Kurs ishining ilmiy-uslubiy yangiligi: Boshlang‘ich sinflar matematika
darslarida matnli masalalar, jumladan harakatga doir masalalar ustida ishlash tizimi
mavjud holati aniqlandi, hamda nazariy uslubiy jihatdan pedagogik muammo
sifatida jiddiy tahlil qilindi. Harakatga doir matnli masalalarning asosiy mazmuni
6
va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, tashkiliy uslubiy tomonlari, o‘qitishni yanada
takomillashtirishga qaratilgan pedagogik va axborotli shart sharoitlar aniqlandi.
Muammoga oid uslubiy ishlanmalar ishlab chiqildi.
Kurs ishining tuzilmasi va hajmi.
Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
7
1-BOB. Boshlang’ich sinflarda masalalar ustida ishlash metodikasining
nazariy va amaliy asoslari.
1.1 Boshlang’ich
sinflarda
masalalar
yechish
metodikasining
pedagogik-psixologikasoslari
Raqamli sonlar va nol arifmetikasini o’rganish boshlang‘ich sinflar matematika
dasturiga binoan masqsad sari yo’naltirilgan tizimga asoslanadi, ya‘ni ularni
o‘zlashtirish mazkur kursning asosiy tushunchalarini shakllantirish bilan
bog’liq bo’ladi. Nazariy masalalar mashqlarni yechish davomida amaliy
ahamiyat kashf etadi, bu bilan mashqlar nazariya bilan amaliyotni o’zaro
bog’lovchi halqa vazifasini bajaradi. Mashqlardan foydalanish o’quvchilarda
dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qilib, ularga son, arifmetik amal, kabi
abstrakt tushunchalar real hayotdan, amaliy faoliyatdan olinganligiga ishonchni
mustahkamlaydi. Mashqlarni yechish jarayonida o’quvchilar tasavvurini
kengaytiruvchi faktlar bilan tanishadilar. Bu bilan ularning farqlash doirasi
kengayadi, hamda mashg’ulot bilan hayot, (amaliyot) o’rtasida uzviy aloqa
o’rnatiladi. Mashqlarni yechish o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga katta ta‘sir
ko’rsatib, ularda tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish va abstrakt farqlashga
ko’nikmalarni shakllantiradi. Mashqlarning tarbiyaviy ahamiyati ham
byeqiyosdir. Yuqorida sanab o’tilgan vazifalarni bajarar ekan, ayni vaqtda,
mashqlarning o’zlari ham bevosita o’rganish ob`yektiga, shuningdek, ularni
yechish zaruriy ko’nikmalarni shakllantiruvchi vositaga aylanadi. Mashqlarni
yecha olish qator o’zaro aloqador va uzviy bog’langan qator xususiy (alohida )
ko’nikmalarni o’z ichiga oladiki, ularni quyidagicha ta‘kidlab o’tish mumkin; 1.
Mashqni o’qib chiqib, uni tushunish, ya‘ni xar bir iboraning ma‘nosiga yetib,
unda tasvir etilgan xolatni ko’z o’ngida gavdalantira olish; 2. Mashqdagi shart
va savol. Ma‘lum va noma‘lum narsalarni ajratib ola bilish; 3. Mashqdagi shart
va savol, berilgan va izlanayotgan ma‘lumotlar o’rtasidagi aloqani aniqlay
olish, ya‘ni mashq matnini taxlil eta bilish va uning natijasi o’laroq, mashqni
yechish uchun arifmetik amallarni tanlab olish; 4. Mashqning yechimi va
8
javobini yoza olish. Bu ko’nikmalar muntazam va maqsadli amaliyot jarayonida
quyidagi bosqichlarda shakllanadi.
1. Tayyorgarlik ishlari .
2. Mashq matnini tushuntirish ishlari.
3. Mashqni tahlil etish, uni yechish yo’lini izlash va yechish rejasini tuzish.
4. Yechim va javobini yozish.
5. Mashq yechilgandan so’ng uning ustida ishlash.
Mashg’ulotlarning har bir bosqichida o’qituvchi masalaning mazmuni,
o’quvchilarning tayyorgarlik darajasi, mashg’ulotning didaktik va tarbiyaviy
hamda o’zga qator omillarni nazarda tutib, yechishning turli xil metodik
uslublaridan foydalanadi. Masalani yechish ko’nikmalarini shakllantirish bo’yicha
metodik uslublarga quyidagilarni kiritish mumkin.
