|
I BOB. ELEMENTAR ZARRALAR FIZIK XARAKTERISTIKASI
|
| bet | 2/7 | | Sana | 21.06.2022 | | Hajmi | 287.93 Kb. | | #24117 |
Bog'liq Elementar zarralar va fizik xarakteristikasi ElectronicsLectures GinGrich, SAVOLLAR, Elektr mexanik tizimlarda energiya tejamkorligi O Hoshimova, чилангарлик маъруза матнлари, 1-Topshiriq. Aylanani bo\'laklarga bo\'lish, Karimova Jamila, Ishchi dastur Mehnat muhofazasiI BOB. ELEMENTAR ZARRALAR FIZIK XARAKTERISTIKASI
1.1 Elementar zarralar. Zarralar va antizarralar.
Modda va maydonning bir-biriga aylanishi. Elektronning o’z antizarrasi – positron bilan uchrashuvi ularning elektromagnit nurlanish kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi. Bu hodisa annigilyatsiya deyiladi:
e- + e+ → 2γ.
Nafaqat electron va pozitron, balki barcha zarralar ham o’z antizarralari bilan uchrashganda annigilyatsiyaga kirishadi. Boshqacha aytganda, ular elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi.
Ushbu holda annigilyatsiya so’zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u lotincha “yo’qolish”degan ma’noni anglatadi. Aslida esa zarra va antizarra uchrashganda hech qanday yo’qolish ro’y bermaydi. Barcha saqlanish qonunlari to’la bajariladi. Materiya modda ko’rinishidan elektromagnit maydon kvantlari ko’rinishiga o’tadi, xolos.Agar modaning elekrtomagnit maydon kvantlariga aylanish jarayoni ro’y bersa, unda teskarisi, maydon kvantlarining moddaga aylanish jarayoni ham ro’y bermaydimi, degan savol tug’iladi. Albatta ro’y beradi. Umuman olganda, biz bu jarayon bilan tanishmiz. Energiyasi electron va prozitronning tinchlikdagi energiyalari yig’indisidan katta bo’lgan γ- kvant Eγ> 2m0c2 = 1,02 MeV yadroning yonidan o’tadigan electron-pozitron juftligiga aylanishi mumkin:
γ → e- + e+
Elektron-pozitron juftligining paydo bo’lishi va ularning annigilyatsiyasi materiyaning ikki shakli (maydon va modda) o’zaro bir-biriga aylanishlarini ko’rsatadi.Antimodda. Agar zarralarning antizarralari mavjud bo’lsa, unda antiyadro, aniqrog’I antizarralardan tashkil topgan antimodda yo’qmikan? Antiyadrolarning mavjudligi qayd qilingan. Birinchi antiyadro – antideytron (p va n larning bog’langan holati) 1965- yilda amerikalik fiziklar tomonidan topilgan. Keyinchalik esa serpuxovadagi tezlatgichda antigeliy (1970) va antitritiy (1973) yadrolari hosil qilinadi.Zarralar bilan to’qnashganda annigilyatsiyaga uchrashi antizarralarning uzoq vaqt zarralar orasida bo’lishiga imkon bermaydi. Shuni alohida takidlash kerakki, annigilyatsiya jarayonida juda katta miqdorda energiya ajralib chiqadi. Solishtirish uchun aytish mumkinki, ajralib chiqadigan energiyadan millionlab marta kattadir. Shunday qilib, annigilyatsiyada o’zaro ta’sirlashadigan zarralarning barcha energiyasi boshqa turdagi energiyaga aylanadi, ya’ni annigilyatsiya mavjud energiya manbalari orasida eng katta energiya ajraladigan jarayondir. Agar olamning bizga yaqin biror joyida antimodda mavjud bo’lganda edi, kuchli miqdorda energiya ajralishi kerak edi. Lekin astofiziklar hanuzgacha bunday holni etmaganlar. Shuning uchun ham antimoddani o’rganish hozircha, faqat modda tuzilishini o’rganish yo’nalishidagi fundamental izlanishlardan iborat bo’lib qolmoqda.Hozirgi vaqtda elementar zarracha aniq ta’rif berish qiyin. CHunki bu termin hozir o’zining haqiqiy ma’nosida ishlatilmaydi. Sababi “elementar” degan so’z “bo’linmas” degan ma’noni anglatadi.
SHu tufayli, elementar zarralar deb, inson tafakkurida bo’linmaydigan, atom yoki atom yadrosi bo’lmagan mayda zarralarning katta guruhiga aytiladi.Hozirgi vaqtda elementar zarralar jadvalida 400 tadan ortiq elementar zara mavjud bo’lib, ularning soni yil sayin ortib bormoqda. Elementar zarrachalarni xarakterlrovchi kattaliklarga geometrik kattaliklar va ichki kattaliklar kiradi.Fazo va vaqtning simmetriyaga ega ekanligidan kelib chiquvchi kattaliklarga geometrik kattaliklar deyiladi.Fundamental ta’sirlashuv siimmetriyasini aks ettiruvchi kattaliklarga ichki kattaliklar deyiladi.
Hozirgi kunda tabiatda mavjud fundamental ta’sirlashuvlarr quyidagilardir:
Gravitatsion ta’sirlashuv. Bu ta’sirlashuv istalgan jismlar o’rtasida mavjud. Gravitatsion ta’sirlashuv gravitonlar deb atalgan zarrachalar hisobiga amalga oshiriladi.
Kuchsiz ta’sirlashuv. Bunda fotondan boshqa hamma zarralar ishtirok etadi.
Elektromagnit ta’sirlashuv. Bunday ta’sirlashuv butun zaryadlangan zarralarga va fotonlarga xosdir bo’lib barcha ta’sirlashuvlar ichida ma’lum va ancha keng o’rganilgan bo’lib, uning tashuvchisi fotonlardir.
Kuchli ( yadroviy ) ta’sirlashuv. Bunda faqat adronlar ishtirok etadi. Kuchli ta’sirlashuvga misol tariqasida yadrolarning mavjudligini ta’minlovchi yadro kuchlarini keltirish mumkin.
Kosmik fazoni to’ldirruvchi yuqori energiyali zarralarga kosmik nurlar deyiladi. Kosmik nurlar yer sirtiga yetib kelishi uchun qalin qatlamli modda – atmosferani o’tishi zarurdir. U yerda esa murakkab aylanishlar zanjiri sodir bo’ladi. SHu tufayli yer sirtiga kosmik fazoda yuzaga kelgan nurlanish bilan hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan nurlanish yetib keladi. Mana shu nurlanishni ikkilamchi kosmik nurlanish deyiladi. Yerdan uzoqdagi ob’ektlardan Quyoshda, Galaktikalarda yuzaga kelgan nurlanishga birlamchi kosmik nurlanish deyiladi.
|
| |
