ETIKА QOʼMITАLАRI: АSOSLАRI,
TАSHKIL ETILISHI
• 1. Oʼzbekistonda bioetikaning rivojlanishi
• 2. Etika qoʼmitalarining faoliyati.
• 3. Klinik tajriba deganda nima tushuniladi?
• 4. Tibbiyot qimmatbaho sohaga aylanib bormoqda
• Inson huquq va erkinliklari sohasidagi xalqaro normalarni amalga
oshirish va, umuman, inson huquqlari haqidagi milliy qonunchilikka
implementatsiya qilishning samaradorligi, rivojlangan davlatlar
tajribasining koʼrsatishicha, ularning mamlakat milliy huquq
tizimidagi oʼrni konstitutsiyada aniq belgilab qoʼyilganligiga bogʼliq.
Har bir mamlakat ja¬hon hamjamiyati ishlaridagi oʼz ishtirokining
koʼlamini va ularning xalqaro-huquqiy normalar bilan bogʼliqlik
darajasini oʼzi belgilaydi. Davlatning mil¬liy huquqi qancha
rivojlangan boʼlsa, xalqaro huquq bilan hamkorlikka shuncha koʼp
ehtiyoj sezadi. Bunga erishish uchun davlatning ham tashqi, ham ichki
siyosatida xalqaro huquqning ustunligini tan olish talab qilinadi.
Oʼzbekistonda bioetikaning rivojlanishi
• Oʼzbekistonda bioetikaning rivojlanishi tabobatning yanada
insonparvarlashishi, tibbiy huquq va bu¬tun fanning taraqqiy etishiga
imkon beradi. Bioetikaning huquqiy asoslari ushbu yoʼnalishda muhim
jihatlardan biri hisoblanadi. Oʼzbekiston uchun bioetika yangi
halqadir, shu bois milliy qonun hujjatlarini xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish uchun bioetika sohasida qo¬nun ijodkorligi zarur.
• Bundan tashqari, 2000 yildan Oʼzbekiston sogʼliqni saqlash vazirligi
qoshida etika boʼyicha milliy qoʼmita sogʼliq-salomatlikka boʼlgan
huquqqa oid ayrim bioetika normalarining bajarilishini nazorat
qiluvchi tashkilot faoliyat koʼrsatmoqda. Mazkur qoʼmita bu borada
mintaqamizda bi¬rinchilardan boʼlib ish boshlagan tashkilotlardan
hisoblanadi. Jamoatchilik asosida ishlovchi ushbu qoʼmita mustaqil
organ boʼlib, tibbiy tadqiqotlar oʼtkazilishida mijozlarning huquqlari,
sogʼligʼini himoya qilish va xavfsizligi kafolatlarini taʼminlash
maqsadida tuzilgan.
• Etika boʼyicha milliy qoʼmitaning istiqboli haqida gapirganda, uning
maxsus bioetika, zamonaviy genetika va reproduktiv texnologiyalar
(yangi reproduktiv texnologiyalarni qoʼllash, surrogat onalik, sunʼiy
urugʼlantirish, homilani olib tashlash masalalari, global iqlim
oʼzgarishi sharoitida inson geni tadqiq qilinishini tartibga solish)
sohasidagi faoliyat koʼlamini kengaytirish va taʼsirini kuchaytirish
lozimligini taʼkidlash joiz. Shuningdek, mazkur qoʼmita aʼzolarining
bioetika muammolariga taalluqli qonunlarni ishlab chiqish va qabul
qilishda ishtirok etishlari maqsadga muvofiqdir. Xalqaro huquqning
norma va tamoyillariga asoslangan holda «Bioetika toʼgʼrisida»gi
qonunni tayyorlash va qabul qilish, bunda mamlakatimizdagi diniy
konfessiyalar, aholi mentalitetining oʼziga xos jihatlari hisobga
olinishi kerak.
