Keywords:
frequency converter, vector frequency, diagnostics, controller,
integration
KIRISH
Hozirgi kunda ishlab chiqarish jarayonlarida turli xil fabrikalar, zavodlar hamda
energetika tizimida energiya sifati va uning sarfi bo’yicha keltirilgan ma’lumotlardan
ko’ra turli xil sohalarda yildan yilga tadbiq etilayotgan yangi loyihalar guvohi
bo’lmoqdamiz. Ular orasida energiya resurslaridan tejamkorona hamda oqilona
foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlariga energiya tejamkor uskunalarni tadbiq etish
loyihalari katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda hamda
ishlab chiqarish sifatini oshirib, yangi bosqichga olib chiqishda ahamiyatga egadir.
Energiya tejamkor uskunalardan foydalanish energiyani tejash bilan bir qatorda
ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini
oshirib uning tan narxining arzon bo’lishiga ham asos bo’lib hizmat qiladi. Energiya
tejamkor uskunalarni tadbiq etish loyihasini eng katta ishlab chiqarish tarmog’i
hisoblangan sanoat korxonalariga tadbiq etish hamda u yerda qo’llaniladigan yuqori
quvvatli uskuna va mexanizmlarni energiya tejamkor elektr qurilmalari bilan
jihozlash juda katta iqtisodiy samaradorlikka erishishga hizmat qiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Hozirgi kungacha qurilmalarni ishga turish maqsadida turli usul va
qurilmalardan foydalaniladi. Bir qancha usullarni misol qilib ko’rsak: tarmoqqa
to’g’ridan-to’gri ulash yo’li, ulanish sxemasini o’zgartirib ishga tushurish,
avtotransformatorlar yordamida, chastota o’zgartirgich orqali vahakazolar. Bu ishga
tushurish usullarining o’ziga yarasha afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Shu
qatorda chastota o’zgartirgichni qo’llash optimal va eng keng qo’llaniladigan usuldir.
Chastota o’zgartirgichlar qo’llanishi:
Nasos tizimlari, shamollatish tizimlari,
konveyer lentalari, liftlar, sanoat mashinalari va boshqalarni o’z ichiga olgan turli
sohalarda keng qo’llaniladi. Ular elektr motor tizimlarini boshqarishda energiya
samaradorligi, ishonchliligi va moslashuvchanligini ta’minlaydi.
[1]
Kamchiliklari bo’lsa-da, ularning afzalliklari ularni zamonaviy avtomatlashtirish
va motor tizimlarida foydali va izlanuvchi komponentlarga aylantiradi.
Chastota o’zgartirgich turlari: Chastotani o’zgartirgichlarning bir nechta turlari
mavjud, jumladan:
1. O’zgaruvchan va o’zgarmas kuchlanishli chastota o’zgartirgichlar (V/HZ): Bu
chastota o’zgartirgichlar barqaror dvigatel momentini ta’minlash uchun kuchlanish va
chastota o’rtasidagi doimiy nisbatni saqlaydi.
2. Vektorli chastota o’zgartirgichlar: Vektor chastota o’zgartirgichlar elektr
motorining vektor maydonini aniq boshqarishni ta’minlaydi, bu esa tezlik va
momentni boshqarishda yuqori aniqlikka erishish imkonini beradi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
December 2023 / Volume 4 Issue 12
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
194
3. To’g’ridan-to’g’ri momentni boshqarish : Ushbu turdagi boshqaruvchi tezlik
va rotor holatini qayta aloqaga muhtoj bo’lmasdan vosita momentini to’g’ridan-
to’g’ri boshqarishni ta’minlaydi.
4. Sinus to’lqinli chastota o’zgartirgichlar: Sinus to’lqinli chastota
o’zgartirgichlar dvigatel tezligini yengil nazorat qilish uchun sinusoidal kuchlanish va
chastota hosil qiladi. Ular yuqori aniqlik va past shovqin darajasiga ega.
Bu chastota o’zgartirgichlar asosiy turlaridan biri bo’lib, ularning har biri turli
sohalarda o’z afzalliklari va vazifalariga ega.
Chastota o’zgartirgichlar o’lchamlari va quvvatlari. Chastota o’zgartirgichlar
ma’lum bir dastur talablariga qarab turli o’lcham va quvvatlarda mavjud. Uy ishlarida
ishlatiladigan past quvvatli chastotali birliklardan sanoat ishlarida ishlatiladigan katta
chastotali birliklarga qadar keng turdagi modellar va variantlar mavjud.
