| Klinikasi va diagnostikasi: ingichka ichakning tashki okmalari ichakdan suyuklikning tashkariga okib chikishi bilan namoyon buladi. Ajralib chikadigan suyuklik mikdori okma xarakteri va funksiyasiga boglik, — suyuklik oz-ozdan to bemorning tinka madorini kuritadigan mikdorgacha bulishi mumkin.
Okmaning joylashuvi, xarakterini rentgenologik tekshirish (bariy sulfat eritmasini ichirish) yoki okma yuli orkali suvda eriydigan kontrast modda yuborib (fistulografiya) diagnostika kilinadi.
Ichak okmalarini vujudga keltiradigan eng kup uchraydigan etiologik omil mikrob omilidir (infeksion ichak okmalari); kimyoviy va fizik omillar ichak okmalarilar rivojlanishida kam rol uynaydi (aseptik). Keyinchalik infeksiya kushilganuda aseptik ichak okmalari infeksionga aylanadi (yiringli). Birok ayrim xollarda ichak okmalarining birlamchi sababini xatto autopsiyadan keyin xam aniklashga muvaffak bulinmaydi. Bunday ichak okmalari kriptogen ichak okmalari deyiladi. Ichak okmalari paydo bklishining asosiy sababi korin buligigsha patogen mikroflora tushishi xisoblanadi, birok korin bushligida mikroflora borligi ichak okmalari paydo bulishini belgilarb bermasligini tugrisida kupgina dallilar topilgan.
Ichak okmalarini keltirib chikaradigan etiologik omillarning turli – tumanligi (korin bushligi a'zolarining utkir destruktiv yalliglanishi), kuzgatuvchi turlarining kupligi, shuningdek klinik belgilarning kupligi bu kasallikning polietiologiyali ekanligini kursatadi.
Katexolaminlar, gistamin, kortikosteriodlar endotoksinlar ta'siri ostida ajralib, parenximatoz a'zolarni ogir zararlantiradi, chukur gemodinamik buzulishlar, oksil, suv – tuz almashinuvi va kislota – ishkor muvozanatining (gipoproteinemiya, gipovolemiya, gipoalbuminemiya, gipokaliemiya, giponatriemiya, gipokalsiemiya va metabolik atsidoz) jiddiy buzulishlarni keltirib chikaradi.
Shunday kilib, kompleks sodir buladigan bir kator patologik uzgarishlar va yalliglanish jarayoni orta borgan sayin ularga kushiladigan kushimcha ta'sirlovchi omillar xam butun bir organizmda, xam xazm sistemasining funksional aktiv satx buzuk xalka xosil bulishiga olib keladi.
Gemodinamika buzilishlari ichak okmalari klinikasida muxim urin tutda, buning ustiga yurak-tomir va nafas buzilishlari korin pardasining tarkarlgan yalliglanishida letal okibatlarining asosiy sabai xisoblanadi. Gemodinamikaning buzilishalari endotoksinning miokardga bevosita ta'siri natijasi sifatida karatiladi, nafas yetishmovchiligi esa asosan toksinning upka tomirlar turiga bevosita ta'siri bilan boglanadi. Chunki gemodinamika buzilishda upka komponenti birlamchi xisoblanadi.
Kasallik avj olgan sayin yurak-tomirlar sistemasi funksional zagiralarining uzguzidan kamayib ketishi yuz beradi, buning natijasida yurakdan kon otilishi kursatgichlari yomonlashadi, yurakning minutli va zarbali xajmining parallel xolda pasayishi, kon okimi umumiy tezligi urtacha pasayadi va sirkulyasiyaning samaradorlik koeffitsienti pasayadi.
Ogir yiringlanadigan kasalliklar modda almashinuvi jarayonlarining keskin aktivlashishi va ularning katabolik reaksiyalar tomoniga siljishi bilan utib, organizmning odatdan tashkari energetik extiyojlariga saba buladi. Tana xaroratining 1°S ga kutarilishi energetik sarflarning 15% gacha oshishiga olib keladi. Xatto normada korin ichi a'zolaridagi maxalliy modda almashinguvi normada organizmning umumiy modda almashinuvining kariyb 50% ni tashkil kilsa, yalliglanish jarayonida esa uning ortishi nazarda tutilsa, ogir ichak okmalarili bemorda energiyaga extiyoj sutkasiga kamida 3000-3500 kkal ni tashkil etishi mumkin.
