FOND BOZORINI RIVOJLANTIRISH MILLIY IQTISODIYOTINING ENG
MUHIM OMILI
Saidahad Alisher o’g’li Obidov
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada fond bozorini rivojlantirish va uning bozor
iqtisodiyotidagi ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdik, fond birjasi va uni
rivojlantirishda tijorat banklarining ishtiroki, haqida ma’lumot keltirilgan.
Tayanch so’zlar: fond bozori, fond birjasi, tijorat banklari, bozor iqtisodiyoti,
moliya tizimi, qimmatli qog’oz, subyektlar, pul.
FUND MARKET DEVELOPMENT IS THE MOST IMPORTANT FACTOR
OF THE NATIONAL ECONOMY
Saidahad Alisher oglu Obidov
Tashkent State University of Economics
Abstract: This article analyzes the development of the stock market and its
importance in a market economy. There is also information about the stock exchange
and the participation of commercial banks in its development.
Keywords: stock market, stock exchange, commercial banks, market economy,
financial system, securities, entities, money.
Kirish
Har qanday mamlakat iqtisodiyotida biz shuni ko’rishimiz mumkinki, ayrim
tarmoqlarda pul mablag’lari yetishmay turgan bir paytda, ba’zi tarmoqlarning ko’p
miqdorda pullari vaqtincha bo’sh turadi. Bir tarmog’ning mablag’i ma’lum vaqt
mobaynida ortiqchalik yoki yetishmay qolishligi navbatma navbat almashib kelishini
hisobga olgan holda, mablag’i yetadigan va shu mablag’ga yetishmovchiligi bor
bo’lgan tarmoqlarni bir birlari bilan uchrashtiradigan soha bu moliya bozori, ya’ni
fond birjasidir. Dunyoning ko’plab, eng zamonaviy davlatlarning bozor iqtisodiyotida
fond birjalari faoliyat ko’rsatmoqda. Shu bilan birga, fond birjalari bozor
iqtisodiyotining eng muhim instituti sifatida qaralib, tegishli moliya institutlarining
faoliyatini milliy iqtisodiyotidan kelib chiqqan holda muhim ahamiyatga ega bo’lgan
ko’plab vazifalarni o’z ichiga oladi. Fond bozori jismoniy yoki qimmatli qog’ozlar
bilan operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradigan mexanizm to’plamidir. Fond
birjasi - bu qimmatli qog’ozlar savdosiga mo’ljallangan uyushgan bozor. Bu qimmatli
qog’ozlar xaridori hamda sotuvchisi uchrashadigan joy.[6]
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
207
Xalqaro tajribaga ko’ra, qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiyotning turli
tarmoqlari uchun zarur investitsiyalarni jalb qilishning muhim manbai bo’lib, bank
krediti orqali moliyalashtirishning muqobili sanaladi. Shu bois ham har qanday davlat
iqtisodiy tizimining holati fond bozoridagi faollikda namoyon bo’ladi. [5] Mazkur
bozorda yuridik yoki jismoniy shaxslar o’z mablag’ini kelgusida foyda olish
maqsadida aksiya hamda boshqa qimmatli qog’ozlarga yo’naltiradi. Qimmatli
qog’ozlardan foyda olish dividend yoki foiz ko’rinishida yoxud ularni ikkilamchi
ravishda yuqoriroq bahoga sotish evaziga amalga oshiriladi. Moliyaviy fond birjalari
bir nechta subyektlarning ishtirokida ishlaydi:
Emitentlar. Fond bozorida ishtirok etuvchi subyektlarning bunday turi yuridik
shaxs, davlat organlari yoki mahalliy hokimyat organi bo’lishi mumkin.
Investorlar. Ushbu subyekt turiga jismoniy va yuridik shaxslar - kompaniyalar,
korxonalar, davlat idoralari kirishi munkin. Yuqorida qayd etilgan shaxslar o’z
kapitallaridan keyinchalik foyda olish maqsadida qimmatli qog’ozlarni sotib olish
uchun foydalanadilar.
Professional a’zolar. Ular fond bozorida ishtirok etuvchi uchinchi shaxslardir.
Ular asosan treyderlar, brokerlar, dilerlar kiradi. Bir so’z bilan aytganda ular
vositachilar bo’lib, tomonlardan birining vakili. Bu guruh vakillari muvaffaqiyatli
bitimning foizlarini olishadi, shuning uchun bunday savdo shartnomalarini bajarishda
imkon qadar ishtirok etish ularning manfaatlariga mos keladi.[3]
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
O’tgan bir necha yil davomida mamlakatimizda ham birjalar faoliyatini
takomillashtirish, jumladan fond bozorini rivojlantirish borasida izchil ishlar amalga
oshirilmoqda. Shuningdek, fond birjasini rivojlantirish orqali bozor iqtisodiyotining
taraqqiyotiga erishish maqsadida tuzilgan dasturlar bugungi kunda Prezidentimizning
2017 yil 18 apreldagi "Ozbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga
ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etish to’g’risida"gi
Farmoni va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar doirasida amalga oshirib kelinmoqda.
