Jizzax Davlat pedagogika Universiteti
4 kurs maxsus sirtqi texnologik talim
yo’nalishi talabasi
Hatamova
Yulduzning
Yengil sanoat mahsulotlari
texnologiyasi
fanidan
Kimyoviy
tolalarning olinishi, tuzilishi va
хossalari
mavzusidagi
Mustaqil ishi
Mavzu:
Kimyoviy
tolalarning olinishi,
tuzilishi va
х
ossalari
Kimyoviy tolalarni olish jarayoni quyidagi
bosqichlardan iborat.
Tolalarni olish uchun xomashyoni tayyorlash
.
Sun’iy tolalarni ishlab chiqarishda xomashyo
sifatida paxta yoki daraxtlardan ajratilgan
selluloza hamda ba’zi bir oqsil moddalar
ishlatiladi.
Sintetik tolalarni olish uchun quyi molekulali
moddalami sintezlab olingan polimerlardan ishlab
chiqariladi.
Yigiruv eritmasini tayyorlash.
Polimerlar doim
qattiq jism bo‘lganliklari tufayli ulardan tola olish
uchun suyuqlik, eritma yoki yumshatilgan holatga
keltiriladi.
Sun’iy tolalar odatdagicha eritmalardan, sintetik
tolalar esa eritmalardan yoki yumshatilgan
polimerlardan ishlab chiqariladi.
Tolalarni shakllantirish (yigirish
). Jarayonning bu
bosqichida
yigiruv
eritmasi
bosim
kuchi
yordamida filera degan maxsus qalpoqchalaming
mayda teshikchalaridan o‘tkaziladi.01inayotgan
kimyoviy
iplarning
turi,
yo‘g‘onligi
va
ko‘ndalang
kesimining
ko‘rinishi
fileralar
teshiklarining soniga, diametriga va shakliga
bog‘liq. Filerada bitta teshik bo‘lsa yakka, 10—
100 tagacha teshik bo‘lsa, u holda kompleks iplar
olinadi.
Shtapel tolalarni ishlab chiqarish uchun teshiklar
soni 40 ming va undan ko‘p fileralar qo‘llaniladi.
Ko‘ndalang kesimlari har xil ko‘rinishda yoki ichi
bo'sh bo‘lgan tolalarni olish uchun fileralarning
teshiklari dum aloq emas, balki turli shaklda
bo‘ladi.
Tolalarni shakllantirish ikki usulda o‘tkaziladi.
Agar filera teshiklaridan chiqishi bilan eritma
oqimlari sovuq havo ta ’sirida qotib iplarga
aylansa, bu usul quruq shakllantirish deb ataladi.
Agar eritm a oqimlarini qotirib iplarga aylantirishi
maxsus cho‘ktirish vannalarda o'tkazilsa, bu usul
ho‘l shakllantirish deb ataladi.
Tolalarni pardozlash va to‘qimachilik ishlov
berish.
Olingan tolalarni pardozlash uchun ular
yuviladi, eshiladi, oqartiriladi yoki bo‘yaladi,
ya’ni ularga to‘qimachilikda qayta ishlash uchun
talab qilinayotgan xususiyatlar beriladi.
Viskoza tolasi.
Viskoza tolasini olish uchun archa,
qarag‘ay, oq qarag'ay yog‘ochlaridan selluloza
ajratib olinadi. Selluloza — qog‘oz kom
binatlarida payraha holatigacha maydalanib
ishqor eritm asida qaynatiladi.
Natijada selluloza massasi hosil bo‘ladi. U
oqartiriladi va karton tarzida kimyoviy tolalar
kombinatiga keltiriladi.
Bu yerda selluloza quritiladi va ishqorli selluloza
olish
uchun
merserizatsiyalanadi.
Ishqorli
sellulozaga uglerodli oltingugurt bilan ishlov
berilgandan so‘ng selluloza ksantogenati efiri
hosil bo‘ladi. U natriy ishqorli eritmasida
eritilganda yopishqoq yigiruv eritmasi — viskoza
hosil bo‘ladi.
Viskoza iplari ho‘l usulda shakllantiriladi. Filera
teshiklaridan chiqqan eritma oqimlari cho‘ktirish
vannasiga tushadi. Bu yerda viskoza ingichka
ipak iplar tarzida qotib qoladi. Tayyor iplar
maxsus
g‘altaklarga
o‘raladi.
Pardozlash
jarayonida viskoza iplari yuviladi, oqartiriladi,
bo‘yaladi.