Oksilning kattagina mikdori parez bulgan ichak bushligiga diffuziya yuli bilan utib, bu yerda u patologik ferment parchalashiga uchraydi. Bunday parchalanish maxsulotlarini reabsorbsiya kilish imkoniyati bulsa kerak, birok organizmning ularni immun va plastik material sifatida utilizatsiya kilish goyat shubxalidir.
Ichak okmalarida oksil almashinuvining sifat jixatidan buzilishlari xam ruy beradi. Avvalo mutlok xarakterga ega bulgan gipoalbuminemiya uziga dikkatni tortadi, chunki u plazma proteini mikdorining umumiy pasayishi fonida kuzatiladi. Albumin darajasining ayniksa keskin pasayishi tarkarlgan ichak okmalarida kuzatiladi, bunda uning pasayishiga moyilligi kuzatuvning 10 kunigacha orta boradi.
Globulin fraksiyasi mikdorining uzgarimshlari fakat bir tomonlama emas, umuman plazma globulin komponentining mikdori umumiy usishiga goyat urtacha tendensiyaga ega. Bu tendensiya magalliy ichak okmalarida birmuncha yakkol va tarkalgan ichak okmalarida kamrok ifodalangan.
Natriy almashinuvi (Na+) teskari tendensiya, ya'ni bu kationning organizmda tutilib kolishiga kuchli moyillik bilan xarakteralanadi. Bu uning xujayra elemntlarida oshishi buyicha xamda urtacha giponatriemiya paydo bulishi va natriyning siydik bilan ekskretsiyasi pasayishi buyicha seziladi. Natriyning bunday tutilishini burak usti bezlari mineralkortikoid funksiyasining kuchayishi, xususan jadal aldosteron ishlanishi bilan izoxlanadi.
Biologik muxitlarda osmotik muvozanatni saklab turishda natriy kationi yetakchi rol uynashini nazarda tutib, aldosteron ishlanishi kuchayishini organizmning keskin buzilgan sharoitlarida uziga xos ximoya reaksiyasi ekanligini tan olmok lozim. Ekssudatda, me'da va ichak suyukligida natriy mikdorining nisbatan yukori emasligi xam buning tasdigi bulib xizmat kiladi.
Ichak okmalarida organizmning kislota-ishkor xolati (KIX) buzilishlari kup yillar mobaynida klinitsistlarning dikkat markazida turgan. Ba'zi bir mualliflar (V.Ya. Shlapobarskiy, 1958; P.L. Selsovskiy, 1963) ichak okmalari, ayniksatarkalgan ichak okmalari sharoitlarida xamisha yakkol atsidoz paydo buladi deb xisoblashgan. Birok, Astrupning anik mikroelektrolit ekspress metodi paydo bulishi bilan ichak okmalarida bu tendensiyaning xammavakt xam doimiy emsligi kayd etilgan. Buning ustiga ichak okmalarida aksariyat yavvol alkaloz kuzatiladi va KIX kursatgichlari bunday sharoitlarda tez uzgarishi mumkin.
Ichak okmalarili bemorlarni tekshirish muntazam xar tomonlama bulishi va kasallik anamnezi, shikoyatlar, kurik, paypaslash, auskultatsiya va perkussiya natijalarini urganishni uz ichiga olishi, klinik-bioximiyaviy tekshirishlar kilinishi zarur.
Kasallik anamnezini sinchiklab urganish tugri tashxis kuyish, uz vaktda va asaslangan davolshda birinchi darajali axamiyatga ega. Anamnezga avvalo kasallikning asosiy simptomlari tugrisidagi anik ma'lumotlarni, bemor xirurgik bulimga yotkizilguncha kadar kullanilgan davo tadbirlarni kritish lozim.
Korin bushligi a'zolarining utkir xirurgik kasalliklarining asosiy belgilaridan biri ogrik, uning joylashuvi, kuchi, xarakteri xisoblanadi. Bemor umumiy xolatining yomonlashuvi bilan utadigan korinda kattik ogrik paydo bulishi korin bushligidagi ogir taxdid darak beradigan daxshatli simptomlardan bir xisoblanadi. Ichak okmalari diagnostikasida kusish, uning necha martaligi, kusuk massalarining xarakteri muxim urin tutadi.
