O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
“TEXNIKA” FAKUL’TETI
“FAKULTETLARARO UMUMTEXNIKA FANLARI”
KAFEDRASI
“ELEKTR MEXANIK TIZIMLAR
VA KOMPLEKSLARNI BOSHQARISH” FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Taklidchi elektr yuritmali tizimning sifat kursatkichlari
Bajardi: Ruzmetov Dilshod
Qabul qildi: Qodirov Alibek
Urganch 2022
REJA
Taqlidchi elektr yuritma
Dastur bilan boshqariladigan elektr yuritmalar.
Taqlidchi elektr yuritma sistemalari Kichik quwath o'lchash organi bilan berilgan mexanik harakatni taqlid etib, uni berilgan aniqlikda takrorlovchi katta quwath yuritma taqlidchi elektr yuritma deb ataladi. Demak, taqlidchi elektr yuritma, asosan, buyruq beruvchi datchik va uni qabul qihb, takrorlovchi priyomnik elementlaridan iborat bo'ladi. Hozirgi paytda, bunday elektr yuritmadan kopirlash (taqlid qihsh) stanoklaridagi keskichni model profili yoki chizmadagi chiziqlar bo'yicha, radiolokatsiya qurilmasidagi antenna va astronomiya qurilmalaridagi teleskopni osmondagi obyekt bo'yicha harakatlantirish va shu kabilarda keng foydalaniladi. Taqlidchi 2 6 9 elektr yuritmalami o ‘z-o‘zidan va tashqi teskari bog'lanishlar bilan sinxronlanuvchi yuritmalarga bo‘hsh mumkin. O‘z-o‘zidan sinxronlanuvchi taqhdchi elektr yuritma bilan mexanik bog'lanishga ega bo'lmagan bir necha vallami sinxron ravishda aylantirish yoki ulami m a’lum burchaklarga burish imkoni bo'ladi. Bunday sistema turh potensiometr va selsinlardan iborat bo‘hb, ularning ish prinsiplari yuqorida ko'rsatilgan. Tashqi teskari bog'lanish bilan sinxronlanuvchi taqhdchi sistemalar uzlukli va uzluksiz (sinxron) yuritmalarga bo'linadi. Uzlukli taqhdchi elektr yuritmalarda datchik o‘qi priyomnik o‘qi oralig'idagi burchak farqi ma’lum qiymatga erishgandagina priyomnik o'qining aylanishiga signal beriladi. 7.25- rasmda kontakt sistemah taqhdchi elektr yuritma sxemasi ko'rsatilgan. A — datchik; V — priyomnik; К — kontakt sistemah taqhdchi elektr yuritma sxemasi ko'rsatilgan. Bunda A - datchik; V— priyomnik; K — kontakt sistemah taqhdchi moslama; 10 \ 2 0 ‘va ICh, 2 Ch — kuchaytirgich sifatida qo'llanilgan reversiv kontaktorlar; R — reduktor.
Kontakth taqhdchi moslama izolatsiya orahg'i /bilan ajratilgan ikki bo'lak yarim halqalardan iborat bo'hb, kontakt К ning izolatsiya orahg'idagi, ya’ni o'zining nol holatida motor elektr tarmog'iga ulanmagan bo'ladi. Datchik rotorini berilgan burchakka burish bilan priyomnik rotori ham shu burchakka burilib kontakt К ni izolyasiya orahg'idan yarim halqa tomon suradi. Bulling natijasida 10', 2 0 ‘ larva, demak, m otor ham elektr tarm og'iga ulanib motor bilan reduktor o'ng tomonga aylana boshlaydi. Reduktor aylanishi bilan kontakth sistema К ham dastlabki holatiga qaytarila boshlaydi.