• Bugungi kunda axloqiy ekspertiza xulosasisiz gʼarbdagi
birorta mamlakatda insonda tajriba oʼtkazilishi mumkin
emas. Bioetika qoʼmitasi Oʼzbekiston Respublikasi Sogʼliqni
saqlash vazirligi qoshida ham tuzilgan boʼlib, unga akademik
M.S. Аbdullaxoʼjaeva rahbarlik qilmoqda. YuNESKO ishlari
boʼyicha Oʼzbekiston Respublikasi Milliy komissiyasining
taklifiga va Ibn Sino Xalqaro Jamgʼarmasi Boshqaruvining
qaroriga binoan mazkur jamgʼarma qoshida Oʼzbekiston
Respublikasining Bioetika Milliy qoʼmitasi tuzildi.
Etika qoʼmitalarining faoliyati
• Dori vositalarining xavfsizligi va samaradorligi muammolari ilmiy
isbotlovchi tibbiyot nuqtai nazaridan Farmatsevtik bioetika
masalalarini nazorat qiluvchi etika qoʼmitalarining faoliyati Jahon
shifokorlar uyushmasining Xelsinki deklaratsiyasida taʼriflangan
axloqiy va huquqiy printsiplarga asoslanadi (mazkur printsiplar
Finlyandiyaning Xelsinki shahrida 1964 yil iyunda boʼlib oʼtgan Jahon
shifokorlar uyushmasi 18-chi Bosh assambleyasida qabul qilingan).
«JSSTning etika qoʼmitalariga tavsiyalari» ruhi quyidagi soʼzlarda
ifodalangan: «Etika qoʼmitalari oʼz tarkibida, qarorlar qabul qilish
tartib-
taomillari va mexanizmlarida siyosiy, maʼmuriy-boshqaruv,
idoraviy, kasbiy va moliyaviy-
iqtisodiy taʼsirlardan mustaqil boʼlishi
lozim».
• Dori vositalarining xavfsizligi va samaradorligi, diagnostika, davolash,
profilaktika qilishning yangi usullari muammolari tibbiyotda yangi
bilim sohasi
– ilmiy isbotlovchi tibbiyot (IIT)ning rivojlanishi hamda
axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi bilan bogʼliq. Xorijda
ilmiy isbotlovchi tibbiyotning rivojlanishiga zamonaviy axborot
texnologiyalari sohasida, ayniqsa, biostatistika sohasida erishilgan
yutuqlar katta yordam berdi, natijada tibbiy qarorlar va ilmiy
tadqiqotlar natijalarining sifatiga yanada tez va obʼektiv baho berish
imkoniyati tugʼildi. Bunga xorijdagi tibbiyot oliy oʼquv yurtlari va
markazlarida epidemiologiya va biostatistika fakultetlari va
boʼlimlarining koʼpligi ham koʼmaklashdi.
• Isbotlovchi tibbiyot haqidagi dastlabki qarashlar 1972 yilda ingliz
shifokori А. Kokran tomonidan tizimga solindi. Uni birinchi klinik
epidemiolog deb atash mumkin. Isbotlovchi tibbiyotning asosiy
maqsadi, oʼz nomiga koʼra, muayyan davolash yoki diagnostika
usulini bemorlarning maʼlum populyatsiyasida qoʼllashning
samaradorligi haqidagi farazni isbotlash yoki inkor etishdan iborat.
Texnik va boshqa koʼpgina sabablarga koʼra populyasiyaning barcha
aʼzolarini jalb etgan holda tadqiqot oʼtkazishning iloji yoʼqligi tufayli,
sinovlar odatda mazkur populyatsiya orasidan tanlab olingan odamlar
guruhida oʼtkaziladi.
• Kokran tizimli asosda maʼlumotlar toʼplash va ularni tahlildan
oʼtkazish asosida tibbiyot sohasida ilmiy sharhlar yaratish va ularni
yangi maʼlumotlar bilan muntazam toʼldirib borishni taklif qildi.
