻladi. Bijgʻishni oxirgi bosqichida achitqichlarni rivojlanishlari uchun yaxshiroq sharoit tugʻiladi.
Achishi mumkin boʻlgan uglevodlar tugashi bilan bijgʻish jarayoni toʻxtaydi. Bijgʻish jarayonini boshqarish maqsadida, oʻz-oʻzidan hosil boʻladigan mikroflora oʻrniga kerakli boʻlgan bakteriyalarni toza shtammlaridan foydalanilmoqda. Bunday sharoitda haroratni (7,50S) va tuzni konsentratsiyasini (2,25%) aniq ushlab turish hisobidan yuqori sifatli tuzlangan sabzavot mahsulotlari tayyorlanishiga erishiladi. Bijgʻish jarayonida sabzavot mahsulotlari mikroorganizmlarni xushboʻy hid va oʻziga xos maza beruvchi metabolitlari bilan toʻyinadilar. Bundan tashqari ular oqsil moddalari bilan ham toʻyinadilar. Sut kislotali bijgʻish orqali mahsulot tayyorlash geografiyasi koʻproq Sharq mamlakatlariga xosdir. Masalan, tuzlangan baliq – bu sharq taomidir. Soya oʻsimligi urugʻini sut kislotali bijgʻitish orqali olinadigan oziqa mahsulotlari ham Sharq mamlakatlariga xosdir. Ma’lumki, soya urugʻidan juda ham xilma xil mahsulotlar tayyorlanadi. Xitoy, Yaponiya, Koreya, Malayziya, Indoneziya mamlakatlarida soya urugʻini mikroorganizmlar yordamida ishlov berish orqali koʻp sonli mahsulotlar tayyorlanadi. Masalan, Indoneziyada tayyorlanib, butun jahonda noyob (delikates) hisoblangan «Tempe nedele» nomli taom soya urugʻidan fermentatsiya qilish orqali tayyorlanadi. Soyadan tayyorlangan ovqatga xushboʻy hid beruvchi va uni oqsil moddalari bilan boyituvchi Koreya va Xitoy taomlari ham butun dunyoga ma’lum. Xitoyning an’anaviy ovqati – «Sufu» - soyani Mucor zamburugʻi bilan boyitish orqali tayyorlanadi. Yaponiya delikatesi – «Natto» soyani Aspergillus oryzae zamburugʻi bilan qayta ishlash orqali tayyorlanadi. Koʻpchilik hollarda soya oʻsimligini yuvib, tozalab unga zamburugʻ ekiladi. Zamburugʻ (Rhizopus, Mucor, Aspergillus) sekin oʻsib, rivojlanib, oʻsimlik toʻqimalarini oralariga, ichiga kirib ketadi va oʻzidan nafaqat serkalloriyali oqsil moddalari, balki xushboʻy hid va oʻziga xos boʻlgan maza beradigan biologik moddalar chiqaradilar. Sharq taomlarini delikatesligi ham ana shunda. Shu oʻrinda qadimiy Xitoy ovqati boʻlib kelgan, endilikda Yaponiya va boshqa mamlakatlarida ham keng iste’mol qilib kelinayotgan sousni texnologiyasini keltirishni lozim topdik. Bu sousni tayyorlash uchun dastlab tuzlangan soya urugʻini Aspergillus oryzae zamburugʻi bilan fermentatsiya qilinadi.
Hosil boʻlgan eritmaga tuzli suv qoʻshiladi va 8-12 oy mobaynida bigʻjishga qoʻyiladi. Aralashma tipidagi bu bijgʻish asosan Pediococcus Soyae bakteriyasi va Saccharomyces rouxii va Torulopsis achitqi zamburugʻlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday murakkab bijgʻish oqibatida, mahsulot toʻligʻicha mikroorganizmlar metabolitlari – sut kislotasi va boshqa oziqa kislotalari hamda etil spirtidan iborat mahsulotga aylanadi. Bijgʻish jarayoni tugagach, tayyor mahsulot siqiladi va idishlarga quyiladi. Bunday mahsulotni «Moromom» deb yuritiladi.