Kontakt К dastlabki holatlarga qaytarilishi bilan motor o'z-o'zidan elektr tarmog'idan ajraydi, ammo u o'z inersiyasi bilan aylanishni davom (uzlukli) taqlidchi elektr yuritma ettirib, К ni I oralig idan chiqarib yuboradi. Natijada motor teskari
tomonga aylanib, К ni yana I ga kirgizadi. Demak, motor nol holat atrofida birmuncha vaqt tebranma harakatga ega bo'hb, o'tkinchi rejimda ishlaydi. Bu esa sistemaning kamchiligidir. Bundan tashqari, sistemaga buyruq qancha tez berilmasin, uning qayta takrorlanishi bir xil chastotada o'tadi. Bular esa uzlukh sistemaning asosiy kamchiliklari hisoblanadi. Uzluksiz sistemalar uzlukliga nisbatan, ancha murakkab bo'lsa ham, ammo ularda buyruq aniqroq va turli sinxron chastotalar bilan takrorlanadi. 7.26- rasmda uzluksiz, ya’ni sinxron taqlidchi sistemaning prinsipial sxemasi ko'rsatilgan. Bunday elektr yuritma, asosan datchik 7, priyomnik 2 (taqlidchi organ), kuchaytirgich 3, ish mexanizmi IM va priyomnik bilan mexanik ravishda bog'langan motor 4 dan iborat bo'ladi. Uzluksiz sistema datchigi va priyomnigi sifatida transformator rejimida ishlovchi selsinlardan foydalanib, uning kuchaytirgichi sifatida esa elektr, magnit, mexanik, pnevmatik va gidravlik apparatlardan foydalaniladi. Bunday sistema datchigi rotorini berilgan burchakka burish jarayonida priyomnikning bir fazah chulg'amida e.y.k. hosil bo'ladi. Bu e.y.k. kuchaytirgichga berilib, kuchaytirgich esa motomi elektr tarmog'iga ulaydi. Natijada motor uzatma 5 orqah priyomnikni berilgan chastota bilan aylantira boshlaydi. Priyomnikning rotori berilgan burchakka burilganida datchik va priyomnik rotorlari burihsh burchagining farqi nolga teng bo'hb, motor to'xtatiladi. O'rtacha quwatli taqhdchi elektr yuritmalarda o'zgarmas tok motoriari qo'llanilib, ular yarim o'tkazgich yoki tirotron, katta quwatlarda esa simob ventillari yoki G—M bilan boshqariladi. Kichik quwatli taqhdchi elektr yuritmalarida, ko'pincha, ikki fazah qisqa tutashtirilgan rotorh asinxron motori qo'llaniladi.
Dastur bilan boshqariladigan elektr yuritmalar Bunda rostlanuvchi parametming o'zgarish qonuni aniq bo‘- hb, u dastur tariqasida berilgan bo'ladi. Sanoat buyumlarining ko'pchihgi kam seriyalab ishlab chiqariladi. Bunday elektr yuritmalarda buyumni ishlab chiqarishdagi bir rejimdan ikkinchisiga o'tish uchun unga yangi dastumi kirgizish kifoya. Shu sababh hozirgi zamon elektr apparatlari va hisoblash texnikasi imkoniyatlariga asoslanib yangi prinsipdagi, ya’ni raqamlar bilan boshqariladigan dasturh sistemalar yaratilmoqda. Bunday sistemalaming tuzihshi ancha murakkab bo'lsa, ham, ammo ulami tez va osongina yangi dasturga o'tkazib ishlatish imkoni bo'ladi. Dasturh boshqarish sistema(Z>Z?»S)lar ham ochiq va berk zanjirh bo'ladi. Ochiq zanjirh D B Slardan ohnadigan natija berilgan dastur bilan sohshtirilmaydi. Berk zanjirli DBS larda esa ohnayotgan natija uzluksiz yoki uzlukli ravishda berilgan dastur bilan solishtirihb, sodir bo'lgan xatohklar o'z vaqtida tuzatilib turiladi. Demak, berk zanjirh DBS lami teskari bog'lanishh sistemalar qatoriga kirgizish mumkin. Berk zanjirh DBS lar ochiq zanjirhga nisbatan murakkabroq bo'lsa ham, ammo ular yuqori aniqlikka ega. Qadamli