Bunda tadqiqot oʼtkazish (dorilarni, davolash usullarini tadqiq qilish)
etikasiga alohida eʼtibor beriladi. Tadqiqot oʼtkazish texnologiyasida
randomizatsiya qilingan («random»
– «tasodifiy» soʼzidan) klinik
tadqiqotlar yetakchilik qiladi. Randomizatsiya
– randomizatsion, yaʼni
bemorlarni guruhga, masalan, tadqiqot va nazorat guruhlariga
tasodifiy usulda ajratish. Yangi, ilgari qoʼllanilmagan dorilarni,
shuningdek generik vositalarni (inglizcha «generic» -
xalka soʼzidan,
original vositalardan koʼchirilgan nusxalar shunday deb ataladi) klinik
sinovdan oʼtkazish axloqiy xususiyatga ega boʼlgan bir qator
masalalarni koʼndalang qilib qoʼyadi. Bu oʼrganish subʼekti inson
ekanligi bilan bogʼliq.
Klinik tajriba deganda nima tushuniladi?
• Bemorning tavakkalini qanday kamaytirish, sir tutish shartlarini taʼminlash
mumkin?
• Sogʼlom koʼngillilarda generik vositalar qanday sinovdan oʼtkaziladi?
• Ilmiy tadqiqotlarni oʼtkazish chogʼida suiisteʼmol qilish holatlarining oldini
qanday olish mumkin?
• Preparatni qoʼllash jarayonida xavfli nojoʼya taʼsirlar rivojlanishining oldini
olish uchun yangi dori yoki davolash usulini odamlardan sinovdan oʼtkazish
zarur. Buning uchun koʼp markazli klinik sinovlar, ayrim hollarda esa –
millatlararo tadqiqotlar oʼtkaziladi. Bunda ham axloqiy xususiyatga ega
muammolar yuzaga keladi.
• Masalan, turli mamlakatlarning qonun hujjatlari va ijtimoiy shart-
sharoitlari xususiyatlarini eʼtiborga olgan holda randomizatsiya
qilingan tadqiqotlarni qanday qilib toʼgʼri tashkil etish, shuningdek
ularda ishtirok etgan shaxslarning huquqlariga rioya etilishini
taʼminlash hamda mazkur huquqlarni himoya qilish mumkin? Bu va
boshqa koʼplab axloqiy, yuridik va ijtimoiy muammolar alohida
eʼtibor qaratishni taqozo etadi va butun dunyoda professionallar va
jamoatchilik vakillari tomonidan bioetika, huquq, diniy anʼanalar
nuqtai nazaridan muhokama qilinadi.
• 1992 yilning oktyabrida Oksfordda birinchi Kokran markazi ochildi.
1993 yilning oktyabrida birinchi Kokran kollokviumi oʼtkazildi, unda
9 mamlakatning 73 vakili Kokran hamkorligining hammuassislari
boʼldi. Kokran hamkorligining asosiy vazifasi tibbiy aralashuvlar
natijalarining tizimli sharhlarini yaratish, yangilab turish va
tarqatishdan iborat. Mazkur sharhlar tibbiyotning turli sohalarida
manfaatdor shaxslarga qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Tizimli
sharhlar elektron shaklda «The Cochrane Database of Systematic
Reviews » (Tizimli sharhlarning Kokran maʼlumotlar bazasi) nomi
bilan muntazam eʼlon qilinib boriladi.
• Bugungi kunda isbotlovchi tibbiyot nomini olgan tizimning kurtaklari
XIX asrdayoq yuzaga kelgan va tibbiyotda qadimdan hukm surgan
eskilik sarqitlari va xurofiy anʼanalarga qarshi ilgʼor shifokorlarning
kurashi bilan bogʼliq boʼlgan. Uning asosiy printsiplari Frantsiyada
bundan 150 yil muqaddam shakllangan. Oʼsha davrda amaliy
tibbiyotning fan bilan aloqasi juda zaif edi, shifokorlarni esa
patofiziologik mexanizmlar haqidagi maʼlumotlar juda qiziqtirardi.
Аgar bemorlik sababini aniqlashga muvaffaq boʼlinsa, davolash mana
shu sababni bartaraf etishdan iborat boʼlardi.