Choy, kofe Sharqiy Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida alkogolsiz, fermentatsiya qilingan ichimliklar choy va kofe oʻsimliklaridan tayyorlanadi. Sharq mamlakatlarida choy ichimligi qadim- qadimlardan buyon darmon beruvchi ichimlik sifatida iste’mol qilinib kelingan boʻlsada, choy tayyorlash texnologiyasi XX-asrlarda yaratilgan, xolos. Choy mahsulotlarini xilma-xilligi oʻsimlikni turiga va choy bargiga ishlov berish texnologiyasiga bogʻliq. Choy tayyorlashni uch xil texnologiyasi ma’lum: - qora, koʻk va dubil moddalarini oksidlanganlik darajasi har ikkalasini orasida boʻlgan uchinchi xil choy. Tayyor choy fermentatsiya darajasiga qarab quyidagi kategoriyalarga boʻlinadi: fermentlanmagan choy, - bunda dubil moddalarning (katexinlarni) oksidlanish darajasi 12% dan oshmaydi; kam fermentatsiyalangan choy – dubil moddalarning oksidlanish darajasi 12-30%; fermentatsiyalangan choy – dubil moddalarning oksidlanish darajasi 35-40%. Har bir kategoriyaga kiruvchi mahsulotlar oksidlanish darajasiga qarab, oʻz navbatida yana bir necha kichik guruhlarga boʻlinadi. Fermentlanmagan choy – bu koʻk choy. Oksidlovchi fermentlarni faolligini yoʻqotish uchun mahsulot suv bugʻi yoki issiq, nam havo bilan ishlov berilgan. Oqibatda ishlov berishni keyingi bosqichlarida choy bargida fermentativ oksidlanish oʻtmaydi. Ikkinchi kategoriyali choy – kamfermentatsiyalangan, qisman fermentatsiya qilinadi; bunday choyga sariq, olrang (qizil) va qora choylar kiradilar. Agar koʻk choy tayyorlashda asosiy maqsad katexinlarni sof holda saqlab qolish boʻlsa, fermentatsiya qilingan, qora choyda choy bargidagi katexinlarni barchasini imkoni boricha toʻliq oksidlash turadi. Bu texnologiya asosida tayyorlangan qora choy oʻziga xos xushboʻy hidga ega boʻlib, yaxshi damlanadi. Qora choy tayyorlash uchun yangi terilgan choy barglariga quyidagicha ishlov beriladi: soʻldiriladi, buraladi, fermentatsiya qilinadi va quritiladi. Soʻldirish muhim texnologik bosqich hisoblanadi, chunki bunda choy bargida asosiy biokimyoviy oʻzgarishlar sodir boʻladi, choyni ta’mini belgilovchi xushboʻy birikmalar buralish va fermentatsiya bosqichida paydo boʻladi. Soʻldirish bosqichida asosan peroksidaza va polifenoloksidaza (piragalol yadrosi saqlagan katexinlarni oksidlanishi) fermentlarini ta’siriga muhim e’tibor beriladi. Buralish davrida choy bargini strukturasiga shikast yetadi va hujayralar buziladi, oqibatda oksidlovchi fermentlarni oʻzlarini substratlari bilan uchrashuviga imkon yaratiladi. Choy bargida fermentatsiya endogen fermentlar hisobidan amalga oshiriladi. Xuddi mana shu xususiyati bilan choy tayyorlash texnologiyasi oziq-ovqat sanoatini boshqa texnologiyalaridan farq qiladi. Chunki koʻpchilik texnologiyalarda ferment preparatlari jarayonni tezlashtirish maqsadida tashqaridan qoʻshiladi. Choy tayyorlash texnologiyasida fermentatsiya asosiy jarayon hisoblanadi va tayyor mahsulotni sifatini belgilaydi. Buralish davrida, hujayra strukturasi buzilib katexinlarni polifenoloksidaza fermenti ishtirokida jadal oksidlanadilar va natijada xinoinlar hosil boʻladi. Keyin xinoinlar kondensatsiyaga uchrab, qoʻngʻir rangli moddaga aylanadilar. Bu jarayonni quyidagicha izohlash mumkin: Katexin +O2 → O–xinon + N2O n(O–xinon)→ rangli polimer.
“Biologik xilma-xillik” deganda yerda, dengizda va boshqa ekotizimlarda yashaydigan va o‘sadigan hamma jonli organizmlar tushunilib, ushbu tushunchaga bitta tur doirasidagi, turlararo va ekotizimlar xilma-xilligi ham kiradi (Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi Konvensiyasi).