Yakka tolalaming chiziqli zichligi 0,27—0,66
teks. Kompleks iplarning chiziqli zichligi ularni
hosil qiluvchi yakka iplarning yo‘g‘onligiga va
soniga bog‘liq. Viskozaning mustahkamligi tabiiy
ipaknikidan past bo’ladi.
Uni oshirish uchun shakllantirilgan tolalar darhol
cho‘ziladi, natijada selluloza molekulalari tola
o‘qiga nisbatan parallel holatda joylashadi. Ho‘l
holatda viskozaning
mustahkamligi 30—65
foizgacha kamayadi. Viskozaning cho‘zilgandagi
uzayishi 22 foizga yetadi. To’liq uzayishning 70
foizigacha ulushini plastik deformatsiya tashkil
etadi. Shu tufayli viskozadan tayyorlangan buyum
lar ancha g’ijimlanuvchan bo’ladi.
Mis-ammiak tolasi.
Bu tola paxta sellulozasidan
olinadi. Paxta momig‘ini m is-am m iak
kompleksining suvdagi eritmasida eritilib, yigiruv
eritmasi tayyorlanadi. Bu tola ho‘l usulda olinadi.
Olingan tolalar viskoza tolalariga qaraganda
ingichkaroq, mayinroq, kam tovlanadigan va ho‘l
holatida mustahkamligini kam yo‘qotadi. Kimyoviy
xossalari va yonishi viskozanikiga o‘xshaydi. Bu
tolalarni ishlab chiqarishda qimmatbaho mis
ishtirok etgani tufayli ukftni ishlab chiqarish uchun
ko‘proq mablag1 sarflanadi. Shu sababli mis-
ammiak tolalari uncha ko‘p ishlatilmaydi. Asosan u
jun tolalari bilan aralashtirilib gilamlaming tukini
hosil qilishda ishlatiladi.
Atsetat tolasi.
Bu tolalarni olishda ham xomashyo
sifatida paxta momiqlaridan ajratilgan selluloza
ishlatiladi. U muzlatilgan sirka kislota muhitida
atsetat angidrid bilan ishlanadi. N atijada,
sellulozaning murakkab efiri hosil bo‘ladi. Uni
spirt va atseton aralashmasida eritib yigiruv
eritmasi tayyorlanadi. Atsetat tolasi quruq usulda
shakllantiriladi.
Shisha va metallsimon iplar.
Shisha iplarini olish
uchun silikat shisha sharchalari elektr pechlarda
1370°C haroratda suyuqlantiriladi. Tez aylanib
turadigan baraban fileradan chiqayotgan suyuq shisha
oqimlarini ilashtirib ketadi va cho'zadi. Shisha
havoda soviganda ingichka iplar hosil bo'ladi.
Poliamidli
tolalar.
Poliamid
moddalaridan
olinuvchi tolalar gumhiga kapron, anid, enantlar
kiradi. Bulardan keng qo‘llaniladigani kaprondir.
Kapron olishdagi xom ashyo benzol, fenol yoki
siklogeksanni kimyo zavodlarida qayta ishlab
kaprolaktam olinadi. Sintetik tolalar zavodida
kaprolaktam
sintez
reaksiyasi
orqali
polikaprolaktam
(poliamid)
degan
yuqori
molekulali
moddaga
aylantiriladi.
Tolani
shakllantirish uchun u eritm a holatiga keltiriladi.
Shakllantirish quruq usulda o‘tkaziladi. Yangi
olingan kapron cho‘ziladi, nam lanadi, yog‘lanadi
va tayyor ip g‘altaklarga joylanadi
Poliefirli tolalar.
Poliefirli tolalar gumhiga lavsan
kiradi. U neftni qayta ishlash jarayonida chiqqan
mahsulotlaridan ishlab chiqariladi. Lavsan olinish
jarayoni, tuzilishi va xossalari jihatidan kapronga
o ‘xshaydi. U m ustahkam , qayishqoq, sovuqqa,
yuqori
haroratga,
ishqalanishga
chidamli.
Gigroskopikligi past bo’lganligi sababli ho‘l
holatda xususiyatlari o‘zgarmaydi. Gazlamalar
to‘qishda shtapel tolar tarzidagi lavsanga tabiiy
tolalar yoki viskoza aralashtiriladi. Ayniqsa uni jun
tolasiga aralashtirib ishlatish keng qo‘llanilmoqda.