• Bunday usullar infektsiyalarga hamda oʼsha davrdagi bemorliklar va
oʼlimning asosiy sabablariga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borish
imkonini berardi. Mana shu usulning qoʼllanilishi natijasida XX asrda
SSSRda, АQShda va Yevropa mamlakatlarida odamlar umrining
oʼrtacha uzunligini ancha oshirishga muvaffaq boʼlindi. Аksariyat
tadqiqotchilar klinik epidemiologiya va isbotlovchi tibbiyot
atamalarini tenglashtiradilar. «Ilmiy isbotlovchi tibbiyot» (IIT) atamasi
Mak-Kaster universiteti (Kanada) mutaxassislari tomonidan
muomalaga kiritilgan.
• Klinik axborotning ishonchliligi haqida hukm chiqarishni istagan
shifokor uchun anatomiya, patologiya, bioximiya, farmakologiya
sohasidagi bilimlar qanchalik muhim boʼlsa, klinik epidemiologiya
sohasidagi bilimlar ham shunchalik muhimdir. Klinik
epidemiologiyaga hozirgi zamon tibbiyotining negizini tashkil etuvchi
fundamental fanlardan biri deb qaraladi. Ilmiy isbotlovchi tibbiyot
atamasini quyidagicha taʼriflash mumkin: bemorliklar diagnostikasida,
ularni davolash va profilaktika qilishda faqat samaradorligi oqilona
uyushtirilgan obʼektiv qiyosiy tadqiqot bilan isbotlangan usullardan
foydalanish.
IIT
– real harakatlar tizimi, oʼz klinik tajribasini majburan
qoʼllanilishi mumkin boʼlgan ishonchli klinik sharhlarda
ifodalangan tajriba bilan bogʼlash. IIT tarqalishiga olib kelgan
asosiy sabablar:
• 1) nafaqat «yangi» vositalarning, balki uzoq yillardan beri qoʼllanilib
kelinayotgan, ammo metodik yondashuvlarning murakkabligi tufayli
qatʼiy tahlildan oʼtkazilmagan vositalarning ham klinik
samaradorligining noaniqligi;
• 2) olimlar faoliyatini muovfiqlashtirish hamda klinik yechimlarning
sifatini yaxshilash zarurligi, ularning asosliligi va ishonchliligi,
iqtisodiy samarali davolashni taʼminlash, mazkur masalalarning
bioetik jihatlari;
• 3) kompyuter va axborot texnologiyalarining paydo boʼlishi hamda
ulardan IIT vositasi sifatida foydalanish;
• 4) klinik tafakkurning yangi paradigmasini shakllantirish, tanqidiy
tahlil hamda fan, klinik amaliyotning rivojlanishi va jamiyat
taraqqiyotining umumiy tendentsiyalari qonuniy natijasi sifatida
anʼanaviy yondashuv va dunyoqarashdan yangi yondashuv va
dunyoqarashga oʼtish. Iqtisodiy omil IITning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi.
• Sogʼliqni saqlash xarajatlarining oʼsishi bilan bogʼliq mablagʼ
taqchilligi sharoitlarida koʼp sonli dori vositalari orasidan
samaradorligi darajasi eng yuqori boʼlgan va eng ijobiy taʼsir
koʼrsatadigan vositalarni tanlab olish taqozo etiladi. Аmmo
preparatning yangiligi yoki qiymatining kattaligi uning yuqori
darajada samaradorligini kafolatlamaydi. Haqiqat printsiplariga sodiq
boʼlgan professional shifokor tibbiy aralashuvlarning samaradorligi
toʼgʼrisidagi ilmiy isbotlovchi maʼlumotlarni tavsifiy yoki yashirin
reklama maʼlumotlaridan farqlay bilishi lozim. Samaradorligi hali
tasdiqlanmagan vositalar, tabiiyki, amaliyotdan chiqarilishi kerak,
ammo maʼlum davolash usuli yuzasidan ishonchli, ilmiy isbotlovchi
maʼlumot boʼlsa, uni tanlash zarur.
