O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
ELEKTRORADIO ASHYOLAR VA
TIBBIYOT TEXNIKASINI
TA’MIRLASH MANBALARI
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2016
R. S. MARDONOV
2
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
UO‘K: 612.014.421(075)
KBK: 32.843
M26
ISBN 978-9943-16-246-4
© R. S. Mardonov, 2016-yil
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2016-yil.
Ò a q r i z ch i :
M.I. Mahmudov — Buxoro muhandislik
texnologiyalari instituti «Elektroenergetika»
kafedrasi mudiri:
Mazkur darslikda elektroradio va tibbiyot texnikasida qo‘llani-
ladigan dielektrik, yarimo‘tkazgich, elektr o‘tkazgich va magnit
materiallarning tuzilishi, ularda sodir bo‘ladigan hodisalarning fizik
asoslari yoritilgan. Elektr xususiyatlari, ularning chastotaga bog‘liqligi
ko‘rilgan, fizik-kimyoviy va mexanik tavsiflari keltirilgan. Elektroradio
va tibbiyot texnikasida qo‘llaniladigan radiotexnik materiallar va
ulardan turli detallar ishlab chiqarishning texnologik jarayonlari qisqa
yoritilgan. Elektron asbob va qurilmalarni mikrominiatur (kichik
o‘lchamlarda) tayyorlashda zarur bo‘ladigan turli materiallarning
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Elektroradio va tibbiyot texnikasida elektronika passiv elementlari:
rezistorlar, kondensatorlar, induktivlik g‘altaklari, transformator va
drossellar, almashlab ulagichlar, filtrlarning tasniflari, asosiy para-
metrlari va tavsiflari haqida to‘liq ma’lumotlar to‘plangan.
O‘quv qo‘llanmada keltirilgan rasmlar va jadvallar uning matnini
to‘ldiradi.
O‘quv qo‘llanma o‘rta maxsus va kasb-hunar kollejlarining «Asbob-
sozlik» yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan.
3
KIRISH
Ma’lumki, radioning kashf etilishi fan va texnika rivojlanishida
yangi davrni boshlab berdi. Zamonaviy elektroradio va tibbiyot
texnikasining ahamiyati radioeshittirish va aloqa bilan chega-
ralanmaydi, balki uning negizida boshqa yondosh sohalar ham
rivojlanmoqda, misol tariqasida tibbiyot texnikalarida qo‘llanishini
keltirish mumkin. Ishlab chiqarish, ilmiy va kundalik hayotga
axborot texnologiyalari kundan kunga ko‘proq kirib bormoqda,
axborot qabul qiluvchilarga ma’lumotlar yangi usullarda —
elektron pochta, Internet va h.k. orqali yetkazilishi kuzatilmoqda.
Axborotlar oqimini uzatishning yangi usullari axborotlarni
tarqatish, optik tolali aloqa liniyalari hamda sun’iy yo‘ldoshlar
orqali uzatish tarmoqlaridan foydalanishni talab qiladi.
Ilgari elektroradio va tibbiyot texnikasi rivojlanishi uchun
ko‘plab katta detallar va qurilmalar kerak bo‘lar edi. Ular qo‘pol,
katta hajmga ega, og‘ir, yetarlicha ishonchlilikka ega bo‘lmay,
ishlab chiqarishda katta xarajatlar talab etar edi.
Texnikaning jadal rivojlanishi natijasida yangi yo‘nalish —
mikroelektronika yuzaga keldi. Mikroelektronika — integral
sxemalar va ular asosida radioelektron qurilmalarni tadqiq etish,
konstruksiyalash va ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan elektroni-
kaning zamonaviy yo‘nalishidir. Mikroelektronikaning asosiy
vazifasi ishonchliligi va takrorlanuvchanligi yuqori, arzon, kam
energiya talab qiladigan va yuqori funksional murakkablikka ega
mikrominiatur qurilmalar hosil qilishdan iborat. Bu jarayonni
faqat elektron sxemalardagi energetik jarayonlarni minimizatsiya-
lash asosidagina amalga oshirish mumkin. Bu masalani hal
4
qilishning bir necha usullari mavjud: detal va elementlar o‘l-
chamlarini kichraytirish; yangi elementlar yaratish (yarimo‘tkaz-
gichlar, aktiv dielektriklar, ferritlar); elementlarni ratsional joy-
lashtirish; osma bog‘lanishlarni bosma montajlari bilan almash-
tirish (fotolitografiya, vakuumli purkash va boshqa usullar bilan),
elementlarga bir xil shakl va o‘lchamlar berish yo‘li bilan
(modullar va mikromodullar); pardali texnologiya yoki yarim-
o‘tkazgich material sirtini qayta ishlash — qattiq sxema hosil
qilish asosida elementlar, qismlar va yaxlit (integral) sxemalar
yaratish.
Mikroelektronikaning ko‘pgina masalalari yarimo‘tkazgich va
dielektrik moddalar yordamida hal qilinadi. Chunki ularda elektr
o‘tkazuvchanligi turlicha bo‘lgan kontakt sohalarni olish imko-
niyati mavjud.
Radioelektronikaning barcha materiallarining konstruktiv
belgilariga binoan: elektrotexnik, konstruksion va maxsus elektro-
texnik materiallarga; elektr maydonidagi xususiyatlariga binoan:
elektr o‘tkazgich, dielektrik va yarimo‘tkazgich; magnit maydo-
nidagi xususiyatlariga binoan esa magnit va nomagnit materiallarga
ajratish mumkin.
Elektroradio va tibbiyot texnikasining rivojlanishi yuqori
texnologiya asosida radiotexnik materiallar ishlab chiqarish bilan
bog‘liq. Zamonaviy texnik tizimlar yaratish uchun nochiziqlik
xususiyatiga, kuchaytirish va xotiraga ega bo‘lgan element bazasi
zarur. Ilgari bu maqsadda yarimo‘tkazgich va dielektrik materiallar
qo‘llanilgan vakuum lampalar, keyin esa yarimo‘tkazgich aso-
sidagi elementlar bazasi, hozirgi kunda esa qattiq jism, gaz,
plazma va hatto yadro hamda elementar zarrachalar fizikasi,
kimyosi kabi butun klassik va yangi ishlab chiqarish yo‘nalishlari
qo‘llanilyapti.
5
I BOB. ELEKTRORADIO ASHYOLARNING ASOSIY
| 