Oʻzbekiston Respublikasi Qurilish Vazirligi
Toshkent Arxitektura qurilish instituti
“Bino va inshootlar qurilishi”fakulteti
“O‘zbek tili va adabiyoti” kafedrasi
“Jismoniy tarbiya” fanidan
MUSTAQIL ISH
Mavzu:
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik
.
Bajardi:Botirov Rixsiboy Botir o’g’li
116-21 Guruh Sirtqi.
Qabul qildi:Xalmamatova L.A.
TOSHKENT-2021
Reja:
1.Genetika fani.
2. Mеndеlning monoduragay chatishtirishda dominantlik
va rеtsеssivlik, gomozigota va gеtеrozigota tushunchalar.
3. Mеndеlning diduragay chatishtirishining sitologik
asoslari.
4.Fenotipik o‘zgaruvchanlik.
5.Genotipik o‘zgaruvchanlik.
Genetika (yun. genezis — kelib
chiqish, paydo boʻlish) — barcha tirik
organizmlarga xos boʻlgan irsiyat va
oʻzgaruvchanlikni hamda ularni
boshqarish metodlarini oʻrganadigan
fan. G.ning asosiy vazifasi irsiyatning
moddiy asoslari hisoblanadigan
xromosoma, genlar va nuklein
kislotalar (DNK, RNK) tuzilishi
hamda funksiyalarini tadqiq qilish
orqali organizmlar belgi va
xususiyatlarining rivojlanishi va
kelgusi avlodlarga oʻtishini ochib
berishdan iborat. Har xil fizik va
kimyoviy omillar taʼsirida
organizmlarda irsiy
oʻzgaruvchanlikning paydo boʻlishi
va uning organizmlar
evolyutsiyasidagi ahamiyatini tadqiq
qilish ham G.ning vazifalari
qatoriga kiradi. Madaniy
oʻsimliklarning serhosil navlari,
hayvonlar va mikroorganizmlarning
mahsuldor zotlari va shtammlarini
yaratish; irsiy kasalliklarning paydo
boʻlish sabablarini oʻrganish asosida
ularning oldini olish va davolash
usullarini ishlab chiqish; ekologik
muhitning irsiyatga salbiy taʼsir
etuvchi omillarini oʻrgaiib,
genofondni saqlab qolishni genetik
jihatdan asoslab berish G. tadqiqotlarining amaliy muammolarini
ifodalaydi.
G.ning mustaqil fan sifatida shakllanishida chex olimi G. Mendel
tomonidan 1865 y.da irsiyat qonunlarining ochilishi katta ahamiyatga
ega boʻldi. Noʻxat ustida olib borgan tajribalari asosida G. Mendel
G.ning asosiy metoda hisoblangan duragaylash orqali irsiyatni
oʻrganish metodiga asos soldi. U organizmlar belgi va xususiyatlarini
kelgusi avlodga berishi irsiyat omillari (hoz. tushunchaga koʻra
genlar) bilan bogʻliqligini taʼkidlaydi. Mendel ochgan qonunlar uzoq
vaqt eʼtibordan chetda qoldi. Faqat 1900 y.da de-Friz (Gollandiya),
K. Korrens (Germaniya) va E. Chermak (Avstriya) tadqiqotlari
tufayli bu krnunlar qayta kashf qilinib, Mendel nom i bilan ataladigan
boʻldi. Shu sababdan 1900 y. G.ning mustaqil fan sifatida tashkil
topgan yili hisoblanadi. Biroq G. termini 1906 y. ingliz olimi U.
Betsonning taklifi bilan berildi. G.ning keyingi rivojlanishi natijasida
Mendel kashf etgan qonunlarning universalligi uni barcha
organizmlarga, jumladan odamga ham taalluqli ekanligi isbot qilindi.
Keyinchalik organizmdagi aksariyat belgilarning irsiylanishida ikki
va undan ortiq genlar ishtirok etishi bilan bogʻliq boʻlgan
komplementarlik, epistaz, polimeriya, pleyotropiya hodisalari hamda
belgilar irsiylanishida allel bulmagan genlarning murakkab uzaro
taʼsiridan iborat kombinirlangan tip kashf etildi. G.ning Mendel asos
solgan ushbu yoʻnalishi hozirgi davrda
yanada tez rivojlanmoqda. Bu yoʻnalish
klassik genetika, yaʼni mendelizm deb
ataladi. Mendel yaratgan irsiyat qonunlarini
isbotlashda sitologiya fani erishgan yutuqlar
ham katta ahamiyatga ega. Sitologik
tadqiqotlar tufayli irsiyatning moddiy asosi
hisoblangan xromosomalar mavjudligi, ular
soni har bir turning barcha individlari uchun
bir xil boʻlishi aniqlandi. G. tarixida
amerikalik genetik T. X. Morgan (1911) va
uning xodimlari (K. Brijes, A. Stertevant va
G. Meller) tomonidan asoslab berilgan
irsiyatning xromosoma nazariyasi alohida
oʻrin tutadi. Bu nazariyaning ochilishida
Morgan va xodimlarining jins genetikasi va
belgilarning jins bilan bogʻliq holda
hamda ularning birikkan holda
irsiylanishini oʻrganish natijalari
katta ahamiyat kasb etdi. Mazkur
nazariyaga binoan organizmlar belgi
va xususiyatlarining irsiylanishi
irsiyat birligi — genlar orqali amalga
oshadi; genlar xromosomalarda koʻp
miqdorda hamda tegishli tarkibda
chiziq-chiziq boʻlib joylashadi. Bitta
xromosomada joylashgan genlar
birgalikda irsiylanadi va ular
birikkan genlar deb ataladi.
Irsiylanishning bu xili birikkan holda
irsiylanish deyiladi. Birikkan
genlarning irsiylanishi Mendelning
uchinchi qonuniga mos kelmaydi. Bitta xromosomada joylashgan
genlarning birikkan holda irsiylanishi haqidagi Morgan kashf etgan
qonuniyat G.ning toʻrtinchi fundamental qonuni hisoblanadi. Biroq
birikkan holda irsiylanish mutlaq boʻlmasdan, bir qancha hollarda
avlodda ota-ona belgilariga nisbatan ajralish roʻy beradi. Bu hodisa
gomologik
xromosomalarning
chalkashuvi
(krossingover), yaʼni
ikkita xromosoma ayrim
qismlarining oʻzaro oʻrin
almashinishi natijasida
sodir boʻladi. Bu sohadagi
i. t.lar tufayli
xromosomalarda
genlarning joylashish
tartiblari aniqlandi, yaʼni
xromosomalarning
genetik haritalari tuzildi.
| 