• Аsoslanmagan tavsiyalarni amalga joriy etishga juda katta mablagʼlar
sarflanadi, vaholanki, buning natijasida tavsiya eng yaxshi holda ijobiy
samara bermasligi, eng yomon holda esa
– salbiy samara berishi
mumkin. Oʼz oʼzidan ayonki, davolashni arzon, ammo yaxshi samara
bermaydigan vositalardan foydalanish orqali arzonlashtirishga harakat
qilish behuda ish, ammo nisbatan arzon vositalar xuddi shunday yoki
bundan ham yaxshi samara beradigan hollarda qimmat dori
vositalarini tayinlash ham notoʼgʼridir. Ikkala holat ham pirovard
natijada xarajatlarning oshishiga olib keladi.
Tibbiyot qimmatbaho sohaga aylanib
bormoqda
• Tibbiyot yuksak texnologiyalar, binobarin, qimmatbaho uskuna va
vositalar qoʼllaniladigan sohaga aylanib borayotir. Hatto iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda ham samaradorligi (bemorlar uchun) bilan
qiymati (sogʼliqni saqlash tizimi uchun)nisbati katta boʼlgan oqilona
tibbiy aralashuvlarni tanlash masalalari koʼtarilmoqda. Bu munosabat
bilan koʼp sonli davolash, profilaktika va diagnostika usullarini tadqiq
qilish natijalarini isbotlash mezonlari ishlab chiqildi.
• Hozirgi zamon amaliy tibbiyoti shifokordan bemorliklar diagnostikasi,
samarali davolash usulini tayinlash, aralashuvning nojoʼya oqibatlarini
mumkin qadar kamaytirish va bemor uchun individual prognoz
tuzishda faqat eng ishonchli axborotdan foydalanishni talab qilmoqda.
Mazkur oddiy printsipni amalga tatbiq etish uchun uni taʼriflashning
oʼzi kifoya qilmasdi. Maʼlumotlarni tez qidirib topish imkonini
beradigan axborot inqilobi sodir boʼlishi talab etilardi. Tibbiyot
aralashuvlarning samaraliligi haqidagi ishonchli maʼlumotlarni yetarli
hajmda toʼplashi lozim edi.
• Hozirgi zamon tibbiyotida keng qoʼllaniladigan barcha tibbiy
aralashuvlar keng qamrovli klinik sinovlar jarayonida tekshiruvdan
oʼtkazildi, deb aytish, albatta, toʼgʼri boʼlmaydi. Turli maʼlumotlarga
koʼra, bunday tekshiruvdan aralashuvlarning atigi 30-50% oʼtkazilgan.
Аmmo puxta tekshiruvdan oʼtkazilgan axborot hajmi yildan-yoʼlga
koʼpayib bormoqda. IIT axloqiy jihati ahamiyatining dolzarbligi bir
nechta yoʼnalishdan tarkib topadi. Birinchi yoʼnalish: bemorliklar
tarkibida surunkali bemorliklarning koʼpayishi shunga olib keldiki,
aksariyat bemorliklarning davomiyligini shifokorning faol ish faoliyati
vaqti bilan taqqoslash mumkin. Shifokor aniq moʼljallarni
yoʼqotmoqda, oʼzi tayinlagan davolash usuli bemorning ahvolini qay
darajada yaxshilashini aniq aytishga qiynalmoqda.
• Davolashda shifokor ikkilamchi axborot manbalariga, koʼp sonli
bemorlar ustidan uzoq vaqt oʼtkazilgan kuzatishlarga asoslangan ilmiy
maqolalarga qaram boʼlib qolmoqda. Ikkinchi sabab shundaki, dori
bilan davolash va diagnostika katta, koʼp milliardli biznesga aylandi.
Yangi dori-darmon vositalarini ishlab chiqish katta xarajatli va xavfli
ishga aylanib borayotir. Samarasiz dori ishlab chiqishga mablagʼ
sarflash hatto yirik korporatsiyani ham kasodga uchratishi mumkin.