Bugungi kunda bioxilma-xillikka xavflar qatorida yashash joylarining degradatsiyasi, shu jumladan yashash joylarining (shu jumladan mavsumiy yashash joylari) qisqarishi, parchalanishi, ozuqa saqlovchi va boshqa funksiyalarning pasayishi; turlarning yashash joylaridan ruxsat etilgan me’yordan ortiq ov qilinishi; to‘g‘ridan- to‘g‘ri yo‘q qilish (tasodifan va/yoki qasddan yo‘q qilish); ifloslanish (tabiiy, kimyoviy, biologik); invaziv (begona) turlar (antropogen, tabiiy); iqlim o‘zgarishi kabi omillar sanab o‘tilishi mumkin.
Kritik muhim yashash muhiti – bu muhim ahamiyatli biologik xilma-xillikka ega hudud, shu jumladan: (i) yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostidagi yoki yo‘qolib borayotgan turlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan yashash muhiti; (ii) endemik va/yoki chegaralangan arealdagi turlar uchun katta ahamiyatli yashash muhiti; (iii) sayyora miqyosida ahamiyatli ko‘chib yuruvchi va/yoki gala-gala bo‘lib yashaydigan hayvonlar turlarining to‘planishini saqlaydigan yashash muhiti; (iv) jiddiy tahdid ostidagi va/yoki noyob xususiyatlarga ega ekotizimlar; (v) muhim evolutsion jarayonlar bilan bog‘liq hududlar.
Respublikamizdagi Ustyurt platosi ba’zi yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostidagi va yo‘qolib borayotgan turlar uchun kritik muhim yashash muhiti deb sanaladi. Shu bilan birga, mineral resurslariga, ayniqsa uglevodorodlarga boy Ustyurt platosi hududida neft va gaz sanoati tez sur’at bilan rivojlanib, bioxilma-xillikka ma’lum salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bioxilma-xillikka salbiy ta’sirni kamaytirish maqsadida xalqaro moliyaviy muassasalar tomonidan Ekvator Tamoyillari (ET) qabul qilindi. ET xavflarni boshqarish tizimi sifatida loyihalar doirasidagi ekologik va ijtimoiy xavflarni aniqlash, baholash va boshqarish uchun qo‘llaniladi.
Bioxilma-xillik deganda, kelajakda kamayib ketmaydigan va hozirgi va kelajak avlodlarning ehtiyojlarini qondirish uchun o‘z salohiyatini saqlab qoladigan boylik tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, biologik xilma-xillikning barqarorligi bugungi odamlarning ehtiyojlarini qondirish va kelajak avlodlarning huquqlarini himoya qilishni anglatadi.
Moliyaviy institutlar tomonidan ETni qabul qilishdan maqsad – moliyalashtiriladigan loyihalarda ijtimoiy talablar va ekologik boshqaruvning eng yaxshi tajribalari aks ettirilishiga kafolat berishdan iborat. Shu bilan birga, kreditni ajratish bo‘yicha qaror qabul qilinganda, ishlab chiqarishda Xalqaro moliyaviy korporatsiyaning ekologik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha Faoliyat Standartlariga muvofiqligi darajasi e’tiborga olinadi. Yangi loyihalarni amalga oshirishga moliyaviy muassasani jalb etishda hamda amaldagi loyihalarni kengaytirish yoki modernizatsiyalash maqsadida ularga sezilarli ekologik va ijtimoiy xavflar yoki ta’sirning xususiyati va miqyosi o‘zgarishi bilan bog‘liq tuzatishlar kiritishda ETdan foydalaniladi.
Muayyan loyiha doirasida ET tatbiq etilganda, moliyaviy muassasa tomonidan, avvalo loyiha doirasidagi ekologik va ijtimoiy xavflar darajasi o‘rganilib, unga xavf darajasi nuqtai nazardan ma’lum kategoriyani berish talab etiladi. Xavf darajasi yuqori bo‘lgan loyiha oldida miqdoriy ekologik ko‘rsatkichlardan foydalangan holda atrof-muhitga ta’sirni baholash va natijalarni mahalliy aholiga e’lon qilish vazifasi qo‘yiladi. Kredit sarmoyasini ajratish sharti doimo hisobot va nazorat bo‘lishini talab qiladi.
|
| |