Chastota o’zgartirgichlardagi texnologik tendentsiyalar. So’nggi yillarda
chastota o’zgartirgichlar sohasida quyidagi texnologik tendentsiyalar kuzatildi:
1. Energiya samaradorligini oshirish: Zamonaviy chastota o’zgartirgichlar yangi
materiallar,
elektron
komponentlar
va
motorni
boshqarish
jarayonlarini
optimallashtirish tufayli energiya tejamkor bo’lib bormoqda.
2. Yaxshilangan aloqa va integratsiya: chastota o’zgartirgichlar tobora ko’proq
bog’lanib bormoqda va ularni avtomatlashtirish va boshqarish tizimlariga osongina
birlashtirish mumkin. Ular masofaviy monitoring, diagnostika va konfiguratsiya
imkoniyatlarini taqdim etadi.
3. Sun’iy intellekt va optimallashtirish algoritmlaridan foydalanish: Ba’zi
zamonaviy chastota o’zgartirgichlar tizim ishini optimallashtirish va hatto yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan muammolar va nosozliklarni bashorat qilish uchun
algoritmlar va sun’iy intellektdan foydalanadi.
Chastota o’zgartirgichlardagi texnologiya tendentsiyalari rivojlanishda davom
etmoqda va yangi innovatsiyalar ushbu qurilmalarning samaradorligi, ishonchliligi va
moslashuvchanligini oshirishga yordam beradi.
[1]
1-rasm: Chastota o’zgartirgichning ichki tuzilishi sxemasi
№ Chastota o’zgartirgichlar afzalliklari
Chastota o’zgartirgichlar kamchiliklari
1.
O’zgaruvchan tezlikli drayverlar dvigatellarning tezligini jarayon
talablariga
muvofiq
sozlash
orqali
energiyadan
samarali
foydalanishni ta’minlaydi. Bu energiya sarfini kamaytirish va
energiya xarajatlarini tejash imkonini beradi.
Yuqori xarajat: Chastota o’zgartirgichlar
qimmat bo’lishi mumkin, ayniqsa yuqori
quvvat va yuqori talablar uchun.
2.
Temir yo’l transportlarini ishga tushirish va to’xtatish. Chastota
o’zgartirgichlar dvigatelni yengil ishga tushirish va to’xtatishni
Elektromagnit
shovqinlar:
Chastota
o’zgartirgichlar chastotalari boshqa elektron
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
December 2023 / Volume 4 Issue 12
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
195
ta’minlaydi, bu esa mexanik kuchlanishni kamaytiradi va
uskunaning ishlash muddatini oshiradi. Bu ayniqsa, yengil
tezlashtirish va sekinlashtirishni talab qiladigan tizimlar uchun
foydalidir.
jihozlarning ishlashiga ta’sir qilishi mumkin
bo’lgan elektromagnit to’lqinlari
(shovqinlari )ni keltirib chiqarishi mumkin.
3.
Tezlikni aniq nazorat qilish: O’zgaruvchan tezlikli drayvlerar keng
diapazonda vosita tezligini aniq boshqarish imkonini beradi. Bu
doimiy va barqaror aylanish tezligi talab qilinadigan ish
sharoitlarida juda foydali.
O’rnatish va sozlashning murakkabligi:
Chastota birliklarini o’rnatish va sozlash,
ayniqsa murakkab tizimlar va maxsus
talablar bo’lsa, mutaxassisni talab qilishi
mumkin.
4.
Himoya
va
diagnostika:
Chastota
drayverlarida
ortiqcha
yuklanishlar, qisqa tutashuvlar va boshqa elektr muammolarini
oldini oluvchi ichki himoya mexanizmlari mavjud. Shuningdek,
ular uskunaning holatini kuzatish va yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan muammolarni aniqlash uchun diagnostika imkoniyatlarini
taqdim etadi.
NATIJALAR
Chastota o’zgartirgichlar turli tizimlar va qurilmalarda energiya sarfini
kamaytirish uchun keng qo’llaniladi. Bunga elektr motorlarining aylanish tezligini
o’zgartirish orqali erishiladi, bu tizimning energiya samaradorligiga ta’sir qiladi.