Sof lavsandan g‘altak ip, to‘r, texnik gazlamalar,
sun’iy mo‘yna, gilam va shunga o ‘xshash
materiallami tayyorlash uchun ishlatiladi.
Poliakrilnitrilli tolalar.
Nitron tolasi toshko‘mir,
neft yoki gazni qayta ishlash mahsulotlaridan
olinadi. Nitron tolasi kapron va lavsanga
qaraganda
mayinroq
va
tovlanuvchanroq,
mustahkamligi
kamroq,
ishqalanishga
chidamliligi va gigroskopikligi past tola. Shuning
bilan birga uning qimmatli xossalari ham bor:
issiqni yaxshi saqlaydi, qayishqoqligi yaxshi,
mog‘or, kuya ta’siriga chidamli.
Ustki trikotaj buyumlar tayyorlashda sof holda,
ko‘ylaklik, kostumlik va paltolik gazlamalar to
‘qishda jun, paxta, viskoza tolalarga aralashtirib
ishlatiladi.
Polivinilxloridli tolalar.
Etilen yoki atsetilendan
ishlab chiqariladigan tola «Xlorin» — qayishqoq,
suv, kislota va ishqorlar ta ’siriga chidam li,
issiqni yaxshi saqlaydi. Asosiy kamchiliklari —
past miqdordagi gigroskopikligi va issiqqa
chidamsizligi. 60°C haroratda butunlay kirishadi,
90°C haroratda esa mustahkamligi kamayadi.
Ishqalanganda
elektr
zaryadlari
yig‘iladi.
Tolaning bu xususiyati tibbiyotda qo’llaniladi.
Xlorin tolasidan naqshli ipak gazlamalar, gilam,
sun’iy mo‘yna, tibbiy gazlamalar tayyorlashda
ishlatiladi.
Polivinil spirtidan olinuvchi tolalar.
Bu tolalar
jumlasiga vinol, vinilon va boshqa tolalar kiradi.
Vinol tolasi barcha sintetik tolalar ichida eng
arzoni deb hisoblanadi. U ning gigroskopikligi
5—8 foiz, nisbiy uzish kuchi 30—40 cH /teks,
uzayishi 30—35 foiz, ho‘l holatda uning m
ustahkamligi 15—25 foizgacha pasayadi.
200°C da issiqdan kirisha boshlaydi. Yorug’lik
ta’siriga yaxshi chidaydi. Ishqalanishga chidam
liligi paxtaga nisbatan ikki barobar ustun turadi.
Alangaga tutilganda sekin yonadi. Vinol sof holda
ham , paxta, jun, viskoza tolalarga aralashtirilgan
holda ham maishiy gazlamalar tayyorlash uchun
ishlatiladi.
Poliolefin tolalar.
Poliolefin tolalarga polietilen va
polipropilendan
tayyorlangan
tolalar
kiradi.
Roliolefinlarni
sintez
qilish
uchun
dastlabki
xomashyo sifatida neftni qayta ishlash mahsulotlari
— propilen va etilendan foydalaniladi. Poliolefin
tolalam ing issiqlik va yorugMik ta ’siriga
chidamliligini oshirish uchun polimeiga maxsus
moddalar — ingibitorlar qo‘shiladi. Polipropilendan
kompleks iplar, hajm dor buram a iplar, shtapel
tolalar ishlab chiqariladi. Polietilendan to ‘qim
achilik iplari olinadi. Polietilen tolasining nisbiy
uzish kuchi 60—70 cH /teks, uzayishi 10—12 foiz
Polipropilen tolasining nisbiy uzish kuchi 25—45 cH
/teks, uzayishi esa 15—30 foiz
Poliuretan tolalar.
Chiziqiy zichligi 2 dan 125
teks gacha bo‘lgan kompleks poliuretan iplar
spandeks deb ataladi. Spandeks boshqa sintetik
tolalarga
o‘xshaydi,
lekin
fizik-mexanik
xossalariga ko‘ra elastom erlar jumlasiga kiradi.
Ularning uzayishidagi elastik qismi yuqori
bo‘ladi. Nisbiy uzish kuchi 6—8 cH /teks,
uzayishi 600—800 foiz. Gigroskopikligi kichik
1—1,5 foiz. Ishqalanishga yaxshi chidaydi.
Issiqlikka bardosh beradi. Ular sport buyumlari,
korsetlar va elastik davolash buyumlari uchun
gazlamalar, trikotaj va tasm alar tayyorlashda
ishlatiladi.
| 