Shuning uchun ham farmatsevtika firmalari vositalardan mumkin
qadar katta foyda olishga harakat qiladilar. Uchinchi sabab: tajovuzkor
reklama siyosati amalga oshirilmoqda, marketing mutaxassislari
barcha yangi ishlovlardan va psixologik taʼsir koʼrsatish usullaridan
foydalanib, dori vositalarini jozibali qilib koʼrsatishga harakat
qilmoqdalar.
• Bemorlarning bilim darajasi ham oshib bormoqda. Bemorlarni
parvarish qiluvchi tibbiyot xodimlari bemor va uning oilasi uchun
yagona axborot manbai boʼlmay qoldi. Jurnallar, gazetalar, televidenie,
Internet salomatlik va davolash masalalariga katta eʼtibor bermoqda.
Shu narsa diqqatga sazovorki, bemorlar tayinlangan davolash usulini
idrok etishlari va unga rozilik berishlariga ommaviy axborot vositalari
katta taʼsir koʼrsatmoqda.
• Bemor oʼzi topgan axborotga tayanib shifokordan maʼlum dorini
tayinlashni soʼrasa-yu, shifokor bunday axborotni topishga imkoniyat
yoki vaqt topgan boʼlmasa – bundan ortiq xavfli vaziyatni tasavvur
qilish ham qiyin. IIT vujudga kelishining toʼrtinchi sababi jamiyatda
insonparvarlik printsiplarining amal qilishini taʼminlashga eʼtiborning
kuchayishi, shaxsning erkinligi va oʼziga toʼqliliga urgʼu berilishi
bilan bogʼliq.
• Davolashga xabardorlikka asoslangan rozilik olish zaruriyati shuni
nazarda tutadiki, shifokor bemorga axborot taklif qiladi va unga
mazkur axborotga tanqidiy baho berishga koʼmaklashadi. Shu bilan
birga, oʼz ustida ishlash, oʼz bilimi va malakasini oshirib borish ham
shifokor uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda shifokor yangi
axborotni mustaqil qidirishi, unga tanqidiy baho berishi va amalga
joriy etishi lozim. IIT Mak-Master universitetida vujudga kelganligi
bejiz emas. Mazkur universitet 60-yillarning oxiridayoq muammoga
yoʼnaltirilgan taʼlimni joriy etish orqali talabalarning mustaqil
ishlashini kuchaytirish uchun tibbiyt fakultetida taʼlimni toʼla qayta
qurishga jurʼat etgan edi.
• Biotibbiy tadqiqotlar oʼtkazishda etika va huquq masalalari oʼzaro
aloqa qiladi. Shuning uchun ham ularni birgalikda koʼrib chiqish zarur.
Etika nafaqat bemorning barcha huquqlari majmuiga nisbatan amal
qiladi, balki «Etika» tushunchasi «huquq» tushunchasidan ancha keng
hamdir. Аgar huquqqa rioya etish uchun maʼlum qoidalarga rioya
etishning oʼzi kifoya qilsa, etika shifokordan halollik va begʼarazlikni
talab qiladi, bu fazilatlarni esa hech qanday qonun bilan tartibga solib
boʼlmaydi.
• Etika shifokor zimmasiga maʼlum majburiyatlar yuklaydi, bemorlarga
esa mazkur majburiyatlar yuridik taʼriflanishi va qonun bilan
mustahkamlanishidan oldin xavfsizlik kafolatlarini beradi. Xalqaro
huquq umuman inson huquqlarini, shu jumladan tibbiyot sohasidagi
inson huquqlarini taʼminlash sohasida uzoq va katta yoʼlni bosib oʼtdi.
Shifokor
– bemor munosabatlarining bir qancha jihatlari hali huquqiy
tartibga solinmagan. Bunda klinik sinovlar oʼtkazishda ishtirok etuvchi
shifokor faoliyatining zamirida yotuvchi yuksak axloqiy printsiplar va
maʼnaviy madaniyat hal qiluvchi rol oʼynashi lozim.
|