Chastota o’zgartirgichlar energiya sarfini kamaytirishga yordam beradigan ba’zi
usullar:
1. Tezlikni boshqarish: Chastota o’zgartirgichlar vosita tezligini aniq boshqarish
imkonini beradi. Bu sizga ma’lum vaqtlarda faqat kerakli quvvatdan foydalanish
imkonini beradi, umumiy quvvat sarfini kamaytiradi.
2. Jarayonni optimallashtirish: Chastota o’zgartirgichlar nasos tizimlari,
shamollatish
tizimlari,
konveyerlar
va
boshqalar
kabi
ish
jarayonlarini
optimallashtirish imkonini beradi. Ular joriy talabga muvofiq tezlikni avtomatik
ravishda sozlash uchun sozlanishi mumkin. Bu tizimning yanada samarali ishlashini
ta’minlash orqali energiya xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi.
3. Yengil ishga tushish: Chastota o’zgartirgichlar elektr motorlarini yengil ishga
tushirish va to’xtatishni ta’minlaydi. Bu elektr tarmog’idagi eng yuqori yuklamalarni
kamaytiradi, bu esa quvvat sarfini kamaytiradi va kuchlanishning keskin o’zgarishini
oldini oladi.
4. Qayta tiklanadigan tormoz energiyasi: Ba’zi qurilmalarda, masalan, yuk
ko’tarish yoki tormozlash tizimlarida, chastota o’zgartirgichlar tormozlash paytida
hosil bo’lgan ortiqcha energiyani elektr tarmog’iga qaytarishga qodir. Bu sizga
quvvat sarfini kamaytirish va tizimdagi yuklamani kamaytirish imkonini beradi.
5. Avtomatik o’chirish: Ba’zi zamonaviy chastota o’zgartirgichlar faol
bo’lmagan davrlarda yoki past yuk sharoitida avtomatik o’chirish funktsiyalariga ega.
Bu tizim ishlatilmaganda quvvat sarfini kamaytirishga yordam beradi.
[2]
Chastotani o’zgartirgichlar yordamida amalga oshirilgan ushbu chora-
tadbirlarning barchasi turli tizimlarda energiya sarfini kamaytirishga yordam beradi
va resurslardan yanada samarali foydalanishga olib keladi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
December 2023 / Volume 4 Issue 12
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
196
Chastota o’zgartirgichlarni o’rnatish va sozlashni soddalashtirish uchun
ishlatilishi mumkin bo’lgan bir nechta yechimlar:
1. Oldindan o’rnatilgan parametrlar: Ba’zi ishlab chiqaruvchilar muayyan
dvigatel turlari uchun oldindan o’rnatilgan parametrlarni taklif qilishadi. Bu sozlash
vaqtini sezilarli darajada qisqartirishi va tizimning optimal ishlashini ta’minlashi
mumkin.
2. Grafik foydalanuvchi interfeysi: Zamonaviy chastota o’zgartirgichlar odatda
sozlash jarayonini osonlashtiradigan grafik foydalanuvchi interfeysi bilan
jihozlangan. Menyular va grafik elementlardan foydalanib, kerakli parametrlarni
osongina tanlashingiz va sozlashingiz mumkin.
3. Avtomatik sozlash: Ba’zi chastota o’zgartirgichlar avtomatik sozlash
funksiyasi mavjud bo’lib, bu tizimga haqiqiy ish sharoitlari asosida optimal
parametrlarni mustaqil ravishda aniqlash imkonini beradi. Bu sozlash jarayonini
soddalashtiradi va samaradorlikni oshiradi.
4. Hujjatlar va qo’llanmalar: Ishlab chiqaruvchilar odatda chastota
o’zgartirgichlarni o’rnatish va sozlash jarayonini tavsiflovchi batafsil hujjatlar va
qo’llanmalarni taqdim etadilar. Yaxshi o’rganilgan hujjatlar funktsiyalarni tushunish
va qurilmani sozlashda katta yordam beradi.
5. Parametrik sozlamalar: Ba’zi chastota o’zgartirgichlar dvigatel yoki tizimning
ma’lum xususiyatlariga asoslangan parametrlarni o’rnatish imkoniyatini beradi. Bu
odatda reytinglar va spetsifikatsiyalar haqida ma’lumot kiritishni talab qiladi.