motor yaratilishi va o'zlashtirihshi natijasida ochiq zanjirh DBS lami ham yuqori aniqlik bilan ishlatish imkoni yaratiladi. Uzluksiz DBS larda dastur uzluksiz ravishda o'zgarib turadigan miqdorlar orqah yozib ohnadi. Bunda, ko'pincha, amplituda yoki faza orqah modulyatsiya qilingan sistemalar qo'llaniladi. Demak, yuqoridagi birinchi sistemada dasturlashtiriladigan harakat amphtudasi uzluksiz o'zgarib turadigan miqdor bilan ifodalansa, ikkinchisida esa fazasi o'zgarib turadigan (sinusoidal) miqdor bilan ifodalanadi. Uzluksiz DBS larda dastur magnit lentaga yozib olingan bo'ladi. DBS lardan ko'proq metall qirqish stanoklarida foydalanib, stanoklardagi ish harakatlariga binoan bunday sistemalarni koordinatalar yoki konturlar asosida boshqaruvchi sistemalarga bo'lish mumkin. Koordinatalar asosidagi sistemada qirquvchi asbob (keskich) yoki ishlov beriladigan buyum o'matilgan mexanizmni yangi koordinataga aniq o'tishi katta ahamiyatga ega bo'lsa, uning o'tish yo'li esa ahamiyatga ega bo'lmaydi. Bunday sistemalardan parmalash va randalash stanoklarida ko'proq foydalaniladi. 2 72 Koordinataga binoan boshqariluvchi sistemalarda harakat diskret (pog‘onah-uzlukli) tavsifga ega bo‘lib, ularda dastumi teshikh qog‘oz lentalari yoki korton varaqlari bilan ifodalash qulay bo‘ladi. Konturh DBS sistemalari esa, ko‘pincha, frezerva tokarhk stanoklarida qo‘llanilib, uni keskich yoki buyumning harakat yo‘nalishi yuqori aniqhkda o'tishi kerak. DBS laming asosiy elementlari 7.27- rasmda qadamli motor deb ataluvchi maxsus motorcha bilan boshqariluvchi elektromagnit muftali diskret DBS ko'rsatilgan. Bunda elektr kommutatori EK orqah berilgan buyruq signali kuchaytirgich A'bilan kuchaytirilib, qadamh motor Q M ga beriladi. Qadamli motor differensial uzatma D orqah kontakth halqa X surgichni harakatga keltirib, birinchi elaktromagnit muftasi \M ni yoki ikkinchisi 2M ni elektr tarmog'iga ulaydi. Bunda P vah asinxron motor bilan u yoki bu yoqqa aylantirib, differensial uzatma orqah halqa X surgichi o'zining dastlabki holatiga buriladi. Natijada berilgan buyruq to'la ijro etilib, surgich halqaning izolatsiyalangan oralig'ida to'xtaydi. Elektromagnit mufta esa elektr tarmog'idan ajratiladi. Birinchi mufta tarmoqqa IF kontakti bilan ulanganda, ikkinchisi undan 2F bilan ajralib turadi. Bu sistemada 1M va 2M larda aylantiruvchi mamentini kuchaytirgichlari sifatida foydalanihb, kontakth halqa X o'miga selsinlardan foydalanish ham mumkin. 7.27- rasmda kichik quwatli qadamh motor qo'llanilgan sistemaning sxemasi ko'rsatilgan bo'hb, katta quwath
qadamli motor bilan stanok supporti yoki stolini ham bevosita harakatga keltirish imkoni bo'ladi. Qadamli motor statorida uch qismli halqasimon chulg'amlar bo'ladi. Statoming ustki qismida tishlari bo'hb, bu tishlar soni bilan motor qadami aniqlanadi. Motor statori rotorining ichki qismiga joylashtiriladi. Rotoming ichki qismida ham ferromagnit tishlar o'matilgan bo'lib, ular har bir qismda qadamning uchdan biriga surilgan bo'ladi. Demak, stator biror chulg'amining ulanishi bilan rotor qadamining uchdan biriga buriladi. Shu sababli stator chulg'amlarining ketma-ket ulanishi bilan rotor qadamlarining uchdan biriga burilib aylanaveradi. Demak, rotoming aylanishi tezhgi stator chulg'amlarining ulanish chastotasi bilan aniqlansa, bu chulg'amlaming ulanish ketmaketligi esa uning aylanish yo'nalishini aniqlaydi. 