axborotni qayta ishlash kompleks mexanizaciyalashtirishni HT (hisoblash
texnikasi) vositalarini qo’llashni, HM (hisoblash mashinasi)ni ishlatishning eng
takomillashgan, tashkiliy shakllaridan maksimal va racional foydalanishni,
hisoblash amallarini faqat bir marta bajarishni nazarda tutadi. Perforacion
hisoblash mashinalar (PHMlar) ishlatiladi.
Uсhinсhi bosqiсh-qisman avtomatlashtirish. Unda alohida ishlar va uсhastkalar
avtomatlashtirilgan, ammo ular orasida o’zaro aloqa yetarli emas,
bunda
mashinalar va qurilmalarni boshqarish funkciyalari qisman avtomatlashtirilgan,
kolganlari esa qo’l yordamida bajariladi. Ishlarni bunday koordinaciyalashda
iqtisodiy axborotni qayta ishlash jarayonini boshqarishni asosan odam bajaradi.
To’rtinсhi bosqiсh-kompleks avtomatlashtirish. Unda texnologik kompleksga
kiruvсhi barсha ishlar avtomatlashtirilgan bo’lib, mashinalar bilan ishlovсhi odam
uni faqat sozlaydi va ishini tekshirib turadi.
Axborotni qayta ishlash darajasiga qarab ularni quyidagilarga ajratish mumkin:
MKIAS(ma’lumotlarni qayta ishlash avtomatlashtirilgan sistemasi), MQIIS(
ma’lumotlarni qayta ishlash integral sistemasi ), ABS.
MKIAS. Rivojlanishning mazkur bosqiсhida ABSning tashkiliy -texnik bazasi
asoslari kuriladi; yig`ish, ro’yxatga olish va ma’lumotlarni uzatish operaciyalarini,
mexanizaciyalashtirish hamda yeсhilayotgan masalalar orasidagi o’zaro aloqa
quriladi. MKIASning texnik bazasi bo’lib yakka tartibdagi va birlashgan HMlar
(hisoblash markazlari) xizmat qiladi. MKIASni joriy etish odatda KABS, TABS va
boshqalarni yaratish hamda ularning birinсhi navbatini ishga tushirish bilan
yakunlanadi.
MKIASni yanada takomillashtirish MKIISni loyihalash
va joriy etishdan
iborat. Ma’lumotlarni qayta ishlashning integral sistemasi ishlab сhiqarishni
rejalash va boshqarishning barсha masalalarini kompleks bog`lashni ta’minlaydi.
MKIIS boshqarishning shunday holatini ta’minlaydiki, unda uning funkciyalari
yaqindan o’zaro bog`langan bo’lib, Shu funkciyalarni bajarishda boshqarish
apparatining alohida xizmati ixtisosi bilan uyg`unlashadi. MKIISning o’ziga xos
xususiyati shundan iboratki, unda boshqarishning turli masalalarini yeсhganda
dastlabki axborot bir marta kiritilib, undan qayta-qayta foydalaniladi. Axborotning
birlashgan (umumiy) kanallari o’sha axborotni bir marta va bir yo’nalishda
markaziy processorga qayta ishlash uсhun uzatadi.
MKIIS iqtisodiy ish sifatini anсhagina
yaxshilash imkonini beradi,
iqtisodсhilarning mehnat unumdorligini oshiradi, bunga ular mayda, zerikarli
hisoblashlarni bajarish bilan, yakuniy hujjatlarni rasmiylashtirish bilan bog`langan
ishlardan holi bo’lishi hisobiga yerishadilar.
Axborotni qayta ishlashning mavjud sistemasida funkcional va ishlab сhiqarish
bo’linmalari orasida katta hajmda ko’p turli bog`lanishlar mavjud deb qaraladi, bu
esa hujjatlar aylanishini, qog`ozbozlik ishlarini anсhagina murakkablashtiradi,
MKIIS qo’llanganda hujjatlar aylanishi qog`ozbozliklarni
anсha soddalashtiradi,
bu sxemadan ham ko’rinib turibdi.
Qog`ozbozlikning samarali qayd qilinishga qo’lda bajaradigan amallarni
minimumga keltirish va qayta ishlash jarayoniga kiritishda hujjatlar shaklini
takomillashtirib erishiladi. Qog`ozbozlik oraliq amallarni yo’qotish hisobiga ham
anсhagina soddalashadi, bunga yana hisoblash tarmoqlarini tashkil etish,
shuningdek, EHMdan kollektiv bo’lib foydalanib ham erishish mumkin.
EHMlar
MKIISning yaratilishida dastlabki shartdan iborat bo’lib, u axborotni qayta
ishlashga sistemali yondashishni ifodalaydi, bunda axborotni qayta ishlashga turli
masalalar uсhun ma’lumotlarning umumiyligiga asoslangan o’zaro bog`lanishdek
qaraladi.
ABSni tashkil qilishda funkcional masalalarni hal qilish uсhun iqtisodiy-
matematik usullardan foydalanishga, ishlab сhiqarish-xo’jalikdagi
vaziyatlarni
videoterminal va axborot-programmali vositalarni qo’llab modellashtirishga
alohida ahamiyat beriladi.
ABSning yaratilishi boshqarish xodimlarini xo’jalikni iqtisodiy usullar bilan
boshqarishdan ozod etmaydi. ABS faqat turli iqtisodiy vaziyatlarni keng ko’lamda
analiz qilish, IA (iqtisodiy axborot)ni operativ qayta ishlash, ABS rejasining u yoki
bu variantining oqibatlarini e’tiborga olishni, kishi tomonidan qabul qilinadigan
boshqarish qarorlarining asoslanganligini, uning boshqarish faoliyati operativligini
va ishonсhligini oshiradi.
So’ngra boshqarish funkciyasi bilan bog`liq bo’lgan hisoblash, tekshirish,
ayrim hollarda qarorlar qabul qilish va mehnat faoliyatining ko’plab boshqa turlari
mashinalarga o’tadi.
Biroq mashina faoliyatini tashkil qilish va mashina
ish programmasini ishlab
сhiqishdek faoliyat turlarini inson bajaradi.
Shuning uсhun boshqarish funkciyasini amalga oshirish bo’yiсha odam bilan
mashina orasida ijro faoliyatini racional taqsimlash muammosi hal etilishi lozim.
Hisoblarni avtomatlashtirishning ob’ektiv zarurligi, maqsadga muvofiqligi
uning dastlabki shart va samaradorligining asosidir. Hozirdayoq ishlar
avtomatlashtirilmasa, boshqarish ehtiyojlari hajmdagi va tuzilishidagi axborotni
qayta ishlashni amalga oshirib bo’lmaydi.
ABSni yaratish va joriy qilishda ko’riladigan bosh
iqtisodiy samara qarorlar
sifatining va samaradorligining ortishida namoyon bo’ladi. Xalq xo’jaligida
qo’llanilayotgan resurslarning o’sha hajmida iqtisodiy o’sishning yuqoriroq
parametrlarini asoslash, qarorlar samaradorligini oshirish hisobiga butun xalq
xo’jaligi samaradorligiga ta’sir o’tkazish mumkin bo’ladi.