1. Masala bo’yicha o’quvchi bilan yuzma-yuz suhbat,
2. Masalani ko’rgazmali vositalar yordamida tushuntirish,
3. Masalalarni taqqoslash;
4. Masalani o’zgartirish, o’zgacha shaklga kiritish;
5. Masalalar shartlarida biror ta‘limot yetishmovchi yoki ortiqcha holatidagi
matnini tahlil etish;
6. Masalalarni o’quvchilar tomonidan tuzilishi;
7. Masalani boshqa usul bilan yechish;
8. Masalaning yechimini tekshirish;
Masala yechishga tayyorgarlik bosqichdayoq ―masala iborasini ishlatgan
ma‘qul. Tayyorgarlik davridagi ishdan maqsad – bolalarga real hayotda yuz
beradigan holatlarni matematik simvollar tiliga o’tkazish imkoniyatini anglatishdan
iboratdir. Bu holatda rasmlar yordamida masalalar tuzilishining zarurati yo’q.
Yaxshisi kichik hikoya shaklida bayon etilgan holatni bolalar matematik belgilar
bilan daftarga yozib olish imkoniyati bo’lsin. Hikoya uchun + = yoki – =.
Sxematik shakldagi yozuvlar ko’rsatkich (yo’llanma) bo’lib xizmat qilishi
mumkin. Bu shakllar ichiga bolalar tegishli sujetdagi raqamlar (sonlarni)
9
qo’yadilar (yozadilar). Masalan, «ikki tasvir keltirilgan ( -rasm) – mana bu rasm
bo’yicha men tuzgan hikoyaga diqqat qilinglar».
1. ―Olchaning bir shoxida 3 dona olcha, boshqa shoxida esa 1 dona olcha bor edi,
har ikkala shoxdagi olchalar soni 4 ta ekan. Bu hikoyani yozib olish uchun qanday
shakldan foydalanish mumkin? (birinchisi 3 + 1 = 4).
2. ―Olchaning shoxida 4 dona olcha bor. Shuning bittasini uzib olishdi, shoxida
endi 3 dona olcha qoldi. Bu hikoyani matematik belgilari bilan qay shaklda yozib
olish mumkin? (4 –1 = 3)
3. ―Bir shoxda bir dona olcha bor edi. Ikkinchi shoxida esa undan 2 dona olcha
ko’p edi. Hisoblab ko’ringchi, ikkinchi shoxida qancha olcha bor ekan? (1 + 2 =
3).
4. ―Bir shoxda 3 ta olcha bor edi. Ikkinchisida esa undan 2 ta kamroq - ikkinchi
shoxda qancha olcha bor ekan? (3–2=1). Bolalar asta-sekin shunday hikoyalar
tuzishga kirisha boshlaydilar. Sxematik shakl ular uchun yo’llanma bo’lib xizmat
qiladi.
Tayyorgarlik bosqichida quyidagi topshiriqdan (masaladan) ham foydalanish
mumkin:
―Qush uyasida 6 ta chumchuq bor. Ularga yana bir gala chumchuqlar kelib
qo’shilgach, qushlarning soni 9 ta bo’ldi. Inga necha qush kelib qo’shildi?. Bolalar
mashg’ulot davomida namoyish taxtasida (nabornoye polotno) 6 ta qush tasvirini
terib qo’yadilar. Keyin ularning soni 9 taga yetgunga qadar qushlar tasvirini
qo’shib teradilar. (Har gal bir donadan qushib borishlari ham mumkin). So’ng
uyaga kelib qo’shilgan qushlar sonini ko’rsatadilar. Ko’rgazmali vositalar
yordamida vaziyatni bolalar tushunib olishlariga, keyinchalik esa, shu mazmundagi
masalalarni yechishda harakat yo’lini to’g’ri tanlashlariga omil bo’ladi. Bu
bosqichda arifmetik amallarni tanlash haqidagi masalalarni ko’tarish ham
maqsadga muvofiq emas, chunki, yechim qushlarni bevosita sanab chiqish yo’li
bilan hal etiladi. O’quvchilar shunday vazifalarni bajaradilar: ―Stol ustida 4
piyola bor. Stakanlar soni esa undan 2 ta ko’proq. Stolda qancha stakanlar borligini
ko’rsating! Bolalar namuna doskasiga 4 ta piyolani teradilar. Pastiga esa shunga va
10
yana 2 ta stakanni teradilar. So’ngra stolda qancha stakan borligini ko’rsatadilar.
Tayyorgarlik bosqichida ko’rgazmali vositalardan keng foydalanish bolalarning
hisoblash ko’nikmalarini mukammallashtirishga xizmat qiladi. Masala 1.
O’quvchilarni masala tushunchasi bilan tanishtiruvga tayyorlash maqsadida
masalalar darsligidagi rasmlar asosida hikoya tuzing. Masala 2. Bolalarni masalalar
tushunchasi bilan tanishtirish jarayonida namoyish etishga mo’ljallangan
ko’rgazmali hamda yakka tartibdagi didaktik materiallardan foydalangan holda
amaliy misollar keltiring.
| 