7.28- rasmda, DBS laming soddalashtirilgan tuzilish sxemasi ko'rsatilgan. Tuzilish sxemasi quyidagi elementlardan, ya’ni dastumi ishga tushiruvchi dekodlashtiruvchi D, solishtimvchi S, kuchaytimvchi K, ish motori M, reduktor R va holat datchigi XD lardan iborat bo'ladi. Dastumi ishga tushiruvchi element sifatida, ko'pincha temir bilan qoplangan plastmassa lentasi (magnit lenta), perfolenta, perfokarta, magnit baraban va kinolentalardan foydalaniladi. Bunda masalan, magnit lentaga diskret yoki uzluksiz tavsifga ega bo'lgan signallami uning aktiv qatlamini magnitlash bilan yozish uchun lenta magnitofondagi maxsus elektromagnitli yozish kallagi yaqinidan o'zgarmas chastotada o'tkaziladi. Kallakning qo'zg'atish chulg'amiga dastur asosida olingan modulyatsiyalangan sinusoidlal kuchlanish beriladi. Magnit lentaga yozilgan dastumi shu onning o'zida ijro etish yoki uni bir necha marta o'chirib, so'ngra qayta yozish imkonlari bo'ladi. Perfolenta yoki perfokarta asosida tuzilgan dastur esa berilgan tartibda joylashgan va berilgan sondagi teshiklar bilan yoziiadi. Raqamlar bilan boshqariluvchi sistemada biror miqdomi dasturga o'tkazish uchun dastawal uni ikkihk yoki o'nlik sanash sistemasi asosida shartli kod orqali ifodalash lozim. Quyidagi misolda 1263 soni o'nlik sistemada ohngan kodi ko'rsatilgan. 1263 soni o'nlik sistemada 1263 = 1 • 103 + 2 102 + + 6 -10’ + 3 -10° bo'lib, ikkilik sistemasida esa 1263 = 1-210 + + 0 • 29 + 0 • 28 + 1 ■ 28 + 1 • 25 + 0 ■ 24 + 1 • 23 + Г 22 + 1 • 21 + 1 • 2° bo'ladi. Demak, 1263 sonining ikkilik sistemasidagi kodi 10011101111 dan iborat raqamlari bilan kodlanishi xotira va sanash elementlarini juda sodda prinsipda tuzish imkonini beradi. Haqiqatan, bir (/) raqamini dastur lentasida teshik, magnit - lanish izi yoki nur izi bilan ifodalash imkoni bo‘lsa, nol (0) raqamini esa teshiksiz, magnit yoki nur izlari tushmagan oraliq bilan ifodalash imkoni bo'ladi. Demak, elektron va ion asboblari, yarim o'tkazgichli va rele-kontaktor apparatlaridan tok o'tayotgan holatini lentada teshik yoki magnit izi bor bo'lgan oraliq, ya’ni 1 deb qabul qilinsa, tok o'tmayotgan holatini esa lenta teshik va izlar yo'q bo'lgan orahq, ya’ni 0 deb qabul qilinadi. 7.29- rasmda 1263 sonining a — o'nlik, b — ikkilik va d — ikkihk-o'nlik sanash sistemasida kodlanishi ko'rsatilgan. Bunda raqamlami quyidagi belgilar bilan, ya’ni • — teshik bor va О - teshik yo'q deb ifodalangan. O'nlik sistemada kodlangan dastumi o'qish juda oson bo'lsa ham, ammo bu sistemada olingan dastumi kiritish va sanash elementlari ancha murakkab va noqulay bo'ladi. Ikkilik sistemasida kodlangan dastumi o'qish qiyinroq bo'lsa ham, ammo bu sistemada ohngan sanash va xotira elementlari oddiy, dastur lentasi esa ixcham tuzihshda bo'ladi. O'nlik sistemada aniqlangan sonlami ikkilikka o'tkazish uchun ko'p sonh matematik hisoblami bajarish kerak. Shuning uchun dastur bilan boshqariluvchi sistemalarda ikkilik sanash sistemasi bilan bir qatorda, ikkihk-o'nlik deb ataluvchi sistemadan