12
CH2 va CH3 gruppalariga tegishli polosalaming nozik tuzilishi, magnit
energetik sathlarining spin-spin ta’sir natijasida ajralishi hodisasi hisobiga paydo
bo’ladi. Polosani ajralishi hisobiga hosil bo’lgan chiziqlar orasidagi masofaga
spin-spin ta’siming doimiysi deyiladi va u J harfi bilan belgilanadi. Bu
kattalik,
odatda, gertslarda ifodalanadi. A kattalik qo’llanilgan doimiy magnit
maydonining kuchlangantigiga bog’liq bo’ladi, lekin, gertslarda ifodalangan
spin-spin ta’sirning doimiysi magnit maydonining kuchlanganligiga bog’liq
emas. Spektrni nozik tuzilishini paydo bo’lishi va J rung magnit maydoni
kuchlanganligiga
bog’liq
bo’lmasligini
sababini
gipotetik
H—D
molekulasining
spektrini o’rganish orqali tushunib olish mumkin. Agar, qandaydir
mexanizm yordamida, protonning magnit momenti deyteronga ta’sir qilsa u
holda, magnit maydonining kuch chiziqlari atrofida aylanma (pretsessiya)
harakat qilayotgan deyteron joylashgan nuqtadagi magnit maydonining
kuchlanganligi, unga qo’shni bo’lgan vodorod yadrosining magnit kvant
soniga bog’liqdir. Agar, protonning spini +1/2 bo’lsa uning magnit momenti
doimiy magnit maydonining yo’nalishi bo’ylab yo’nalgan bo’ladi va
deyteronga ta’sir qilayotgan maydon, o’matilgan doimiy magnit maydoni
hamda qo’shni proton hosil qilgan magnit maydonining yig’indisidan iborat
bo’ladi.
Shunday qilib, bunday molekulada deyteriy yadrosi uchun rezonans
sharti
vodorod yadrosining magnii kvant soni - 1/2 bo’lgan molekuladagi deyteriy
yadrosiga
qaraganda
doimiy
magnit
maydonining
kichikroq
kuchlanganliklarida
bajariladi. Vodorod yadrosining magnit kvant soni -1/2 bo’lgan H—D
molekulada protonni magnit momentini yo’nalishi
doimiy magnit
maydonining
yo’nalishiga teskari bo’ladi va deyteriy joylashgan nuqtadagi magnit
maydonining
kuchlanganligi bu ikkala maydonning ayirmasidan iborat bo’ladi.
Bunday
molekulalardagi deyteriy yadrosi uchun rezonans shartini bajarilishi
uchun. doimiy maydon kuchlanganligini ko’paytirishga to’g ’ri kcladi
Deyteriy yadrosi uchun olinishi kerak bo’lgan hisoblangan spektr.
Turli chiziqlaming hosil bo’lishiga olib keladigan har xil molekulalardagi
vodorod yadrolari uchun mi ning qiymati tegishli chiziqlaming ustiga
(yonigaj
qo’yilgan. Ikkala polosaning
intensivligi bir xil, chunki, vodorod
yadrolarining
+ 1/2 va -1/2 magnit kvant sonlariga ega bo’lish ehtimoliyati bir xildir.
Spektrdagi uchta rezonans signali har xil molekulalardagi
deyteriy atomi yadrosining uchta magnit kvant soniga ega bo’lishi
mumkinligiga
mos keladi, ya’ni +1, 0 va -I. Keltirilgan ikkala spektrdagi spin-spin
13
ta’siming doimiyliklari JDH va JHd lar bir xil qiymatlarga egadir. JHd = Jdh
(Gts). Etil spirti bilan bo’lgan misolga qaytib, metilen gruppasi protonlarining
ta’sirida metil gruppasi protonlari signalini nozik tuzilishga ajralishini
qaraymiz. Spirt CH2 gruppasining ikkita ekvivalent
protoni uchun yadro
magnit
momentlarining turlicha kombinatsiyalari bo’lishi mumkin.