[2]. Ayni payta mamlakatimiz , Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va
raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi tomonidan faoliyati tartibga solinib turuvchi
birjalar soni 3 tadan iborat. Ular O’zbekiston Respublikasi tovar-xom ashyo birjasi,
Respublika ko’p tarmoqli agrosanoat birjasi, ‘‘Toshkent" Respublika fond birjasi.
"Toshkent"
Respublika
fond
birjasi
mamlakatimiz
moliya
tizimini
tez
rivojlantiryotgan tuzilmadir va u sarmoya bozorining fond ulushi o’zgarishiga katta
ta’sir ko’rsatdi.
Shu bilan birga, mutaxassislarning qayd qilishlaricha, fond bozoriga aholini
keng jalb qilish hamon dolzarb masalalardan biri bo’lib turibdi. Shu bois, qimmatli
qog’ozlarga sarmoya kiritishning afzalliklarini keng ommaga ko’proq va tushunarli
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
208
tarzda yetkazish uchun respublikamizning barcha hududlarida soha mutaxassislari
ishtirokida turli tadbirlar o’tkazilmoqda.
Bu borada, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-
4947-sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi
to’g’risida”gi
farmonida
iqtisodiyotni
rivojlantirish
va
liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida, kapitalni jalb qilish hamda
korxonalar, moliyaviy institutlar va aholining erkin mablag’larini joylashtirishning
muqobil manbai sifatida moliya bozorini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston
Respublikasi moliya bozorini o’rta muddatli va uzoq mudatli istiqbolda rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yilgan.[1]. Iqtisodiyotni rivojlanishida,
hamda uning turli sohalari bir maromda ishlab turishi uchun investitsiyalar muhim
ahamiyat kasb etadi. Hozirda, katta hajmda moliyaviy resurslarni jamlovchi va uni
iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo’naltira oladigan asosiy moliyaviy institut –
banklar bo’lib turibdi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Mana shu faoliyatni qimmatli
qog’ozlar vositasida amalga oshirish banklar uchun ko’p jihatdan qulaydir.
Ta’kidlash o’rinliki, odatda fond bozorida ishtirok etuvchi tijorat banklari milliy
iqtisodiyotimizning real sektorini rivojlantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega
hisoblanadi.[3] Fond bozorini rivojlanlantirish yordamida iqtisodiyotda pul
mablag’lari harakati ta’minlanadi, shuningdek, moliya resurslarini beto’xtov
shakllantirish, ulardan samarali foydalanish va sarmoyalash amalga oshiriladi.
Insvestitsiyaga aylanayotgan pulning xo’jalikning turli sohalari o’rtasida erkin
ko’chib yurishi, moliya resurslaridan erkin va oqilano foydalanishni ta’minlaydi. Bu
o’z navbatida mamlakat taraqqiyotiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi.
Takliflar va xulosalar
Hozirgi zamon iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga qarab, mamlakat
iqtisodiyotning "ahvoli" haqida fikr yuritish mumkin, chunki moliya bozoriga ta’sir
ko’rsatib, jamiyatning iqtisodiy faoliyatini boshqarish mumkin. Shuning uchun
bozorini rivojlantirish bugungi kunda iqtisodiyotimizdagi muhim vazifalardan biridir.
Shuningdek,
mamlakatimiz
fond
bozorini
yanada
rivojlantirish
va
barqarorlashtirishda tijorat bank investitsiyalaridan foydalanish maqsadga muofiqdir:
- fond bozorida banklar tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan amalga
oshiriladigan operatsiyalar bo’yicha soliq mexanizmida birmuncha yengilliklar va
imtiyozlar joriy etilishi lozim;
- birja savdolarida sotiladigan moliyaviy instrumentlar sonini ko’paytirish, ya’ni
moliyaviy fyuchers, opsion, depozitar tilxatlar va ipoteka obligatsiyalarini joriy etish.
Bu holat qimmatli qog’ozlar bozorida banklarning faollashuviga va fond bozori
aylanmasining oshishiga olib keladi;
- Respublika tijorat banklarining qimmatli qog’ozlarini xalqaro fond birjalarida
sotishni ta’minlash mexanizmini ishlab chiqish lozim.[3]
"Science and Education" Scientific Journal
January 2021 / Volume 2 Issue 1
www.openscience.uz
209
Yuqorida sanab o’tilgan chora-tadbirlarning o’z vaqtida amalga oshirilishi
respublika banklari raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qilib, ularning nafaqat
milliy fond bozorida ivestitsion faolligi oshishiga ,i xalqaro kapital bozorida ham faol
ishtirokchiga aylanishiga imkon beradi, O’zbekistonda investitsiya muhitining
yanada qulayroq bo’lishiga olib keladi.
| 