ham keng foydalaniladi. Bu sistemada o'nlik sistemasining a) soddahgi (o'qishda) va ikkilik sistemasining ixchamhgi va qulayhgi mujassamlashgan. Ikkihk-o'nlik sistemasining asosi uchun o'nlik sanog'idagi sonlar olinib, so'ngra undagi har bir 0-h9 raqami ikkilik sistemasidagi 4- razryadli ekvivalent raqamlar bilan belgilanadi. Masalan, o'nlik sistemadagi 2467,39 sonini quyidagicha ifodalash m um kin, ya’ni 100 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0 0 * 9 0 0 0 о о О О О О О 0 * 0 0 0 • • • • • # • • • • 0 0 9 0 0 0 0 0 0 0 0 * 0 0 0 000 оо 211 210 29 2s 27 26 Ь) d) 25 24 23 22 21 2° А . о »6. о 7.29- rasm. 1263 sonining kodlanishi. 275 2 4 6 7 3 9 0010 0100 0110 0111 0011 1001 Demak, 2467,39 soni ikkilik-o‘nlik sistemasida 0010010001100111, 0011 1001 bo'ladi. Bu sistemada dekodlash elementi ham ancha soddalashadi, kontaktorlaming ulanish soni esa minimumgacha kamayadi. O'nlik sistemadan ikkilikka o ‘tishni osonlashtirish uchun quyidagi 1- va 2 -jadvahardan foydalanish mumkin. 1-jadvalda bir xil sonlaming o‘nlik va ikkilik sistemalarida yozihshi ko'rsatilgan bo‘Isa, 2- jadvalda ikki sonining har xil darajalarining natijasi ko'rsatilgan. 1 -jad v al 0 ‘nlik sistema 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ikkilik sistema 0 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010 1011 1100 2 -jad v al Ikkinchi daraja 2° 21 22 23 24 2s 26 27 2s 29 2io 2" 2 12 Natija 1 2 4 8 16 32 64 128 256 512 1024 2048 4096 7.30- rasmda biror buyumni parmalash uchun berilgan chizma ko'rsatilgan. Bu chizmaga binoan, dasturga kiritilishi kerak bo'lgan sonlar quyidagicha aniqlanadi. Texnolog tomonidan J v a O' o'qlariga nisbatan parmalash koordinatalarini ifodalovchi tegishli raqamlar 3-jadvalga o'tkaziladi. Bu jadvalga keskich o'matilgan mexanizm koordinata tomon harakatining tezligi ham kiritiladi. So'ngra jadvaldagi raqamlar kodlar bilan ifodalanib dastuiga kiritiladi. 3 -jad v al Kadr X Revers Y Parmalash I 002250 06 124 020 II 12 1 7 2 1 5 2 7 0 025 III 2 3 10 0 0 18 0 0 015 Agar kontur asosida tuzilgan Jboshqarish sistem asiga dastur J tayyorlash kerak bo'lsa, u holda y murakkab tenglamalarini yechish kerak. Bunda ma’lum kontur bo'yicha harakatlanishni va texnologik shartlarini hisoblash mashinalariga kiritib undan trayektoriya koordinatalariga tegishh raqamlar ohnadi. Bu raqamlaiga binoan perforator yordamida dastur tuzUadL Bunday , J0. № Buylm]nl ^ masalalami hisoblash mashinasidan uchun chizma. foydalanmasdan yechilsa juda ko‘p vaqt talab qilinadi. Hisoblash mashinalari esa bir sekundda 10000 va undan ham ko‘p hisob amaUarini bajarishi mumkin. Shunday qihb, kiritilgan boshqarish signallari dekodlash elementi D ga uzatiladi. Dekodlash elementiga dastur asosida berilgan signallami avtomatik boshqarish uchun qulay bo'lgan elektr signallariga aylantiriladi. Agar dastur magnit lentaga yozilgan bo‘Isa, u holda dekodlash elementi faqat sanash mexanizmidan iborat bo'ladi. Dasturdagi kodni o'qish (rasshifrovkalash) uchun sanash mexanizmidan foydalaniladi. 