Tilni tekshirish asosiy omillaridan biri (ichak okmalarida til “chutka” singari kuruk) sanaladi, bu suyuklikning depolanishi va degidratatsiya rivojlanayotganiga boglik bglishi extimol. Ichak okmalari diagnosikasida korinni tekshirish muxim axamiyatga ega.
Korinni kuzdan kechirishda uning shakoiga (shishib chikkan yoki ichiga botgan), nafas aktida katnashishi, teri koplamlarining ranggiga axamiyat beriladi. Koirn devori xarakatlanishining asosiy yalliglanish zchogi proeksiyasi zonasidan kuprok chegaranganligi kayd kilinadi.
Kon analizida yukori leykotsitoz, sungra u pasayadi va organizmning ximoya kuchlari kolmaganda leykopeniya bilan almashinishi mumkin. Suv-elektrolit muvozanati, kislota-ishkor xolati buzilishlari eng yukori darajalargacha chikadi. Elektrokardiogrammada miokardning toksik shikastlanishga va elektoril buzilishlari (gipokaliemiya) ga xos belgilar paydo buladi. Koagulogrammani tekshirishda disseminatsiyalangan tomir ichida ivish sindromi (DVS-sindromi) belgilari aniklanadi, bu mikrotsirkulyasiyani buzadi, kasallik kechishini ogirlashtiradi. Bu noxush omillarining barchasi xayotiy muxim a'zolar va sistemalar funksiyasining dekompensatsiyasiga olib keladi, yurak-tomirlar, upka va jigar-buyrak yetishmovchiligini rivojlantiradi.
Taxminan 85% xollarda korin bushligining birorta a'zosidagi patomorfologshik uzgarishlar simptomatika bilan parallel rivojlanadi va tashxis kuyishda. Birok utkir xirurgik kasalliklarning taxminan15% xollarda maxalliy belgilar noanik xarakterda buladi, ba'zan umumiy simptomlar xam shunday noanik bulishi mumkin. Bunday xollarda ogrik xurujiga xarakteriga aloxida etibor berish kerak. Ichak okmalarining differensial diagnozi, odatda, jiddiy kiyinchiliklar tugdirmaydi, birok xuddi shu boskichlarda ichak okmalarini davolash kupincha kam foydali buladi. Ichak okmalarining boshlangich fazasida aniklash oson buladi, chunki uning klinik belgilari ichak okmalari manbai bulgan kasallik simptomlaridan fark kiladi.
Ichak okmalari uchun xos kator simptomlarni aniklash mumkin. Ayni vaktda pankreatitda tuxtamaydigan kusish fonida korin old devori mushaklari taranglashuvi bulmaydi, yoki ifodalanmagan. Korin pardasining ta'sirlanish belgialari yuk, kasallik boshlanishida xarorat normalligicha koladi. Kon va siydik taxlilida diastaza fermenti mikdorini oshganligi aniklanadi.
Klinik jixatdan ichak okmalaridan fakat boshlangich davrlarida fark kiladi, keyinchalik adekvat davo bulmaganda ichak perforatsiyasi rivojlanadi va ichak tutilishi belgilariga ichak okmalari xam kushiladi. Agar ichak tutilishi boshlanishida ogriklar kuchli (xurujsimon) xarakterda bulsa, ichak okmalari uchun doimiy ogriklar xos buladi. Ichak tutilib kolganda peristaltika avvaliga keskin kuchaygan, ba'zan kuzga ilgab oladigan peristaltika aniklanadi. Ichak okmalarida shuningdek rentgen usulida ichak tutilishiga xos belgi - Kloyber kosachalarini aniklash mumin.
Ung kovurgalar ostida ung kurak, ung yelka ustiga irradiatsiya beradigan (utadiga) xurujsimon ogriklar, ut aralashib kelgan oz mikdorda meda suyukligini kusish xos. Ung kovurgalar ostida mushak taranglashuvi yakkol emas, korin pardasining tasirlanish simptomlari bulmaydi. Issik va spazmolitiklar kullanish jigar sanchigi xurujini tezda yukotadi.
| 