6. Dasturiy ta’minotni qo’llab-quvvatlash: Ba’zi ishlab chiqaruvchilar chastota
o’zgartirgichlarni o’rnatish va sozlashni soddalashtiradigan maxsus dasturlarni taklif
qilishadi. Bu intuitiv interfeys, oldindan o’rnatish yoki avtomatik kod yaratish
funktsiyalarini o’z ichiga olishi mumkin.
7. Masofadan boshqarish va monitoring: Ba’zi chastota o’zgartirgichlar tarmoq
orqali masofadan boshqarish va monitoring qilish imkoniyatini beradi. Bu
muhandislarga chastota generatorlarini masofadan turib sozlash va ishlashini kuzatish
imkonini beradi, bu ayniqsa erishish qiyin bo’lgan joylarga o’rnatishda qulaydir.
8. Avtomatlashtirish tizimlari bilan integratsiya: PLC (dasturlashtiriladigan
mantiqiy kontrollerlar) yoki SCADA (ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash
tizimlari) kabi boshqa avtomatlashtirish tizimlari bilan birlashtirilishi mumkin. Bu
alohida sozlamalarga bo’lgan ehtiyojni kamaytiradi va umumiy boshqaruv tizimiga
chuqurroq integratsiya qilish imkonini beradi.
9. Tekshiruv va diagnostika: Ko’pgina zamonaviy chastota o’zgartirgichlar
qayta aloqa va diagnostika imkoniyatlariga ega. Ular dvigatelning holati, ish
parametrlari, yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolar yoki xatolar haqida
ma’lumot berishi mumkin. Bu muammolarni tezda aniqlash va hal qilishga yordam
beradi va sozlash vaqtini qisqartiradi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
December 2023 / Volume 4 Issue 12
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
197
Ushbu yechimlardan foydalanish chastota o’zgartirgichlarni o’rnatish va sozlash
jarayonini, hatto ular bilan ishlash tajribasi bo’lmaganlar uchun ham sezilarli darajada
soddalashtirishi mumkin.[3]
2-rasm: Chastota o’zgartirgich qo’yilgandan keyingi qisqa tutashtirilgan rotorli
asinxron mashinasini ishga tushirish toki o’zgarishi grafigi
Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron
mashinasi
Chastota o’zgartirgich qo’yilishidan
avvalgi natijalar
Chastota o’zgartirgich qo’yilgandan
keyingi natijalar
Ishga tushish toki
Nominalidan 5-7 barobar
Nominalidan 1.5-2 barobar
Tezligini boshqarish
Mavjud emas
Boshqarish mumkin
Tormozlash vaqtida hosil bo’lgan
energiyani tarmoqqa uzatish
Mavjud emas
Uzatish mumkin
XULOSA
Chastota o’zgartirgichlarni elektr energiya sarflarini kamaytirish, kompleks
o’rnatish va sozlashni soddalashtirish bo’yicha taqdim etilgan ma’lumotlardan
quyidagi umumiy xulosalar chiqarish mumkin. Ishlab chiqaruvchilar chastota
o’zgartirgichlar o’rnatish va sozlashni soddalashtirish uchun turli xil yechimlarni
taqdim etadilar. Bunga oldindan belgilangan parametrlar, grafik foydalanuvchi
interfeyslari, avtomatik konfiguratsiya, dasturiy ta’minotni qo’llab-quvvatlash va
texnik hujjatlar kiradi. Parametrik sozlamalar va maxsus dasturiy ta’minotdan
foydalanish chastota o’zgartirgichlarni vosita yoki tizimning o’ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tez va aniq sozlash imkonini beradi. Bu esa
sozlash vaqtini qisqartiradi va ishlamay qolishning oldini oladi. Ushbu yechimlar va
yondashuvlar
chastota
o’zgartirgichlarni
o’rnatish
va
sozlash
jarayonini
optimallashtirish,
uni
muhandislar
uchun
soddalashtirish
va
tizimlarning
samaradorligini oshirish imkonini yaratadi. Biroq, sozlamalar to’g’ri va maqbul
bo’lishini ta’minlash uchun har doim hujjatlar bilan tanishish hamda ishlash va ishlab
chiqaruvchidan yoki sohadagi mutaxassislardan kerakli yordamni olishga arziydi.
| 