7.31- a rasmda magnit lentaga yozilgan dastumi o‘qib beruvchi sanash mexanizmi ko'rsatilgan. Bunda sanash mexanizmi faqat magnit kallagidan iborat bo'lib, uning yaqinidan magnit lenta o‘tkazilganda ochiq zanjirh po‘lat o‘zagiga o'matilgan g‘altak chulg'amida e.y.k., ya’ni elektr signali hosil bo'ladi. Dastur perfolenta yoki perfokartaga yozilgan bo'lsa, uni rasshifrovkalash uchun elektromexanik yoki foto elektr sistemah sanash mexanizmi qo'llaniladi. 7.31- b rasmda elektromexanik sanash mexanizmi ko'rsatilgan. Bunda lenta 1 ni ma’lum tezlikda tortib uning teshigi cho'tka 2 tagiga kelganida, cho'tka bilan plastinka 3 orasida kontakt hosil bo'ladi. Natijada boshqarish sistemasining relesi RP dan tok o'ta boshlaydi. 7.31- d rasmda foto elektr sanash mexanizmi ko'rsatilgan. Bunda lentadagi teshikdan numi o'tishi bilan fotoqarshihk 2 ning qiymati keskin kamayib RP reledan boshqaruvchi signal toki o'tadi. 7 .3 1 -rasmdagi dekodlash elementidan chiqqan signal solishtirish elementiga beriladi. Solishtirish elementidan chiqadigan signalning qiymati dastur bilan berilgan signalni holat datchigi XD signalidan ayirish natijasida 23h 61.24 152.7 18 У- 2 2 5 ^ ^ Л 121.72 J ютм/штт а) •f Ф _ 7.31- rasm. а — magnit kallakli sanash mexanizmi; b — elektromexanik sanash mexanizmi; d — fotoelektrik sanash mexanizmining prinsipial sxemalari. hosil bo'lgan signal bilan aniqlanadi. Shunday qihb, olingan boshqarish signah kuchaytirgich К da kuchaytirilib, ish motori M ga beriladi. Bu motor reduktor orqah holat datchigi bilan bogiangan bo'ladi. Demak, bu sistema ham teskari bog‘lanishli berk boshqarish zanjiriga ega bo'hb, uning ishlashdagi aniqhgi asosan holat datchiklarining ishlash aniqligiga bog'hq bo'ladi. 7 .3 2 -rasmda konturga binoan boshqariluvchi DBS li tokarlik stanogining tuzilish sxemasi ko'rsatilgan. Bunda magnit lentaning tortuv mexanizmi bilan berilgan chastotada harakatlanayotgan paytda undagi signallar magnit kallaklari 1 orqah sanab boriladi. Bunda kahaklardan biri asos signalini sanab tursa, boshqalari esa stol 10 ni X va Y o'qlari bo'yicha boshqarish hamda yordamchi mexanizmlami boshqarish uchun yozilgan signallami sanab turadi. DBS ga faza bo'yicha modulyatsiya qilingan signal beriladi. Rasshifrovkalangan va kuchaytirilgan asos signah kuchaytirgich 2 orqah faza bo'luvchi 3 ga beriladi. Natijada asos signali 3 fazali kuchlanish signaliga aylantirilib seisin 4 statorlariga beriladi. Bu selsinlami rotorlari reduktorlar orqali Xva Ko'qlari bo'yicha harakatlanuvchi ishga tushuruvchi vintlar 9 bilan bog'langan bo'ladi. Buning natijasida holat datchigidan chiquvchi bir fazah signal fazasi stolga o'matilgan buyum holati bilan aniqlanadi. Bu signal solishtirish elementi 5 7.32- rasm. Konturga binoan boshqariluvchi DBS tokarlik stanogining struktura sxemasi. ga beriladi. X va Y o'qlari bo'yicha boshqaruvchi signahar ham kuchayliigichlardan o‘tib, sohshtirish elementiga uzatiladi. Demak, solishtirish elementidan chiqadigan signal buyumning haqiqiy holati bilan dasturda belgilangan holatlaming ayirmasiga proporsional bo'ladi. Bu signal kuchaytirihb, 2 orqah EM K 6 bilan 7 lami boshqaradi. reduktor 8 va ishga tushirish vintlari 9 bilan bog'langan stanok stoli 10 motor orqah harakatga keltiriladi. Shunday qihb, DBS lar asosida buyumlarga murakkab trayektoriyalar bo'yicha ishlov berish imkoni ohnadi.
|
